Дерев'яні храми України — пам'ятки дерев'яної сакральної архітектури в Україні.
В Україні та на її етнічних землях розташовано близько 3000 дерев'яних культових споруд[].
Більшість збережених на сьогодні дерев'яних церков на території України розташовані в її західній частині, але й на лівому березі Дніпра туристам є на що поглянути. Абсолютна більшість дерев'яних храмів України належать парафіям УПЦ МП та УГКЦ, лише 11 дерев'яних костелів у Львівській області належать римо-католикам, деякі храми — ПЦУ. Дерев'яні церкви в Україні є важливими духовними осередками та унікальними архітектурними пам'ятками.
Історія розвитку
Історія дерев'яних церков мало досліджена, нею цікавляться здебільшого архітектори, а не історики. Точний період виникнення дерев'яних храмів на території України не відомий. Найімовірніше, що дерев'яні храми існували ще до християнства на території України як язичницькі святилища. Такі святилища існували в Карпатах, де місцеві майстри обробляли деревину смереки і будували з неї домівки та храми. Існує гіпотеза, що для язичницьких жерців храми слугували також і астрономічними обсерваторіями, через що й будували їх завжди на найвищому місці.
В епоху запровадження християнства дерев'яні храми споруджували переважно у лісистій та лісостеповій місцевості, де було багато деревини. Першу письмову згадку про дерев'яну церкву святого Іллі-пророка у місті Києві на Подолі знаходимо в угоді київського князя Ігоря із візантійською імперією 944 року. Археологічні розкопки на території села Крилос, Галицького району виявили два кам'яні фундаменти колишніх дерев'яних церков XII та XIII століття
Найстарішими дерев'яними церквами України вважають церкву святого Миколи із села Середнє Водяне, у якій 2 зруби збереглися із 1428 року, та церкву святого Миколи із села Колодне у Закарпатській області 1470 року. Ці церкви поєднали у собі готичний стиль тієї епохи та угорські мотиви дерев'яної архітектури.
Найстарішим дерев'яним храмом Подніпров'я є церква святого Архистратига Михаїла із села Дорогинка Фастівського району Київської області 1520-х років, що нині перебуває в київському музеї-скансені «Пирогів». Це типова українська тридільна трибанна церква.
Із збережених церков України на території Галичини та Карпат налічують 10 церков, збудованих наприкінці XV століття. Із XVI-XVII століття в Україні збереглося близько 150-ти церков. Найбільше збережених дерев'яних храмів побудовані у XVIII-XIX столітті. У цей період дерев'яні церкви набули популярності на Галичині, Поділлі, Гуцульщині та Наддніпрянщині і Поліссі. Значний вплив на побудову дерев'яних культових споруд в Україні вплинула епоха Українського бароко, особливо на Великій Україні.
З початку XX століття дерев'яні храми на окупованих територіях України майже не споруджувалися у зв'язку із панування антирелігійного більшовицького режиму.
Також були випадки, коли церкви зводилися вже за радянської влади, на початку 1920-х років — до таких належать церква Різдва Богородиці (1921, перебудована 1987) у Лебедині Бориспільського району, церква у Кучакові того ж району (1922, зруйнована у 1960-і) та церква Параскеви П'ятниці у Макарівці Бобровицького району (1922). Покровську церкву у прикиївському селі Бортничі було зведено у 1944—1945 роках на місці спаленої нацистами у 1943 році. Троїцьку церкву у прикиївському селі Троєщина було споруджено у 1943—1944 роках на місці спаленої нацистами (1965 р. храм перенесено на сучасне місце). Спасо-Преображенський храм с. Новиця — найбільший дерев'яний храм на західній Україні, зведено у 1938 році. На жаль, храм ущент згорів у ніч на 11 червня 2018 року.
Будували подекуди храми за нацистської окупації — 1942 р. споруджено храм у селі Жукотин, 1943 р. споруджено храм у Верхньому Синьовидньому (обидва — Львівщина).
На Галичині та Волині збереглися церкви, зведені за часів Другої Речі Постолитої. Після повного сформування території УРСР, дерев'яні церкви будували переважно на Поліссі та Волині Московською Православною Церквою. Поодинокі випадки будівництва траплялись на Львівщині — Березівка (1947), Мости (1947), Гуманець (1948), Монастирок (1948), Пустельники (кін. 1940-х), Завидча (1940-і), Соколя (1940-і), Купче (1960).
У 1960-70 роки, в Україні створюються скансени у Пирогів поблизу Києва та Шевченківський гай у Львові, скансени в Чернівцях, Ужгороді та Переяславі, у які були перенесені більше десятка старих дерев'яних церков з усієї України.
За незалежності України дерев'яні церкви продовжують споруджувати майже по всій території України. Багато новозбудованих церков є аналогами колишніх зруйнованих церков, відтворюють їхній вигляд. Побудова дерев'яних церков стала актуальною у західній частині України для невеликих парафій певної релігійної конфесії. Після проголошення незалежності, в Україні утворились та удосконалились нові скансени «Старе село» у Колочаві Закарпатської області, архітектури та побуту Прикарпаття у Крилосі Івано-Франківської області та інші невеликі музеї архітектури та побуту. Також планується створити Тернополі, куди також перенесуть декілька дерев'яних церков. Створені також музеї у таких дерев'яних храмах: Святого Юра в Дрогобичі (відділ музею «Бойківщина»), Святодухівська церква у Рогатині, Успіння Богородиці у Новоселиці та святої Параскеви в Олександрівці.
Архітектурна структура
Архітектурна побудова православних та греко-католицьких дерев'яних храмів України формувалась впродовж багатьох століть за певними канонічними традиціями, а саме із 3 частин: бабинець, нава та вівтар. Бабинець — частина храму, у якому переважно є вхід у храм, місце де перебували переважно жінки старшого віку. Нава є найбільшою частиною храму, переважно схожий за формою із іншими частинами храму. Вівтар за розміром переважно такий самий як і бабинець, там перебуває священик під час літургії, царські ворота та церковний іконостас. Кожну частину храму окремо називають зрубом. Храми, що складаються із 3 частин називають тридільними, зустрічаються і храми із 5 сторін — п'ятидільні і зберігся лише один дев'ятидільний храм із дев'ятьма зрубами.
Для міцності та стійкості дерев'яної церкви її будували на кам'яних фундаментах. Зустрічаються окремі церкви, у фундамент яких вмуровували кам'яні надгробні плити на старі кам'яні хрести. Поверх фундамента складають висушені колоди дуба або смереки однакової довжини та товщини.
Квадратні зруби церкви при куполі зазвичай переходять у восьмикутну форму. Куполи у церквах можуть мати кілька заломів. Найбільше заломів зустрічається у бойківських церквах. Церкви переважно покривають дерев'яним гонтом, що забезпечує забезпечує церкві теплозбереження та надає автентичності екстер'єру споруди. Покриття замінюють кожних 30-40 років для запобігання гниття та цвітіння деревини.
Основні форми плану
Усі дерев'яні церкви можна поділити на чотири типи:
1. Найпростіший тип — це прямокутна будівля у вигляді хати, яка поділялася на три частини: бабинець, церкву, вівтар. Іноді така будівля була ускладнена добудовою притвору з заходу або ризниці біля вівтаря.
2. Найбільш поширений тип українських церков — це тризрубні. На території України та поза її межами переважає саме такий тип церкви. Як виняток церкви могли бути двозрубні або чотиризрубні.
3. П'ятизрубні церкви. Цей тип церкви був також досить поширений в Україні. Ці пятизрубні будівлі хрещатої форми ставилися додаванням до нави ще двох зрубів з півночі та півдня. Семизрубні будівлі були винятком (в с. Березні на Чернігивщині (1761 р.)
4. Дев'ятизрубна будівля — це також рідкий тип найбільш розвиненої форми української дерев'яної церкви. Таку хрещату будівлю утворювали додаванням до п'ятизрубної будови в чотирьох її кутах ще по одному зрубові. Прикладом такої будівлі з дев'ятьма вежами є запорозька церква в Самарі (1772-79 рр.)
Зруби в церквах могли бути більш архаїчної прямокутної форми або пізнішої, розвинутої під впливом стилю бароко, восьмикутної форми. Таку форму надавали зрубам через відрізання від прямокутника кутів. Зруби могли бути на один поверх, але частіше їх ускладнювали у формі веж, додаванням двох, трьох та чотирьох ярусів. В бойківських та лемківських церквах ярусів могло бути ще більше. Перехід від нижчих ярусів до вищих йшов через зменшення і міг бути утворений таким перекриттям: у формі зрізаної чотирьохбічної або восьмибічної піраміди (інколи з заломом) або у вигляді зрізамого конуса з заломом.
Форма куполів
Форма купольних завершень української церкви була нижчої або вищої грушеподібної форми. Такі куполи не виходять за межі вісьмериків або циліндрів-барабанів, на яких вони стоять. На третину або четвертину довжини зверху до низу на куполі робився перехват, а найширша частина була посередині купола. Купол української церкви закінчувався шпилем.
Шпилеве завершення церков в Україні складалося з таких частин: кулька — маківка, півмісяць ріжками догори та мистецько вироблений з заліза ажурний хрест.
Тризубоподібна форма
Більшість дерев'яних храмів України, збудованих до XIX ст., є тридільними, рідше п'ятитидільними. За формою здебільшого нагадують тризуб: три приділи рядком один за одним, по центру найвища баня. Цим українська народна сакральна архітектура відрізняється від «московського» стилю архітектури, де нижня частина храму виглядає як неподільна чотирикутна споруда-куб, а нагорі в неї може бути кілька бань.
Єдиний в Україні дев'ятидільний дерев'яний храм у Новомосковську Дніпропетровської області також при погляді спереду нагадує тризуб. І навіть п'ятидільні церкви, як дерев'яні, так і муровані храми архітектурного стилю «козацьке бароко» XVII—XVIII століть, теж зберігали візуальний вигляд тризуба при погляді спереду чи збоку (хрестоподібна споруда виглядає як 5 поєднаних окремих споруд, кожна з яких має свою баню з хрестом).
Не є тризубоподібними за формою дерев'яні тридільні церкви Закарпаття, деяких місцевостей Галичини, що пояснюється впливом готичного римо-католицького стилю архітектури, а також храми Буковини, які схожі на звичайну хату, оскільки за часів окупації Османською імперією турки не дозволяли будувати інакше.
Також окремий архітектурний напрямок становить велика група храмів, зведених за синодальним указом Московського Патріархату в XIX ст. із певними місцевими рисами, що теж є пам'ятками дерев'яного сакрального будівництва. Синодальний указ, запроваджений на Волині після 1830 року, забороняв будівництво святинь у національних традиціях. Були створені типові проекти московської архітектурної школи. Але їх упроваджували тільки тоді, коли старі храми поступово руйнувалися, і було потрібно будувати нову церкву. Упродовж XIX століття ще повсюдно зберігалися давні тризубоподібні храми, проте, згідно з тим указом, і старі церкви приводили до відповідного, московського, вигляду (приклад — церква в селі Новий Білоус на Чернігівщині). Тому навіть збережені давні святині отримали новий вигляд, а первісний затримався в тих селах, де просто не було коштів на перебудову храму.
