Український степ — степова природна зона в Україні, розташована на півдні, центрі й сході країни. Західна й центральна частина Чорноморсько-Каспійського степу, складової великого Євразійського степу. Простягається із заходу на схід від дельти Дунаю до південних відрогів Середньоросійської височини на 1000 км, а на південь до Азово-Чорноморського узбережжя та Кримських гір майже на 500 км. Степ збігається приблизно з Південною Україною (крім Кримських гір). У степу розташовані Одеська, Миколаївська, Херсонська, Дніпропетровська, Запорізька, Донецька, Луганська області, південні частини Кіровоградської і Харківської областей та рівнинна частина Криму.
Доісторичні і античні часи
В часи палеоліту найщільніше було заселено береги Дніпра в районі порогів — зокрема, стоянки і поселення людей різних історичних епох виявлені біля с. Волоське біля Дніпра.
Унікальний пам'ятник давнини — Кам'яна Могила — розташований поблизу Мелітополя
За часів енеоліту у Придніпров'ї на базі Сурської і Дніпро-Донецької неолітичних культур виникла Середньостогівська культура. Існує думка, що саме представники цієї культури перші пристосували коня для їзди верхи і почали займатися спеціалізованим скотарством.
Стародавні малюнки на скелях, знахідки у погребіннях ямної культури вказують на те, що саме у цих степах було винайдено колесо, що в подальшому дозволило місцевому населенню розселитися в усі боки і підкорити Європу і Азію під іменем аріїв.
В подальшому степи населяли племена катакомбної, зрубної культур. Останні ототожнюються з кімерійцями античних авторів. Залишки давнього городища у центрі сучасного Миколаєва деякі дослідники вважають залишками столиці кімерійців. Наявність Чорного моря, сполученого зі Середземним, зробило античну історію Південно-Східної України більш яскравою, ніж північних регіонів України.
У VII ст. до н. е. кімерійці під тиском скіфів зі сходу були вимушені залишити степи і шукати кращої долі у країнах Малої Азії. Вірогідна столиця скіфів — сучасне Кам'янське городище поблизуЕнергодара. Приблизно у цей же час на узбережжі Чорного моря з'явилися давньогрецькі кораблі, що доставили сюди перших колоністів з півдня. Греки заснували такі поселення і міста, як Березань у гирлі Дніпра, Ольвія, Тірас (Білгород-Дністровський) , Херсонес, Пантикапей, Феодосія і інші.
Приблизно у 512-513 до н. е. перський шах Дарій Гістасп переправився з величезним військом через Дунай і пішов війною на скіфів. Скіфи уникали великих боїв, знищували при відході криниці і виснажували загони супротивника дрібними сутичками. Врешті решт знесилена перська армія повернула з Приазов'я назад.
Наступний епізод спроби поневолення місцевих племен пов'язано з епохою війн Олександра Македонського. Один з його полководців, Зопіріон, у 331 р. до н. е. також переправився через Дунай і рушив з 30-тисячним військом на схід, маючи метою підкорити народи, які мешкали на північному березі Чорного і Азовського морів і в подальшому з'єднатися з основними силами греків на Кавказі чи у Середній Азії. Але десь на підступах до Ольвії його було розбито — імовірно скіфами та ольвіополітами. Сам Зопіріон загинув.
Але у наступному столітті скіфи все ж вимушені були залишити свої землі під тиском могутніх сарматів, які прийшли зі сходу і опанували степами на пів тисячоліття. Центр Скіфського царства перемістився у Крим — столиця Неаполь Скіфський ототожнюється з городищем на території сучасного Сімферополя, а самі скіфи тут поступово змішались з місцевим стародавнім населенням — таврами.
У І ст. до н. е. у Чорноморському регіоні посилилась Понтійська держава, в залежність від якої потрапило Боспорське царство у східному Криму і на Кубані. Але внаслідок воєн з Римською республікою Понт було розгромлено, а давні грецькі колонії Причорномор'я разом з Боспором потрапили у залежність від Риму.
У середині III ст. н. е. територією сучасної України (окрім Приазов'я), Молдови і Східної Румунії опанували войовничі германські племена готів, які створили тут свою державу — Ойум зі столицею у Данпарстаді десь на Дніпрі (можливо це городище біля с. Башмачка у Дніпрових порогів).
Але вже приблизно через 100 років з глибин азійських степів накотилася хвиля войовничих кочовиків — гунів, які розгромили готів і оволоділи їх землями. Ці події стали поштовхом до Великого переселення народів: готи розділились і попросили сховища за Дунаєм — на території Римської імперії. Але внаслідок дії низки чинників готи почали військові походи по території Імперії: спочатку по Балканах, а згодом рушили на захід Європи, де врешті решт у V ст. заснували свої варварські королівства.
У тому ж V ст. гуни почали свої криваві походи по території Центральної Європи, аж доти не були розгромлені у 451 р. у Галлії. Через 2 роки їх грізний вождь помер, його аморфна держава розпалась, а самі гуни розточились серед навколишніх народів.
У V-VII ст. землі на межі степу і лісостепу від Карпат до Сіверського Донця заселили племена пеньківської культури, яких більшість дослідників вважають слов'янами і ототожнюють з антами.
В подальшому причорноморські степи протягом VI — XIII ст. бачили орди авар, болгар, хозар, печенігів, половців та монголо-татар.
Доба середньовіччя
З ІХ ст. на Дніпрі стали з'являтися кораблі вікінгів — воїнів і торговців зі Скандинавії. У 882 р. вони на чолі з князем