Внаслідок такої уніфікації в російському стилі на Лівобережній Україні майже не залишилось тризубоподібних храмів. Наприклад, за даними сайту , у Чернігівській області налічується близько 30-ти дерев'яних церков. Серед них збереглось лише три архітектурних пам'ятки тризубоподібної форми. Усі ці три рідкісні храми знаходяться в Менському районі: у селах Городище, Синявка, Степанівка.
Дзвіниця
Дзвіниці українських церков ставилися завжди окремо від церкви, так як вони ймовірно під час татарських наїздів виконували роль сторожових веж. Дзвіниця була у вигляді вежі з двох або трьох квадратних зрубів покладених один на одного. В міру віддалення від землі зруби зменшувались. Закінчувались дзвіниці чотирьохгранним шатровим дахом, а пізніше чотирьохсхильним шатровим дахом з грушеподібною главкою.
- Дерев'яна дзвіниця церкви у м. Яворів
- Дзвіниця. Ясениця-Замкова, Старосамбірський район
- Дзвіниця. Ясениця-Замкова, Старосамбірський район
Інтер'єр
Старі іконостаси були на пять, шість і зрідка сім поверхів. Стіни всередині церков не прикрашались, тому що вся увага була звернута на іконостас. Іконостас відповідав архітектурі церкви: кожний його наступний ярус був легший за попередній, а самий верхній відрізнявся легким ажуром, як і вся баня церковна закінчувалася ажурним хрестом.
Іконостас української церкви складався з двох основних частин: нижньої — деісус (з грец. молитва) і верхньої, яка розповідала історію біблії. По середині деісус знаходилися — царські ворота. По праву сторону від царських воріт знаходився образ Спаса, а по ліву — Богоматері. Ці образи називалися — намісними, так як були обов'язковими в кожному іконостасі. По обидві сторони від цих образів знаходилися празнички — образи, які відносилися до святих чи празників, на честь яких була посвячена церква. Верхня частина іконостасу складалася з кількох рядів образів, які були присвячені розповідям з біблії. Над царськими воротами знаходився образ «Тайної вечері». З лівої сторони знаходилися образи, які розповідали життя Ісуса Христа: Хрещення Господнє, Преображення Господнє , Вхід Господній у Єрусалим, Воскресіння Христа, Вознесіння, а з правої сторони знаходилися образи, які розповідали життя Богородиці, такі як : Введення в храм Пресвятої Богородиці, Благовіщення Пресвятої Богородиці, Успіння і т. ін. Ці образи були невеликі, подовгуватої форми і в старих церквах на свята їх знімали та ставили перед царськими воротами на підставці, яку називали тетрапод.
В другому ряді верньої частини іконостасу містився більший образ Ісуса Христа на троні — «Архієрей». По обидвох сторонах цього образу містилися образи 12 , по правій та лівій стороні знаходилися завжди образи св. Петра та св. Павла, далі євангелісти (Матвій, Марко, Лука, Іван) і решта апостолів. В третьому ряді, над образом Ісуса знаходився образ Богоматері з дитям Ісусом — «Премудрість». По обидвох боках від цього образу містилися образи пророків, в одному ряді дванадцять, або у більших церквах в два або три ряди.
На царських воротах були розміщені зліва образи отців церкви св. Степана, св. Лаврентія, по середині — св. Григорія Богослова та св. Василія Великого і на право (південь) — св. Козьми та св. Дем'яна.
Нижній поверх, на якому розміщені так звані намісні ікони Спаса, Богоматері, празникові оздоблювали сохами, прикрашеними виноградною лозою, листям та квітами. Основною оздобою іконостасу була виноградна лоза, галузки якої розповзалися по всьому іконостасі між образами. Всі іконостаси були мистецько вирізьблені. Високим розвитком крім різьбярства відзначалося і церковне малярство. Крім іконостасів інколи були розписані і стіни церкви. Малювали не тільки образи, а і жанрові сцени, портрети. Раніше по монастирських школах було багато шкіл малярства, основний вплив на які мав Афон. На відміну від мініатюр російської церковної традиції, образи в українських церквах були великі. Найкраще збереглися такі зразки на Буковині, Галичині, Прикарпаттю, Закарпаттю. Старі образи завжди були візантійського стилю. Інколи іконостаси прикрашались не тільки образами, а й різьбленими статуями. Були вони також і на Лівобережній Україні і на Слободянщині.
Первісний інтер'єр у більшості дерев'яних храмів не зберігся. Лише у окремих дерев'яних храмах Закарпаття, Львівщини та Прикарпаття збереглися настінні розписи на дереві…
- Іконостас Свято-Введенської церкви в Бериславі
- Іконостас Михайлівської церкви в Чемерисах Волоських
Стилі побудови
Поділля
Для Поділля типовою є трьохверха церква з високими основними зрубами та восьмикутниками на них. Характерною рисою подільських церков є вертикальна обшивка дошками, ґонтовий верх, «опасання» та ґаночок при вході. Подільська церква стояла на просторому місці, посередині села. Церкви всі будували за однаковим планом: у вигляді поздовжнього хреста, з урізаними бічними сторонами. Верх церкви складали три бані, з яких середня була вища. Від бань вниз до половини стін церкви йшов стрімкий ґонтовий дах. В церквах з багатою громадою, дахи церков малювали на червоно та навколо церкви ставили штахети. Церковне подвір'я було обсаджене липами. Навпроти головних дверей церкви, стояла вежа з дзвонами, покрита гонтом. В давні часи біля церков були цвинтарі. На другій стороні дороги на тій же площі, навпроти церкви стояла корчма.
-
- Калагарівка. Церква 1784 р.
- Церква, перенесена у Музей народної архітектури та побуту України, з c. Зелене (Гусятинський район)
-
- Церква Іоана Богослова (c. Бернашівка, 1767 р.)
- Миколаївська церква 1746 р. Вінниця.
-
-
- Успенська церква в Дашківцях[] 1768
- Церква Різдва Богородиці (1764 р. с. Печера)
- (1767 рік, с. Марківка)
Галичина
По периметру церкви із колод споруджують стіни заввишки переважно до 2 метрів. По периметру всього храму роблять піддашшя для захисту церкви від дощу та снігу. Піддашшя завширшки понад півметра вмонтовують на вертикальній площині під кутом від 15° до 50°. Часто під піддашшям розміщувались лави для відпочинку. Вище піддашшя стіни зберігали свій периметр та форму, проте стіни бабинця та вівтаря мали меншу висоту від стін нави. Зазвичай 1 метр вище від піддашшя будували дах бабинця та вівтаря. У церквах Галичини чотирикутна форма даху переходила у восьмикутну і утворювала купол. Так само і у наві, проте висота купола більша.
- Церква Різдва Пресвятої Богородиці (Хотинець)
- Михайлівська церква 1697 року, село Кути
- Церква з села Кривка Турківського району
- Церква з села Кривка Турківського району
- Церква Чесного Хреста, місто Дрогобич
- Церква Богоявлення Господнього 1693 року, с. Кугаїв
- Церква св.Василя XVI ст.,село Черче
- Церква св. арх. Михайла 1754 року, місто Комарно
Гуцульщина
Характерні особливості гуцульських церков, крім хрещатого заложення, є такі. Середній квадратни зруб переходить угорі у вісімку, перекриту високим восьмибічним стіжковим перекриттям із невеликим заломом (заокругленням) коло гзимсу. Над чотирма іншими зрубами звичайно буває звичайний хатній дах із фронтончиками, як на гуцульських хатах; на даху часто бувають маківки. Муровані хрещаті церкви відомі на сучасних теренах України у Херсонесі (Таврія) IV—VI ст., але в старокнязівську добу не зустрічаються. Пізніше хрещаті церкви знову з'являються в Україні в XVII ст. (Спас на Берестові в Києві 1638 — 43 рр., (перебудова); церква в Нискиничах на Волині 1653 р.).
Ставили гуцульські церкви (Дім божий) — майстри. Гуцульська церква має в поземному плані рівнобічний хрест. Церква була розміщена завжди вівтарем на схід, а бабинцем на захід. При вході містився бабинець, де стояли жінки, навпроти бабинця був вівтар, бічні крила називалися — притвори. З заходу, перед входом був ганчик. Висота церкви середнього зрубу була рівна довжині всієї церкви. Низ гуцульської церкви складався з брусів, які стояли на кам'яному підмурку. Характерною особливістю гуцульської церкви є скісне «опасання» шириною до 2 м, під яке люди ховалися від дощу або стояли там, коли в самій церкві знаходилося багато людей. Частина церкви над опасанням називалася — верхопасання, цю частину покривали зверху поздовжніми дошками (кожухували), для того, щоб в церкву не проникав холод та для кращого захисту брусів від дощу. Частину церкви над основним зрубом називали осьміркою, зверху над осьміркою розміщувалася — теж восьмикутна баня. Над банею була розміщена на восьми дерев'яних стовпах — ліхтарня, яка закінчувалася маківкою, над маківкою на стовпі був розміщений великий (дерев'яний) хрест. Гуцульські церкви були п'яти — або трьохбанні. До церкви заходили через ґанок, де на стінах вішали капелюхи або шапки та залишали топірці (бартки), табівки. Збоку біля церкви розміщувалася чотирьохкутна дзвіниця, крита як і церква гонтом.
У церквах із вісімкою перехід від квадратової форми зруба до восьмибічної досягається за допомогою клинів-межилучників чи т. зв. пендетивів трикутної форми, — цей спосіб чисто візантійський і в Україні він був відомий із перших часів християнства. Цікаво, що в дерев'яному будівництві інших, навіть слов'янських народів цей спосіб перекриття не зустрічається. Вісімка з клином-межилучником постійно вживається в церквах Гуцульщини.
- Церква в Криворівні (1719)
- Ясіня. Вознесенська церква.
-
- Троїцька церква в Микуличині
- Яремче. Церква св. Іоана Милостивого (1663 р.)
- Церква у селі Черганівка, Косівського району, Івано-Франківської області.
- Модель гуцульської церкви
- Розріз гуцульської церкви
- План гуцульської церкви
- Хрест на гуцульській церкві
Бойківська церква
Бойківська дерев'яна церква складається з трьох частин: вівтаря, нави і бабинця. Кожна частина прикрита окремим дахом високої конструкції з багатьма заломами. В типовій бойківській церкві дах головної, тобто центральної нави, здіймається найвище, а інші, що прикривають вівтар і бабинець, будуються дещо нижче і на одному рівні. Як в гуцульських, так і в бойківських церквах дзвіниці стоять окремо, на певній віддалі від самої церкви.
У бойківському типі, церкова складається з трьох прямокутників наближених до квадрату, зложених ширшими боками з заходу на схід (Топільниця, c. Кострина, c. Вишка, c. Суха). Цей тип церкви розвивався пізніше збільшенням кількості ярусів пірамідального накриття (церкви в c. Бутля, c. Кривків, c. Матків). Далі пірамідальне накриття замінювалося осьмибічним, яке насаджували спочатку тільки на центральну частину (с. Верхнє Гусне), а пізніше на всі три частини. Хоча бойківський тип церков був цілком усталений і конструктивно цілісний, але народна творчість все ж таки знайшла вихід для свого безупинного поступового розвитку. А саме: зміна архітектурних форм йшла в напрямку помножування ступінчастого перекриття від двоповерхового (Топільниця, Лениця, Збої) до триповерхового (Бориня, Якимчиці, Ужок, Кострики, Сухе та ін.), чотириповерхового (Перехресне, Таламат) і п'ятиповерхового (Середня Турка, Верхній Студений). Далі на пірамідальному накритті з'явилися вісімки, які у свою чергу помножувалися, так що постав складний тип бойківських будов — від п'ятиповерхових (Бутля) до шестиповерхових (Вижне Висоцько, Кривка), семиповерхових (Вижня Бутелка, Вижне Висоцько, Комарники) й нарешті восьмиповерхова — в Ясеніві. Своє завершення цей тип будов знайшов у сферичних банях, які насаджувалися на всіх трьох вежах (Кривка, Бутелка, Вижня). Одначе вісімка й баня є вже наслідком загального розвитку перекриття дерев'яної церкви.
Опасання у бойківських церквах могло бути на сохах або без них. Опасання без сохів називалося на підгір'ю — , а простір між банями називався — кошем.
В бойківських церквах східний і західний верхи, хоча не зовсім однакові, але зрівноважені й симетрично оточують центральну баню, як це характерно для всіх триверхих українських церков, починаючи з XVI ст. Тим часом лемківські церкви цієї зрівноваженості не мають, а як у готичні часи, західний верх, що служить дзвіницею, є найвищим, центральна частина — нижча, а східна (вівтар) зовсім низька й мала.
Переважна більшість бойківських церков побудована у XVIII ст. — лише одна, можливо в 1641 р. (Перехресне на Закарпатті) — але в найстарших церквах сусідніх із Бойківщиною місцевостей, навіть на Галицькій рівнині й Волині, зустрічаються риси «бойківського», тобто первісного типу церков із пірамідально-ступінчастим перекриттям (Церква Святого Духа (Потелич) XVI ст., Підвисоке 1604 р., Знесіння коло Львова 1605 р., Крехів коло XVI ст., Терки 1661 р., Воля Висоцька кін. XVII ст., Водники 1729 р.
-
- Спасо-Преображенський храм с. Новиця - найбільший дерев`яний храм західної України
-
- Церква святого Михайла (Ужок) Закарпаття
- Бойківська церква 1863 року, з села Тисовець, Сколівського району, Львівської області.
- Церква (1648) (Долина).
- Церква святого Миколая (Турка), Львівська область
-
- Бойківська церква, з села Волосянка, Сколівський район, Львівщина
- Михайлівська церква 1663 року, з села Ісаїв, Турківського району,Львівщина
- Церква Собору Пресвятої Богородиці села Матків.
- Церква Богоявлення Господнього села Кугаїв.
- Церква Святого Духа Гукливий.
Лемківщина
Основою лемківської церкви є три прямокутні зруби, тобто святилище, нава та бабинець. Нава завжди була найбільшою. Під впливом стилю бароко, нава набула форми восьмикутника. Святилище та нава перекривали балками та зверху покривали — ломаним дахом-наметом. Найхарактернішою рисою лемківської церкви є вежа замість бабинця . Вона стовпової конструкції, з нависною кімнатою над входом та перекрита окремою куполою. Вся церква оббита дошками та покрита гонтом. Інколи на лемківсько-бойківському кордоні були однонавні невеликі церкви, на даху яких знаходилися невеликі вежички або маківки, які символізували тридільність української церкви. Тридільні, на три зруби церкви під одним дахом та з трьома маківками — типова риса бойківської архітектури. Матеріалом для побудови лемківської церкви була ялиця та сосна, рідше бук або модрина і ще рідше дуб або осика. Лемківські церкви з вищими вежами характерні тільки для західної та середньої Лемківщини, а для долини Ослави (Команча та ін. села) характерні церкви без вежі та з низькими чоритиспадовими дахами і з трьома копулями та ліхтарнями на них.
У закарпатських та лемківських церквах зустрічається піддашшя підперте по краях колонами та кронштейнами, що в деяких церквах утворювали навіть так звані «суботки», де люди часто стоять під час літургії. Лемківські церкви були обшальовані, а найстаріші з них оббиті дошками.
- Церква в Щавні
- Церква в Туранську
- Церква в Віслоку Великому
- Церква в Сянок, з Ольховець
- Михайлівська церква з с. Шелестово, Муцкачівський р-н Закарпаття
- Церква святої Параскеви c. (Квятонь). Світова спадщина ЮНЕСКО
- Церква св. Луки на Пряшівщині (XV ст)
-
Закарпаття
-
- Церква Св.Параскеви в с. Олександрівка
-
-
-
- Миколаївська церква (c. Ізки)
-
-
-
-
-
-
Ті храми буковинської архітектурної школи, які збереглись до нашого часу, будувалися переважно під час османської окупації краю. Тому храми зовні нагадують традиційну хату, бо турки-мусульмани не дозволяли будувати інакше. Але й під звичайним скатним дахом буковинські майстри примудрялися заховати ті самі три зруба, нехай і не дуже високі. Лише у віддалених гірських районах, куди не доходили завойовники, ці бані інколи визирали назовні.
Класичні зразки:
- Миколаївська церква в м. Чернівці 1607 р.,
- Троїцька церква із м. Чернівців 1773 р. — нині у Львівському музеї-скансені.
-
- Церква Різдва Богородиці (1630). с. Селятин
- Вознесенська церква (Чернівці)
- Успенська церква.(к. 17 ст., c. Дубівці (Кіцманський район))
- Рівне[] (Буковина)
- Миколаївська церква (1786 р., c. Берегомет)
- Успенська церква (1778 р., c. Валява)
- Костянтинівська церква c. Ошихліби (1779)
- Миколаївська церква. с. Нижні Станівці (1794)
- Церква св. арх. Михаїла та Гавриїла (1799) с. Буденець
Волинь
Дерев'яне церковне будівництво Волині має кілька типів:
- безверхий поліський;
- одно- чи триверхий волинський;
- хрещатий волинський;
- латинізований тип з однією чи двома вежами.
- Качин. Успенська церква (дер.) (1589)
- Миколаївська церква (1678 р.) в с. Борочиче, Горохівського району, Волинської області
- Церква в Рівне
-
- Церква в с. Вербка (Ковельського р-ну)
- Юрівська церква в Дубно (1700 р.)
- Церква в Радошівці (Шумського р-ну)
-
-
-
Наддніпрянщина
Будови Середнього Придніпров'я (Київщини й Полтавщини) відзначаються великою видовженістю форм і під впливом головним чином стилю рококо (XVII—XVIII ст.) — витонченими й легкими банями. На Полтавщині звертає на себе увагу розвинена форма маківки у вигляді видовженого шолома. Ближче до подільських стилю стоять церкви в селах Київщини: Сніжки, Вишнопіль, Конель 1748 р., а більш розвинені зразки з подвійними вісімками на Київщині — Розсішки (побудована Іваном Гонтою в 1763 р.), Свердликів, Мошурів, Тараща.
Деякі храми несуть у собі елементи значно давніших часів — це церкви так званого клітського типу. Яскравими зразками є Михайлівська церква у Підгірцях та Покровська церква у Креничах Обухівського району, типологічно подібна також Покровська церква у Бороданях Богуславського району.
- Петропавлівська церква в с. Конель
- Церква із с. Пищики (Сквирський район) (1651)
- Воскресенська церква в м. Брусилів (1711)
- П'ятницька церква з Зарубинців у Пирогові.
- Онуфріївська церква 1705 р. у Липовому Скитку
- Миколаївська церква 1730 p. Синява (Рокитнянський район)
- Михайлівська церква 1740 р. с. Острів Рокитнянський район
- Михайлівська церква 1742 р. у селі Підгірці
- Юрівська церква в Таращі 1753
- Миколаївська церква 1758 р. у смт Кожанка
- Покровська церква 1761 р. у селі Креничі
- Введенська церква в Трипіллі 1797
- Козацька церква, Київ, Мамаєва слобода.
Лівобережжя
На Придніпров'ї та Слобожанщині дерев'яні церкви мали в плані восьмикутні зруби, перекриттям зрубів було чергування зрізаного шатра та восьмериків. Церкви Лівобережжя відрізняються значною висотою самих зрубів або їх верхів. Георгіївська церква в с. Іваниці, тепер Ічнянського району (1654 р) — найдавніша на Лівобережжі досліджена споруда дерев'яної монументальної архітектури Лівобережжя. Вони була тризрубною, одноверхою, сосновою на дубових підвалинах. План складався з чотиригранного бабинця, восьмигранного центру та шестигранного в плані вівтаря. Центральна дільниця в плані майже вчетверо була більша за бабинець, а зруб стін центра майже втроє вищий за зруб бабинця та вівтаря. Такого ж типу були Воскресенська (1694) та Покровська (1779) церкви в Любечі, церква Катерини в Хоружівці та церква в Жукотках.
Інший тип церков Лівобережжя складався з трьох чотирьохкутних зрубів, вівтар та бабинець були нижчі та перекриті стрімким двосхилим дахом. Центральний значно більший зруб був перекритий не восьмериком, а четвериком, цей четверик в свою чергу був перекритий меншим стрімким чотиригранним верхом. Характерною особливістю церков цього типу був нахил стін усіх зрубів всередину. До цього типу належала церква в Моровську.
Найбільш поширеним типом церков др. пол. 17 ст. та пер. пол. 18 ст. були трьохзрубні церкви, з восьмигранним центром, гранчастим вівтарем та бабинцем. Цей період характерний розвитоком верхів центрального зрубу в висоту. До церквів цього типу відносяться: Вознесенська церква в Сосниці (1705), Введенська церква в Бериславі (1726), Юрія в Лозовому, Різдва Богородиці в Воронькові (1736), Вознесенська в Деріївці (1749), Різдва Богородиці в Грем'ячі (1747), Михайла в Коровинцях (1752), Юрія в Лебедині (1765), Трійці в Левченках (1768), Михайла в Жадовому (1769), Різдва Богородиці в Шалівці (1772), Юрія в Великому Усті (1772), Михайла в Бабайковому (1773), Юрія в Петриківці (1775), Миколи в Вереміївці (1775), Введення в Введинці (1777), Покрови в Кролевці (1779), Миколи в Красній Луці (1783), Миколи в Солоницівці (1789), Покрови в Малих Будках (1791), Воздвиження в Коропі (1797).
-
- Георгіївська дерев'яна церква в Седневі (Чернігівського району)
- "Миколаївська церква у Лохвиці" П. Д. Мартинович
- Миколаївська церква в Вереміївці
- Троїцька церква 1773 р. (відновлена) с. Пустовійтівка, Роменський р-н
- Миколаївська церква (Новгород-Сіверський)
- Церква с. Боровеньки, Кремінського р-ну, Луган. об-ті
Розташування
Дерев'яні храми України у творах мистецтва
- Українська колядка історико-військового змісту «Ци спиш, ци чуєш, пан господарю» містить слова про будівництво тридільного храму (найімовірніше, тризубоподібного):
- «Церков збудовав з трьома вершечки,
- З трьома вершечки, з двома оконці.
- Єдним оконцем сонінько сходить,
- Другим оконцем місяць заходить,
- Райськими дверми господар ходить.»
- Український письменник Олесь Гончар зробив дев'ятидільний Троїцький храм у Новомосковську Дніпропетровської області головним образом свого відомого роману «Собор», темою якого є зв'язок між ставленням людей до збереження таких старовинних пам'яток і моральним станом суспільства.
Храми в українській геральдиці
- Трибанна церква зображена на гербі Борзнянського району Чернігівської області.
- Дев'ятидільний Троїцький храм зображено на гербі міста Новомосковська Дніпропетровської області.
- Тридільний однобанний храм зображено на гербі міста Бровари Київської області.
Проблеми збереження
Про українську дерев'яну сакральну архітектуру, способи та проблеми збереження старовинних храмів розповідається в документальному фільмі телеканалу «Глас» «Дерев'яні храми: вічний монолог» [ 4 березня 2016 у Wayback Machine.].
Песпективи розвитку
Див. також
- Архітектура української церкви
- Список дерев'яних храмів Тернопільської області
- Пам'ятки і музеї Менського району Чернігівської області
- Дерев'яна архітектура
- Музей просто неба
- Лемківський храм
- Костел Святого Франциска Борджія, село Розлуч, дерев'яна неоготика, 1902 р.
- Гординський С. Українські церкви в Польщі [ 19 квітня 2014 у Wayback Machine.]
- Дерев'яні храми України [ 27 липня 2019 у Wayback Machine.]
Примітки
- Денисюк Н. Н. Праукраїнська цивілізація. — К.: Тижневик «Слово», 1999.
- . Архів оригіналу за 16 травня 2011. Процитовано 8 листопада 2009.
- . Архів оригіналу за 13 травня 2014. Процитовано 12 травня 2014.
- . Архів оригіналу за 9 січня 2018. Процитовано 25 грудня 2017.
- . Архів оригіналу за 13 травня 2014. Процитовано 12 травня 2014.
- . Архів оригіналу за 22 січня 2016. Процитовано 12 травня 2014.
- Музеї і скансени [ 31 січня 2012 у Wayback Machine.] на сайті «Дерев'яні храми України»
- . Архів оригіналу за 8 лютого 2013. Процитовано 4 лютого 2013.
- . Архів оригіналу за 1 лютого 2013. Процитовано 4 лютого 2013.
- . Архів оригіналу за 6 травня 2012. Процитовано 21 грудня 2012.
- . Архів оригіналу за 8 травня 2014. Процитовано 12 травня 2014.
- Власенко А., протоієрей. На кораблі спасіння. Книга мандрів. — К.: КЖД «Софія», 2010.
- Героїчний епос українського народу. Хрестоматія. Упоряд. Таланчук О. М., Кислий Ф. С. — К.: Либідь, 1993. — 432с.
Література
- Асеєв Ю. С. Архітектура Київської Русі. — К., 1969.
- Білецький П. О. Українське мистецтво другої половини XVII—XVIII століття. — К., 1981.
- Болюк О.М. Художнє дерево у церквах (за матеріалами західних областей України). — Львів, 2020, 520 с.
- Вечерський В. Українські дерев'яні храми. — Київ: Наш-Час, 2007.
- Історія української архітектури. — К., 2003.
- Січинський Володимир. Дерев'яні дзвіниці і церкви Галицької України XVI – XIX ст / Національний музей у Львові. — Львів : Печ. ОО Василіян у Жовкві, 1925. — 117 с. — (Збірки національного музею у Львові)
- Крушинська О. Сорок чотири дерев'яні храми Львівщини. — К.: Грані-Т, 2007.
- Прибєга Л. В. Дерев'яні храми Українських Карпат. — К.: Техніка, 2007, 168 с.
- Сирохман М. П'ятдесят п'ять дерев'яних храмів Закарпаття. — К.: Грані-Т, 2008.
- Сліпченко Н., Могитич І. Проблема збереження дерев'яних храмів в Україні [ 9 січня 2010 у Wayback Machine.] // Вісник інституту «Укрзахідпроектреставрація», число 15, 2005
- Тарас Я. М. Сакральна дерев'яна архітектура українців Карпат. — Львів 2007, 640 с. .
- Шевцова Г. Дерев'яні церкви України. — К.: Грані-Т, 2007.
- Власенко А., протоієрей. На кораблі спасіння. Книга мандрів. — К.: КЖД «Софія», 2010. [ 16 лютого 2013 у Wayback Machine.]
- Дерев'яні церкви в Україні /М. Д.— Торонто, б.р.— 48 с. (Мистецька бібліотека «Ми і світ») [ 26 березня 2016 у Wayback Machine.]
- Галицька брама 2010 № 4-5(184—185). Дерев'яні церкви, 40 c.
- Відеофільм Видавництво Студія Слово. Режисер Юрій Крилівець.
- Щербаківський В. М., Архітектура у різних народів і на Україні. — Л.-К., 1910
- Данилюк А. Г. Народна архітектура Бойківщини. Житлове будівництво. — Львів: НВФ «Українські технології», 2004.
- Кармазин-КаковськнН В. Архітектура Бойківської церкви. — Нью-Йорк: Філядельфія, 1987.
- Дерев'яна архітектура українських Карпат /Ред. Іван Ґвозда.— Нью-Йорк: Фундація Дослідження Лемківщини, 1978.— 286 с. [ 26 березня 2016 у Wayback Machine.]
Посилання
- Марко Роберт Стех. «Очима культури» № 90. Українська дерев'яна архітектура
- Дерев'яні храми України (сайт) [ 1 червня 2009 у Wayback Machine.]
- Олександр Харлан. «Покрова Запорожжя» // Український тиждень, 15.10.2010 [ 15 жовтня 2012 у Wayback Machine.]
- Маршрут «7 дерев'яних церков Менщини», Чернігівська область. ФОТО [ 19 квітня 2012 у Wayback Machine.]
- Українська церковна архітектура (сайт) [ 9 червня 2013 у Wayback Machine.]
- Документальний фільм «Дерев'яні храми: вічний монолог» (ВІДЕО) [ 4 березня 2016 у Wayback Machine.]
- Ярослав Тарас. Українська сакральна дерев'яна архітектура. Ілюстрований словник-довідник. Львів, Національна Академія наук України, Інститут народознавства, 2006. [ 1 квітня 2016 у Wayback Machine.]
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
U Vikipediyi ye statti pro inshi znachennya cogo termina Derev yani hrami Ukrayini pam yatki derev yanoyi sakralnoyi arhitekturi v Ukrayini Hrami v seli Tripillya V Ukrayini ta na yiyi etnichnih zemlyah roztashovano blizko 3000 derev yanih kultovih sporud dzherelo Bilshist zberezhenih na sogodni derev yanih cerkov na teritoriyi Ukrayini roztashovani v yiyi zahidnij chastini ale j na livomu berezi Dnipra turistam ye na sho poglyanuti Absolyutna bilshist derev yanih hramiv Ukrayini nalezhat parafiyam UPC MP ta UGKC lishe 11 derev yanih kosteliv u Lvivskij oblasti nalezhat rimo katolikam deyaki hrami PCU Derev yani cerkvi v Ukrayini ye vazhlivimi duhovnimi oseredkami ta unikalnimi arhitekturnimi pam yatkami Istoriya rozvitkuIstoriya derev yanih cerkov malo doslidzhena neyu cikavlyatsya zdebilshogo arhitektori a ne istoriki Tochnij period viniknennya derev yanih hramiv na teritoriyi Ukrayini ne vidomij Najimovirnishe sho derev yani hrami isnuvali she do hristiyanstva na teritoriyi Ukrayini yak yazichnicki svyatilisha Taki svyatilisha isnuvali v Karpatah de miscevi majstri obroblyali derevinu smereki i buduvali z neyi domivki ta hrami Isnuye gipoteza sho dlya yazichnickih zherciv hrami sluguvali takozh i astronomichnimi observatoriyami cherez sho j buduvali yih zavzhdi na najvishomu misci V epohu zaprovadzhennya hristiyanstva derev yani hrami sporudzhuvali perevazhno u lisistij ta lisostepovij miscevosti de bulo bagato derevini Pershu pismovu zgadku pro derev yanu cerkvu svyatogo Illi proroka u misti Kiyevi na Podoli znahodimo v ugodi kiyivskogo knyazya Igorya iz vizantijskoyu imperiyeyu 944 roku Arheologichni rozkopki na teritoriyi sela Krilos Galickogo rajonu viyavili dva kam yani fundamenti kolishnih derev yanih cerkov XII ta XIII stolittya Najstarishimi derev yanimi cerkvami Ukrayini vvazhayut cerkvu svyatogo Mikoli iz sela Serednye Vodyane u yakij 2 zrubi zbereglisya iz 1428 roku ta cerkvu svyatogo Mikoli iz sela Kolodne u Zakarpatskij oblasti 1470 roku Ci cerkvi poyednali u sobi gotichnij stil tiyeyi epohi ta ugorski motivi derev yanoyi arhitekturi Najstarishim derev yanim hramom Podniprov ya ye cerkva svyatogo Arhistratiga Mihayila iz sela Doroginka Fastivskogo rajonu Kiyivskoyi oblasti 1520 h rokiv sho nini perebuvaye v kiyivskomu muzeyi skanseni Pirogiv Ce tipova ukrayinska tridilna tribanna cerkva Iz zberezhenih cerkov Ukrayini na teritoriyi Galichini ta Karpat nalichuyut 10 cerkov zbudovanih naprikinci XV stolittya Iz XVI XVII stolittya v Ukrayini zbereglosya blizko 150 ti cerkov Najbilshe zberezhenih derev yanih hramiv pobudovani u XVIII XIX stolitti U cej period derev yani cerkvi nabuli populyarnosti na Galichini Podilli Guculshini ta Naddnipryanshini i Polissi Znachnij vpliv na pobudovu derev yanih kultovih sporud v Ukrayini vplinula epoha Ukrayinskogo baroko osoblivo na Velikij Ukrayini Z pochatku XX stolittya derev yani hrami na okupovanih teritoriyah Ukrayini majzhe ne sporudzhuvalisya u zv yazku iz panuvannya antireligijnogo bilshovickogo rezhimu Takozh buli vipadki koli cerkvi zvodilisya vzhe za radyanskoyi vladi na pochatku 1920 h rokiv do takih nalezhat cerkva Rizdva Bogorodici 1921 perebudovana 1987 u Lebedini Borispilskogo rajonu cerkva u Kuchakovi togo zh rajonu 1922 zrujnovana u 1960 i ta cerkva Paraskevi P yatnici u Makarivci Bobrovickogo rajonu 1922 Pokrovsku cerkvu u prikiyivskomu seli Bortnichi bulo zvedeno u 1944 1945 rokah na misci spalenoyi nacistami u 1943 roci Troyicku cerkvu u prikiyivskomu seli Troyeshina bulo sporudzheno u 1943 1944 rokah na misci spalenoyi nacistami 1965 r hram pereneseno na suchasne misce Spaso Preobrazhenskij hram s Novicya najbilshij derev yanij hram na zahidnij Ukrayini zvedeno u 1938 roci Na zhal hram ushent zgoriv u nich na 11 chervnya 2018 roku Buduvali podekudi hrami za nacistskoyi okupaciyi 1942 r sporudzheno hram u seli Zhukotin 1943 r sporudzheno hram u Verhnomu Sinovidnomu obidva Lvivshina Na Galichini ta Volini zbereglisya cerkvi zvedeni za chasiv Drugoyi Rechi Postolitoyi Pislya povnogo sformuvannya teritoriyi URSR derev yani cerkvi buduvali perevazhno na Polissi ta Volini Moskovskoyu Pravoslavnoyu Cerkvoyu Poodinoki vipadki budivnictva traplyalis na Lvivshini Berezivka 1947 Mosti 1947 Gumanec 1948 Monastirok 1948 Pustelniki kin 1940 h Zavidcha 1940 i Sokolya 1940 i Kupche 1960 U 1960 70 roki v Ukrayini stvoryuyutsya skanseni u Pirogiv poblizu Kiyeva ta Shevchenkivskij gaj u Lvovi skanseni v Chernivcyah Uzhgorodi ta Pereyaslavi u yaki buli pereneseni bilshe desyatka starih derev yanih cerkov z usiyeyi Ukrayini Za nezalezhnosti Ukrayini derev yani cerkvi prodovzhuyut sporudzhuvati majzhe po vsij teritoriyi Ukrayini Bagato novozbudovanih cerkov ye analogami kolishnih zrujnovanih cerkov vidtvoryuyut yihnij viglyad Pobudova derev yanih cerkov stala aktualnoyu u zahidnij chastini Ukrayini dlya nevelikih parafij pevnoyi religijnoyi konfesiyi Pislya progoloshennya nezalezhnosti v Ukrayini utvorilis ta udoskonalilis novi skanseni Stare selo u Kolochavi Zakarpatskoyi oblasti arhitekturi ta pobutu Prikarpattya u Krilosi Ivano Frankivskoyi oblasti ta inshi neveliki muzeyi arhitekturi ta pobutu Takozh planuyetsya stvoriti Ternopoli kudi takozh perenesut dekilka derev yanih cerkov Stvoreni takozh muzeyi u takih derev yanih hramah Svyatogo Yura v Drogobichi viddil muzeyu Bojkivshina Svyatoduhivska cerkva u Rogatini Uspinnya Bogorodici u Novoselici ta svyatoyi Paraskevi v Oleksandrivci Arhitekturna strukturaBabinec Nava Vivtar Plan tridilnoyi cerkvi Voznesinnya u Chortkovi Arhitekturna pobudova pravoslavnih ta greko katolickih derev yanih hramiv Ukrayini formuvalas vprodovzh bagatoh stolit za pevnimi kanonichnimi tradiciyami a same iz 3 chastin babinec nava ta vivtar Babinec chastina hramu u yakomu perevazhno ye vhid u hram misce de perebuvali perevazhno zhinki starshogo viku Nava ye najbilshoyu chastinoyu hramu perevazhno shozhij za formoyu iz inshimi chastinami hramu Vivtar za rozmirom perevazhno takij samij yak i babinec tam perebuvaye svyashenik pid chas liturgiyi carski vorota ta cerkovnij ikonostas Kozhnu chastinu hramu okremo nazivayut zrubom Hrami sho skladayutsya iz 3 chastin nazivayut tridilnimi zustrichayutsya i hrami iz 5 storin p yatidilni i zberigsya lishe odin dev yatidilnij hram iz dev yatma zrubami Dlya micnosti ta stijkosti derev yanoyi cerkvi yiyi buduvali na kam yanih fundamentah Zustrichayutsya okremi cerkvi u fundament yakih vmurovuvali kam yani nadgrobni pliti na stari kam yani hresti Poverh fundamenta skladayut visusheni kolodi duba abo smereki odnakovoyi dovzhini ta tovshini Kvadratni zrubi cerkvi pri kupoli zazvichaj perehodyat u vosmikutnu formu Kupoli u cerkvah mozhut mati kilka zalomiv Najbilshe zalomiv zustrichayetsya u bojkivskih cerkvah Cerkvi perevazhno pokrivayut derev yanim gontom sho zabezpechuye zabezpechuye cerkvi teplozberezhennya ta nadaye avtentichnosti ekster yeru sporudi Pokrittya zaminyuyut kozhnih 30 40 rokiv dlya zapobigannya gnittya ta cvitinnya derevini Osnovni formi planu Usi derev yani cerkvi mozhna podiliti na chotiri tipi 1 Najprostishij tip ce pryamokutna budivlya u viglyadi hati yaka podilyalasya na tri chastini babinec cerkvu vivtar Inodi taka budivlya bula uskladnena dobudovoyu pritvoru z zahodu abo riznici bilya vivtarya 2 Najbilsh poshirenij tip ukrayinskih cerkov ce trizrubni Na teritoriyi Ukrayini ta poza yiyi mezhami perevazhaye same takij tip cerkvi Yak vinyatok cerkvi mogli buti dvozrubni abo chotirizrubni 3 P yatizrubni cerkvi Cej tip cerkvi buv takozh dosit poshirenij v Ukrayini Ci pyatizrubni budivli hreshatoyi formi stavilisya dodavannyam do navi she dvoh zrubiv z pivnochi ta pivdnya Semizrubni budivli buli vinyatkom v s Berezni na Chernigivshini 1761 r 4 Dev yatizrubna budivlya ce takozh ridkij tip najbilsh rozvinenoyi formi ukrayinskoyi derev yanoyi cerkvi Taku hreshatu budivlyu utvoryuvali dodavannyam do p yatizrubnoyi budovi v chotiroh yiyi kutah she po odnomu zrubovi Prikladom takoyi budivli z dev yatma vezhami ye zaporozka cerkva v Samari 1772 79 rr Zrubi v cerkvah mogli buti bilsh arhayichnoyi pryamokutnoyi formi abo piznishoyi rozvinutoyi pid vplivom stilyu baroko vosmikutnoyi formi Taku formu nadavali zrubam cherez vidrizannya vid pryamokutnika kutiv Zrubi mogli buti na odin poverh ale chastishe yih uskladnyuvali u formi vezh dodavannyam dvoh troh ta chotiroh yarusiv V bojkivskih ta lemkivskih cerkvah yarusiv moglo buti she bilshe Perehid vid nizhchih yarusiv do vishih jshov cherez zmenshennya i mig buti utvorenij takim perekrittyam u formi zrizanoyi chotirohbichnoyi abo vosmibichnoyi piramidi inkoli z zalomom abo u viglyadi zrizamogo konusa z zalomom Forma kupoliv Forma kupolnih zavershen ukrayinskoyi cerkvi bula nizhchoyi abo vishoyi grushepodibnoyi formi Taki kupoli ne vihodyat za mezhi vismerikiv abo cilindriv barabaniv na yakih voni stoyat Na tretinu abo chetvertinu dovzhini zverhu do nizu na kupoli robivsya perehvat a najshirsha chastina bula poseredini kupola Kupol ukrayinskoyi cerkvi zakinchuvavsya shpilem Shpileve zavershennya cerkov v Ukrayini skladalosya z takih chastin kulka makivka pivmisyac rizhkami dogori ta mistecko viroblenij z zaliza azhurnij hrest Trizubopodibna forma Bilshist derev yanih hramiv Ukrayini zbudovanih do XIX st ye tridilnimi ridshe p yatitidilnimi Za formoyu zdebilshogo nagaduyut trizub tri pridili ryadkom odin za odnim po centru najvisha banya Cim ukrayinska narodna sakralna arhitektura vidriznyayetsya vid moskovskogo stilyu arhitekturi de nizhnya chastina hramu viglyadaye yak nepodilna chotirikutna sporuda kub a nagori v neyi mozhe buti kilka ban Yedinij v Ukrayini dev yatidilnij derev yanij hram u Novomoskovsku Dnipropetrovskoyi oblasti takozh pri poglyadi speredu nagaduye trizub I navit p yatidilni cerkvi yak derev yani tak i murovani hrami arhitekturnogo stilyu kozacke baroko XVII XVIII stolit tezh zberigali vizualnij viglyad trizuba pri poglyadi speredu chi zboku hrestopodibna sporuda viglyadaye yak 5 poyednanih okremih sporud kozhna z yakih maye svoyu banyu z hrestom Ne ye trizubopodibnimi za formoyu derev yani tridilni cerkvi Zakarpattya deyakih miscevostej Galichini sho poyasnyuyetsya vplivom gotichnogo rimo katolickogo stilyu arhitekturi a takozh hrami Bukovini yaki shozhi na zvichajnu hatu oskilki za chasiv okupaciyi Osmanskoyu imperiyeyu turki ne dozvolyali buduvati inakshe Takozh okremij arhitekturnij napryamok stanovit velika grupa hramiv zvedenih za sinodalnim ukazom Moskovskogo Patriarhatu v XIX st iz pevnimi miscevimi risami sho tezh ye pam yatkami derev yanogo sakralnogo budivnictva Sinodalnij ukaz zaprovadzhenij na Volini pislya 1830 roku zaboronyav budivnictvo svyatin u nacionalnih tradiciyah Buli stvoreni tipovi proekti moskovskoyi arhitekturnoyi shkoli Ale yih uprovadzhuvali tilki todi koli stari hrami postupovo rujnuvalisya i bulo potribno buduvati novu cerkvu Uprodovzh XIX stolittya she povsyudno zberigalisya davni trizubopodibni hrami prote zgidno z tim ukazom i stari cerkvi privodili do vidpovidnogo moskovskogo viglyadu priklad cerkva v seli Novij Bilous na Chernigivshini Tomu navit zberezheni davni svyatini otrimali novij viglyad a pervisnij zatrimavsya v tih selah de prosto ne bulo koshtiv na perebudovu hramu Vnaslidok takoyi unifikaciyi v rosijskomu stili na Livoberezhnij Ukrayini majzhe ne zalishilos trizubopodibnih hramiv Napriklad za danimi sajtu u Chernigivskij oblasti nalichuyetsya blizko 30 ti derev yanih cerkov Sered nih zbereglos lishe tri arhitekturnih pam yatki trizubopodibnoyi formi Usi ci tri ridkisni hrami znahodyatsya v Menskomu rajoni u selah Gorodishe Sinyavka Stepanivka Dzvinicya Dzvinici ukrayinskih cerkov stavilisya zavzhdi okremo vid cerkvi tak yak voni jmovirno pid chas tatarskih nayizdiv vikonuvali rol storozhovih vezh Dzvinicya bula u viglyadi vezhi z dvoh abo troh kvadratnih zrubiv pokladenih odin na odnogo V miru viddalennya vid zemli zrubi zmenshuvalis Zakinchuvalis dzvinici chotirohgrannim shatrovim dahom a piznishe chotirohshilnim shatrovim dahom z grushepodibnoyu glavkoyu Derev yana dzvinicya cerkvi u m Yavoriv Dzvinicya Yasenicya Zamkova Starosambirskij rajon Dzvinicya Yasenicya Zamkova Starosambirskij rajonInter yer Stari ikonostasi buli na pyat shist i zridka sim poverhiv Stini vseredini cerkov ne prikrashalis tomu sho vsya uvaga bula zvernuta na ikonostas Ikonostas vidpovidav arhitekturi cerkvi kozhnij jogo nastupnij yarus buv legshij za poperednij a samij verhnij vidriznyavsya legkim azhurom yak i vsya banya cerkovna zakinchuvalasya azhurnim hrestom Ikonostas ukrayinskoyi cerkvi skladavsya z dvoh osnovnih chastin nizhnoyi deisus z grec molitva i verhnoyi yaka rozpovidala istoriyu bibliyi Po seredini deisus znahodilisya carski vorota Po pravu storonu vid carskih vorit znahodivsya obraz Spasa a po livu Bogomateri Ci obrazi nazivalisya namisnimi tak yak buli obov yazkovimi v kozhnomu ikonostasi Po obidvi storoni vid cih obraziv znahodilisya praznichki obrazi yaki vidnosilisya do svyatih chi praznikiv na chest yakih bula posvyachena cerkva Verhnya chastina ikonostasu skladalasya z kilkoh ryadiv obraziv yaki buli prisvyacheni rozpovidyam z bibliyi Nad carskimi vorotami znahodivsya obraz Tajnoyi vecheri Z livoyi storoni znahodilisya obrazi yaki rozpovidali zhittya Isusa Hrista Hreshennya Gospodnye Preobrazhennya Gospodnye Vhid Gospodnij u Yerusalim Voskresinnya Hrista Voznesinnya a z pravoyi storoni znahodilisya obrazi yaki rozpovidali zhittya Bogorodici taki yak Vvedennya v hram Presvyatoyi Bogorodici Blagovishennya Presvyatoyi Bogorodici Uspinnya i t in Ci obrazi buli neveliki podovguvatoyi formi i v starih cerkvah na svyata yih znimali ta stavili pered carskimi vorotami na pidstavci yaku nazivali tetrapod V drugomu ryadi vernoyi chastini ikonostasu mistivsya bilshij obraz Isusa Hrista na troni Arhiyerej Po obidvoh storonah cogo obrazu mistilisya obrazi 12 po pravij ta livij storoni znahodilisya zavzhdi obrazi sv Petra ta sv Pavla dali yevangelisti Matvij Marko Luka Ivan i reshta apostoliv V tretomu ryadi nad obrazom Isusa znahodivsya obraz Bogomateri z dityam Isusom Premudrist Po obidvoh bokah vid cogo obrazu mistilisya obrazi prorokiv v odnomu ryadi dvanadcyat abo u bilshih cerkvah v dva abo tri ryadi Na carskih vorotah buli rozmisheni zliva obrazi otciv cerkvi sv Stepana sv Lavrentiya po seredini sv Grigoriya Bogoslova ta sv Vasiliya Velikogo i na pravo pivden sv Kozmi ta sv Dem yana Nizhnij poverh na yakomu rozmisheni tak zvani namisni ikoni Spasa Bogomateri praznikovi ozdoblyuvali sohami prikrashenimi vinogradnoyu lozoyu listyam ta kvitami Osnovnoyu ozdoboyu ikonostasu bula vinogradna loza galuzki yakoyi rozpovzalisya po vsomu ikonostasi mizh obrazami Vsi ikonostasi buli mistecko virizbleni Visokim rozvitkom krim rizbyarstva vidznachalosya i cerkovne malyarstvo Krim ikonostasiv inkoli buli rozpisani i stini cerkvi Malyuvali ne tilki obrazi a i zhanrovi sceni portreti Ranishe po monastirskih shkolah bulo bagato shkil malyarstva osnovnij vpliv na yaki mav Afon Na vidminu vid miniatyur rosijskoyi cerkovnoyi tradiciyi obrazi v ukrayinskih cerkvah buli veliki Najkrashe zbereglisya taki zrazki na Bukovini Galichini Prikarpattyu Zakarpattyu Stari obrazi zavzhdi buli vizantijskogo stilyu Inkoli ikonostasi prikrashalis ne tilki obrazami a j rizblenimi statuyami Buli voni takozh i na Livoberezhnij Ukrayini i na Slobodyanshini Pervisnij inter yer u bilshosti derev yanih hramiv ne zberigsya Lishe u okremih derev yanih hramah Zakarpattya Lvivshini ta Prikarpattya zbereglisya nastinni rozpisi na derevi Ikonostas Svyato Vvedenskoyi cerkvi v Berislavi Ikonostas Mihajlivskoyi cerkvi v Chemerisah VoloskihStili pobudovi Podillya Dlya Podillya tipovoyu ye trohverha cerkva z visokimi osnovnimi zrubami ta vosmikutnikami na nih Harakternoyu risoyu podilskih cerkov ye vertikalna obshivka doshkami gontovij verh opasannya ta ganochok pri vhodi Podilska cerkva stoyala na prostoromu misci poseredini sela Cerkvi vsi buduvali za odnakovim planom u viglyadi pozdovzhnogo hresta z urizanimi bichnimi storonami Verh cerkvi skladali tri bani z yakih serednya bula visha Vid ban vniz do polovini stin cerkvi jshov strimkij gontovij dah V cerkvah z bagatoyu gromadoyu dahi cerkov malyuvali na chervono ta navkolo cerkvi stavili shtaheti Cerkovne podvir ya bulo obsadzhene lipami Navproti golovnih dverej cerkvi stoyala vezha z dzvonami pokrita gontom V davni chasi bilya cerkov buli cvintari Na drugij storoni dorogi na tij zhe ploshi navproti cerkvi stoyala korchma Hrestovozdvizhenska cerkva Kam yanec Podilskij Kalagarivka Cerkva 1784 r Cerkva perenesena u Muzej narodnoyi arhitekturi ta pobutu Ukrayini z c Zelene Gusyatinskij rajon Ioanobogoslovska cerkva 1744 roku z sela Skoriki Pidvolochiskij rajon Ternopilska oblast Cerkva Ioana Bogoslova c Bernashivka 1767 r Mikolayivska cerkva 1746 r Vinnicya Georgiyivska cerkva na Starih Hutorah Vinnicya 1724 Ivanobogoslovska cerkva na Malih Hutorah Vinnicya 1783 Uspenska cerkva v Dashkivcyah utochniti 1768 Cerkva Rizdva Bogorodici 1764 r s Pechera 1767 rik s Markivka Galichina Dokladnishe Derev yani cerkvi davnogo Lvova Po perimetru cerkvi iz kolod sporudzhuyut stini zavvishki perevazhno do 2 metriv Po perimetru vsogo hramu roblyat piddashshya dlya zahistu cerkvi vid doshu ta snigu Piddashshya zavshirshki ponad pivmetra vmontovuyut na vertikalnij ploshini pid kutom vid 15 do 50 Chasto pid piddashshyam rozmishuvalis lavi dlya vidpochinku Vishe piddashshya stini zberigali svij perimetr ta formu prote stini babincya ta vivtarya mali menshu visotu vid stin navi Zazvichaj 1 metr vishe vid piddashshya buduvali dah babincya ta vivtarya U cerkvah Galichini chotirikutna forma dahu perehodila u vosmikutnu i utvoryuvala kupol Tak samo i u navi prote visota kupola bilsha Cerkva Rizdva Presvyatoyi Bogorodici Hotinec Mihajlivska cerkva 1697 roku selo Kuti Cerkva z sela Krivka Turkivskogo rajonu Cerkva z sela Krivka Turkivskogo rajonu Cerkva Chesnogo Hresta misto Drogobich Cerkva Bogoyavlennya Gospodnogo 1693 roku s Kugayiv Cerkva sv Vasilya XVI st selo Cherche Cerkva sv arh Mihajla 1754 roku misto KomarnoGuculshina Dokladnishe Guculska cerkva Harakterni osoblivosti guculskih cerkov krim hreshatogo zalozhennya ye taki Serednij kvadratni zrub perehodit ugori u visimku perekritu visokim vosmibichnim stizhkovim perekrittyam iz nevelikim zalomom zaokruglennyam kolo gzimsu Nad chotirma inshimi zrubami zvichajno buvaye zvichajnij hatnij dah iz frontonchikami yak na guculskih hatah na dahu chasto buvayut makivki Murovani hreshati cerkvi vidomi na suchasnih terenah Ukrayini u Hersonesi Tavriya IV VI st ale v staroknyazivsku dobu ne zustrichayutsya Piznishe hreshati cerkvi znovu z yavlyayutsya v Ukrayini v XVII st Spas na Berestovi v Kiyevi 1638 43 rr perebudova cerkva v Niskinichah na Volini 1653 r Stavili guculski cerkvi Dim bozhij majstri Guculska cerkva maye v pozemnomu plani rivnobichnij hrest Cerkva bula rozmishena zavzhdi vivtarem na shid a babincem na zahid Pri vhodi mistivsya babinec de stoyali zhinki navproti babincya buv vivtar bichni krila nazivalisya pritvori Z zahodu pered vhodom buv ganchik Visota cerkvi serednogo zrubu bula rivna dovzhini vsiyeyi cerkvi Niz guculskoyi cerkvi skladavsya z brusiv yaki stoyali na kam yanomu pidmurku Harakternoyu osoblivistyu guculskoyi cerkvi ye skisne opasannya shirinoyu do 2 m pid yake lyudi hovalisya vid doshu abo stoyali tam koli v samij cerkvi znahodilosya bagato lyudej Chastina cerkvi nad opasannyam nazivalasya verhopasannya cyu chastinu pokrivali zverhu pozdovzhnimi doshkami kozhuhuvali dlya togo shob v cerkvu ne pronikav holod ta dlya krashogo zahistu brusiv vid doshu Chastinu cerkvi nad osnovnim zrubom nazivali osmirkoyu zverhu nad osmirkoyu rozmishuvalasya tezh vosmikutna banya Nad baneyu bula rozmishena na vosmi derev yanih stovpah lihtarnya yaka zakinchuvalasya makivkoyu nad makivkoyu na stovpi buv rozmishenij velikij derev yanij hrest Guculski cerkvi buli p yati abo trohbanni Do cerkvi zahodili cherez ganok de na stinah vishali kapelyuhi abo shapki ta zalishali topirci bartki tabivki Zboku bilya cerkvi rozmishuvalasya chotirohkutna dzvinicya krita yak i cerkva gontom U cerkvah iz visimkoyu perehid vid kvadratovoyi formi zruba do vosmibichnoyi dosyagayetsya za dopomogoyu kliniv mezhiluchnikiv chi t zv pendetiviv trikutnoyi formi cej sposib chisto vizantijskij i v Ukrayini vin buv vidomij iz pershih chasiv hristiyanstva Cikavo sho v derev yanomu budivnictvi inshih navit slov yanskih narodiv cej sposib perekrittya ne zustrichayetsya Visimka z klinom mezhiluchnikom postijno vzhivayetsya v cerkvah Guculshini Cerkva v Krivorivni 1719 Yasinya Voznesenska cerkva Yasinya Troyicka cerkva v Mikulichini Yaremche Cerkva sv Ioana Milostivogo 1663 r Cerkva u seli Cherganivka Kosivskogo rajonu Ivano Frankivskoyi oblasti Model guculskoyi cerkvi Rozriz guculskoyi cerkvi Plan guculskoyi cerkvi Hrest na guculskij cerkviBojkivska cerkva Bojkivska derev yana cerkva skladayetsya z troh chastin vivtarya navi i babincya Kozhna chastina prikrita okremim dahom visokoyi konstrukciyi z bagatma zalomami V tipovij bojkivskij cerkvi dah golovnoyi tobto centralnoyi navi zdijmayetsya najvishe a inshi sho prikrivayut vivtar i babinec buduyutsya desho nizhche i na odnomu rivni Yak v guculskih tak i v bojkivskih cerkvah dzvinici stoyat okremo na pevnij viddali vid samoyi cerkvi U bojkivskomu tipi cerkova skladayetsya z troh pryamokutnikiv nablizhenih do kvadratu zlozhenih shirshimi bokami z zahodu na shid Topilnicya c Kostrina c Vishka c Suha Cej tip cerkvi rozvivavsya piznishe zbilshennyam kilkosti yarusiv piramidalnogo nakrittya cerkvi v c Butlya c Krivkiv c Matkiv Dali piramidalne nakrittya zaminyuvalosya osmibichnim yake nasadzhuvali spochatku tilki na centralnu chastinu s Verhnye Gusne a piznishe na vsi tri chastini Hocha bojkivskij tip cerkov buv cilkom ustalenij i konstruktivno cilisnij ale narodna tvorchist vse zh taki znajshla vihid dlya svogo bezupinnogo postupovogo rozvitku A same zmina arhitekturnih form jshla v napryamku pomnozhuvannya stupinchastogo perekrittya vid dvopoverhovogo Topilnicya Lenicya Zboyi do tripoverhovogo Borinya Yakimchici Uzhok Kostriki Suhe ta in chotiripoverhovogo Perehresne Talamat i p yatipoverhovogo Serednya Turka Verhnij Studenij Dali na piramidalnomu nakritti z yavilisya visimki yaki u svoyu chergu pomnozhuvalisya tak sho postav skladnij tip bojkivskih budov vid p yatipoverhovih Butlya do shestipoverhovih Vizhne Visocko Krivka semipoverhovih Vizhnya Butelka Vizhne Visocko Komarniki j nareshti vosmipoverhova v Yasenivi Svoye zavershennya cej tip budov znajshov u sferichnih banyah yaki nasadzhuvalisya na vsih troh vezhah Krivka Butelka Vizhnya Odnache visimka j banya ye vzhe naslidkom zagalnogo rozvitku perekrittya derev yanoyi cerkvi Opasannya u bojkivskih cerkvah moglo buti na sohah abo bez nih Opasannya bez sohiv nazivalosya na pidgir yu a prostir mizh banyami nazivavsya koshem V bojkivskih cerkvah shidnij i zahidnij verhi hocha ne zovsim odnakovi ale zrivnovazheni j simetrichno otochuyut centralnu banyu yak ce harakterno dlya vsih triverhih ukrayinskih cerkov pochinayuchi z XVI st Tim chasom lemkivski cerkvi ciyeyi zrivnovazhenosti ne mayut a yak u gotichni chasi zahidnij verh sho sluzhit dzviniceyu ye najvishim centralna chastina nizhcha a shidna vivtar zovsim nizka j mala Perevazhna bilshist bojkivskih cerkov pobudovana u XVIII st lishe odna mozhlivo v 1641 r Perehresne na Zakarpatti ale v najstarshih cerkvah susidnih iz Bojkivshinoyu miscevostej navit na Galickij rivnini j Volini zustrichayutsya risi bojkivskogo tobto pervisnogo tipu cerkov iz piramidalno stupinchastim perekrittyam Cerkva Svyatogo Duha Potelich XVI st Pidvisoke 1604 r Znesinnya kolo Lvova 1605 r Krehiv kolo XVI st Terki 1661 r Volya Visocka kin XVII st Vodniki 1729 r Cerkva svyatogo Yura Drogobich Spaso Preobrazhenskij hram s Novicya najbilshij derev yanij hram zahidnoyi Ukrayini Cerkva Pokrovi Presvyatoyi Bogorodici Kostrina Zakarpattya Cerkva svyatogo Mihajla Uzhok Zakarpattya Bojkivska cerkva 1863 roku z sela Tisovec Skolivskogo rajonu Lvivskoyi oblasti Cerkva 1648 Dolina Cerkva svyatogo Mikolaya Turka Lvivska oblast Cerkva svyatogo Mikolaya z c Krivkiv Shevchenkivskij gaj Lviv Bojkivska cerkva z sela Volosyanka Skolivskij rajon Lvivshina Mihajlivska cerkva 1663 roku z sela Isayiv Turkivskogo rajonu Lvivshina Cerkva Soboru Presvyatoyi Bogorodici sela Matkiv Cerkva Bogoyavlennya Gospodnogo sela Kugayiv Cerkva Svyatogo Duha Guklivij Lemkivshina Dokladnishe Lemkivskij hram Osnovoyu lemkivskoyi cerkvi ye tri pryamokutni zrubi tobto svyatilishe nava ta babinec Nava zavzhdi bula najbilshoyu Pid vplivom stilyu baroko nava nabula formi vosmikutnika Svyatilishe ta nava perekrivali balkami ta zverhu pokrivali lomanim dahom nametom Najharakternishoyu risoyu lemkivskoyi cerkvi ye vezha zamist babincya Vona stovpovoyi konstrukciyi z navisnoyu kimnatoyu nad vhodom ta perekrita okremoyu kupoloyu Vsya cerkva obbita doshkami ta pokrita gontom Inkoli na lemkivsko bojkivskomu kordoni buli odnonavni neveliki cerkvi na dahu yakih znahodilisya neveliki vezhichki abo makivki yaki simvolizuvali tridilnist ukrayinskoyi cerkvi Tridilni na tri zrubi cerkvi pid odnim dahom ta z troma makivkami tipova risa bojkivskoyi arhitekturi Materialom dlya pobudovi lemkivskoyi cerkvi bula yalicya ta sosna ridshe buk abo modrina i she ridshe dub abo osika Lemkivski cerkvi z vishimi vezhami harakterni tilki dlya zahidnoyi ta serednoyi Lemkivshini a dlya dolini Oslavi Komancha ta in sela harakterni cerkvi bez vezhi ta z nizkimi choritispadovimi dahami i z troma kopulyami ta lihtarnyami na nih U zakarpatskih ta lemkivskih cerkvah zustrichayetsya piddashshya pidperte po krayah kolonami ta kronshtejnami sho v deyakih cerkvah utvoryuvali navit tak zvani subotki de lyudi chasto stoyat pid chas liturgiyi Lemkivski cerkvi buli obshalovani a najstarishi z nih obbiti doshkami Cerkva v Shavni Cerkva v Turansku Cerkva v Visloku Velikomu Cerkva v Syanok z Olhovec Mihajlivska cerkva z s Shelestovo Muckachivskij r n Zakarpattya Cerkva svyatoyi Paraskevi c Kvyaton Svitova spadshina YuNESKO Cerkva sv Luki na Pryashivshini XV st Cerkva sv Yakova Povoroznik 1612 Zakarpattya Mihajlivska cerkva v s Krajnikovo Cerkva Sv Paraskevi v s Oleksandrivka Mikolayivska cerkva v Kolodnomu Mikolayivska cerkva nizhnya Serednye Vodyane Mikolayivska cerkva verhnya Serednye Vodyane Mikolayivska cerkva c Izki Mikolayivska cerkva c Chornogolova Cerkva Vvedennya Presvyatoyi Bogorodici Roztoka Cerkva svyatogo Dmitriya Repinne Cerkva svyatogo Mikolaya Sokirnicya Cerkva Uspinnya Presvyatoyi Bogorodici Novoselicya Derev yana cerkva sv Mikoli s Nizhnya ApshaBukovina Ti hrami bukovinskoyi arhitekturnoyi shkoli yaki zbereglis do nashogo chasu buduvalisya perevazhno pid chas osmanskoyi okupaciyi krayu Tomu hrami zovni nagaduyut tradicijnu hatu bo turki musulmani ne dozvolyali buduvati inakshe Ale j pid zvichajnim skatnim dahom bukovinski majstri primudryalisya zahovati ti sami tri zruba nehaj i ne duzhe visoki Lishe u viddalenih girskih rajonah kudi ne dohodili zavojovniki ci bani inkoli vizirali nazovni Klasichni zrazki Mikolayivska cerkva v m Chernivci 1607 r Troyicka cerkva iz m Chernivciv 1773 r nini u Lvivskomu muzeyi skanseni Mikolayivska cerkva u Chernivcyah 1601 Cerkva Rizdva Bogorodici 1630 s Selyatin Voznesenska cerkva Chernivci Uspenska cerkva k 17 st c Dubivci Kicmanskij rajon Rivne utochniti Bukovina Mikolayivska cerkva 1786 r c Beregomet Uspenska cerkva 1778 r c Valyava Kostyantinivska cerkva c Oshihlibi 1779 Mikolayivska cerkva s Nizhni Stanivci 1794 Cerkva sv arh Mihayila ta Gavriyila 1799 s BudenecVolin Derev yane cerkovne budivnictvo Volini maye kilka tipiv bezverhij poliskij odno chi triverhij volinskij hreshatij volinskij latinizovanij tip z odniyeyu chi dvoma vezhami Kachin Uspenska cerkva der 1589 Mikolayivska cerkva 1678 r v s Borochiche Gorohivskogo rajonu Volinskoyi oblasti Cerkva v Rivne Cerkva svyatoyi Varvari z Ostriv ya Cerkva v s Verbka Kovelskogo r nu Yurivska cerkva v Dubno 1700 r Cerkva v Radoshivci Shumskogo r nu Dmitrivska cerkva Zgorani Cerkva svyatogo Dmitriya Gishin Kostel svyatoyi Anni Kovel Naddnipryanshina Budovi Serednogo Pridniprov ya Kiyivshini j Poltavshini vidznachayutsya velikoyu vidovzhenistyu form i pid vplivom golovnim chinom stilyu rokoko XVII XVIII st vitonchenimi j legkimi banyami Na Poltavshini zvertaye na sebe uvagu rozvinena forma makivki u viglyadi vidovzhenogo sholoma Blizhche do podilskih stilyu stoyat cerkvi v selah Kiyivshini Snizhki Vishnopil Konel 1748 r a bilsh rozvineni zrazki z podvijnimi visimkami na Kiyivshini Rozsishki pobudovana Ivanom Gontoyu v 1763 r Sverdlikiv Moshuriv Tarasha Deyaki hrami nesut u sobi elementi znachno davnishih chasiv ce cerkvi tak zvanogo klitskogo tipu Yaskravimi zrazkami ye Mihajlivska cerkva u Pidgircyah ta Pokrovska cerkva u Krenichah Obuhivskogo rajonu tipologichno podibna takozh Pokrovska cerkva u Borodanyah Boguslavskogo rajonu Petropavlivska cerkva v s Konel Cerkva iz s Pishiki Skvirskij rajon 1651 Voskresenska cerkva v m Brusiliv 1711 P yatnicka cerkva z Zarubinciv u Pirogovi Onufriyivska cerkva 1705 r u Lipovomu Skitku Mikolayivska cerkva 1730 p Sinyava Rokitnyanskij rajon Mihajlivska cerkva 1740 r s Ostriv Rokitnyanskij rajon Mihajlivska cerkva 1742 r u seli Pidgirci Yurivska cerkva v Tarashi 1753 Mikolayivska cerkva 1758 r u smt Kozhanka Pokrovska cerkva 1761 r u seli Krenichi Vvedenska cerkva v Tripilli 1797 Kozacka cerkva Kiyiv Mamayeva sloboda Livoberezhzhya Dokladnishe Cerkvi Livoberezhnoyi Ukrayini Na Pridniprov yi ta Slobozhanshini derev yani cerkvi mali v plani vosmikutni zrubi perekrittyam zrubiv bulo cherguvannya zrizanogo shatra ta vosmerikiv Cerkvi Livoberezhzhya vidriznyayutsya znachnoyu visotoyu samih zrubiv abo yih verhiv Georgiyivska cerkva v s Ivanici teper Ichnyanskogo rajonu 1654 r najdavnisha na Livoberezhzhi doslidzhena sporuda derev yanoyi monumentalnoyi arhitekturi Livoberezhzhya Voni bula trizrubnoyu odnoverhoyu sosnovoyu na dubovih pidvalinah Plan skladavsya z chotirigrannogo babincya vosmigrannogo centru ta shestigrannogo v plani vivtarya Centralna dilnicya v plani majzhe vchetvero bula bilsha za babinec a zrub stin centra majzhe vtroye vishij za zrub babincya ta vivtarya Takogo zh tipu buli Voskresenska 1694 ta Pokrovska 1779 cerkvi v Lyubechi cerkva Katerini v Horuzhivci ta cerkva v Zhukotkah Inshij tip cerkov Livoberezhzhya skladavsya z troh chotirohkutnih zrubiv vivtar ta babinec buli nizhchi ta perekriti strimkim dvoshilim dahom Centralnij znachno bilshij zrub buv perekritij ne vosmerikom a chetverikom cej chetverik v svoyu chergu buv perekritij menshim strimkim chotirigrannim verhom Harakternoyu osoblivistyu cerkov cogo tipu buv nahil stin usih zrubiv vseredinu Do cogo tipu nalezhala cerkva v Morovsku Najbilsh poshirenim tipom cerkov dr pol 17 st ta per pol 18 st buli trohzrubni cerkvi z vosmigrannim centrom granchastim vivtarem ta babincem Cej period harakternij rozvitokom verhiv centralnogo zrubu v visotu Do cerkviv cogo tipu vidnosyatsya Voznesenska cerkva v Sosnici 1705 Vvedenska cerkva v Berislavi 1726 Yuriya v Lozovomu Rizdva Bogorodici v Voronkovi 1736 Voznesenska v Deriyivci 1749 Rizdva Bogorodici v Grem yachi 1747 Mihajla v Korovincyah 1752 Yuriya v Lebedini 1765 Trijci v Levchenkah 1768 Mihajla v Zhadovomu 1769 Rizdva Bogorodici v Shalivci 1772 Yuriya v Velikomu Usti 1772 Mihajla v Babajkovomu 1773 Yuriya v Petrikivci 1775 Mikoli v Veremiyivci 1775 Vvedennya v Vvedinci 1777 Pokrovi v Krolevci 1779 Mikoli v Krasnij Luci 1783 Mikoli v Solonicivci 1789 Pokrovi v Malih Budkah 1791 Vozdvizhennya v Koropi 1797 Svyato Vvedenska cerkva Berislav 1727 p Georgiyivska derev yana cerkva v Sednevi Chernigivskogo rajonu Mikolayivska cerkva u Lohvici P D Martinovich Mikolayivska cerkva v Veremiyivci Troyicka cerkva 1773 r vidnovlena s Pustovijtivka Romenskij r n Mikolayivska cerkva Novgorod Siverskij Cerkva s Borovenki Kreminskogo r nu Lugan ob tiRoztashuvannyaDerev yani hrami Ukrayini u tvorah mistectvaUkrayinska kolyadka istoriko vijskovogo zmistu Ci spish ci chuyesh pan gospodaryu mistit slova pro budivnictvo tridilnogo hramu najimovirnishe trizubopodibnogo Cerkov zbudovav z troma vershechki Z troma vershechki z dvoma okonci Yednim okoncem soninko shodit Drugim okoncem misyac zahodit Rajskimi dvermi gospodar hodit dd dd Ukrayinskij pismennik Oles Gonchar zrobiv dev yatidilnij Troyickij hram u Novomoskovsku Dnipropetrovskoyi oblasti golovnim obrazom svogo vidomogo romanu Sobor temoyu yakogo ye zv yazok mizh stavlennyam lyudej do zberezhennya takih starovinnih pam yatok i moralnim stanom suspilstva Hrami v ukrayinskij geraldiciTribanna cerkva zobrazhena na gerbi Borznyanskogo rajonu Chernigivskoyi oblasti Dev yatidilnij Troyickij hram zobrazheno na gerbi mista Novomoskovska Dnipropetrovskoyi oblasti Tridilnij odnobannij hram zobrazheno na gerbi mista Brovari Kiyivskoyi oblasti Problemi zberezhennyaPro ukrayinsku derev yanu sakralnu arhitekturu sposobi ta problemi zberezhennya starovinnih hramiv rozpovidayetsya v dokumentalnomu filmi telekanalu Glas Derev yani hrami vichnij monolog 4 bereznya 2016 u Wayback Machine Pespektivi rozvitkuDiv takozhArhitektura ukrayinskoyi cerkvi Spisok derev yanih hramiv Ternopilskoyi oblasti Pam yatki i muzeyi Menskogo rajonu Chernigivskoyi oblasti Derev yana arhitektura Muzej prosto neba Lemkivskij hram Kostel Svyatogo Franciska Bordzhiya selo Rozluch derev yana neogotika 1902 r Gordinskij S Ukrayinski cerkvi v Polshi 19 kvitnya 2014 u Wayback Machine Derev yani hrami Ukrayini 27 lipnya 2019 u Wayback Machine PrimitkiDenisyuk N N Praukrayinska civilizaciya K Tizhnevik Slovo 1999 Arhiv originalu za 16 travnya 2011 Procitovano 8 listopada 2009 Arhiv originalu za 13 travnya 2014 Procitovano 12 travnya 2014 Arhiv originalu za 9 sichnya 2018 Procitovano 25 grudnya 2017 Arhiv originalu za 13 travnya 2014 Procitovano 12 travnya 2014 Arhiv originalu za 22 sichnya 2016 Procitovano 12 travnya 2014 Muzeyi i skanseni 31 sichnya 2012 u Wayback Machine na sajti Derev yani hrami Ukrayini Arhiv originalu za 8 lyutogo 2013 Procitovano 4 lyutogo 2013 Arhiv originalu za 1 lyutogo 2013 Procitovano 4 lyutogo 2013 Arhiv originalu za 6 travnya 2012 Procitovano 21 grudnya 2012 Arhiv originalu za 8 travnya 2014 Procitovano 12 travnya 2014 Vlasenko A protoiyerej Na korabli spasinnya Kniga mandriv K KZhD Sofiya 2010 ISBN 978 966 2374 17 9 Geroyichnij epos ukrayinskogo narodu Hrestomatiya Uporyad Talanchuk O M Kislij F S K Libid 1993 432s ISBN 5 325 00429 8LiteraturaAseyev Yu S Arhitektura Kiyivskoyi Rusi K 1969 Bileckij P O Ukrayinske mistectvo drugoyi polovini XVII XVIII stolittya K 1981 Bolyuk O M Hudozhnye derevo u cerkvah za materialami zahidnih oblastej Ukrayini Lviv 2020 520 s ISBN 978 966 02 9606 0 Vecherskij V Ukrayinski derev yani hrami Kiyiv Nash Chas 2007 Istoriya ukrayinskoyi arhitekturi K 2003 Sichinskij Volodimir Derev yani dzvinici i cerkvi Galickoyi Ukrayini XVI XIX st Nacionalnij muzej u Lvovi Lviv Pech OO Vasiliyan u Zhovkvi 1925 117 s Zbirki nacionalnogo muzeyu u Lvovi Krushinska O Sorok chotiri derev yani hrami Lvivshini K Grani T 2007 Pribyega L V Derev yani hrami Ukrayinskih Karpat K Tehnika 2007 168 s ISBN 966 575 028 3 Sirohman M P yatdesyat p yat derev yanih hramiv Zakarpattya K Grani T 2008 Slipchenko N Mogitich I Problema zberezhennya derev yanih hramiv v Ukrayini 9 sichnya 2010 u Wayback Machine Visnik institutu Ukrzahidproektrestavraciya chislo 15 2005 Taras Ya M Sakralna derev yana arhitektura ukrayinciv Karpat Lviv 2007 640 s ISBN 978 966 02 4579 2 Shevcova G Derev yani cerkvi Ukrayini K Grani T 2007 Vlasenko A protoiyerej Na korabli spasinnya Kniga mandriv K KZhD Sofiya 2010 16 lyutogo 2013 u Wayback Machine ISBN 978 966 2374 17 9 Derev yani cerkvi v Ukrayini M D Toronto b r 48 s Mistecka biblioteka Mi i svit 26 bereznya 2016 u Wayback Machine Galicka brama 2010 4 5 184 185 Derev yani cerkvi 40 c Videofilm Vidavnictvo Studiya Slovo Rezhiser Yurij Krilivec Sherbakivskij V M Arhitektura u riznih narodiv i na Ukrayini L K 1910 Danilyuk A G Narodna arhitektura Bojkivshini Zhitlove budivnictvo Lviv NVF Ukrayinski tehnologiyi 2004 Karmazin KakovsknN V Arhitektura Bojkivskoyi cerkvi Nyu Jork Filyadelfiya 1987 Derev yana arhitektura ukrayinskih Karpat Red Ivan Gvozda Nyu Jork Fundaciya Doslidzhennya Lemkivshini 1978 286 s 26 bereznya 2016 u Wayback Machine PosilannyaMarko Robert Steh Ochima kulturi 90 Ukrayinska derev yana arhitekturaDerev yani hrami Ukrayini u sestrinskih VikiproyektahPortal Mistectvo Derev yani hrami Ukrayini u Vikishovishi Derev yani hrami Ukrayini sajt 1 chervnya 2009 u Wayback Machine Oleksandr Harlan Pokrova Zaporozhzhya Ukrayinskij tizhden 15 10 2010 15 zhovtnya 2012 u Wayback Machine Marshrut 7 derev yanih cerkov Menshini Chernigivska oblast FOTO 19 kvitnya 2012 u Wayback Machine Ukrayinska cerkovna arhitektura sajt 9 chervnya 2013 u Wayback Machine Dokumentalnij film Derev yani hrami vichnij monolog VIDEO 4 bereznya 2016 u Wayback Machine Yaroslav Taras Ukrayinska sakralna derev yana arhitektura Ilyustrovanij slovnik dovidnik Lviv Nacionalna Akademiya nauk Ukrayini Institut narodoznavstva 2006 1 kvitnya 2016 u Wayback Machine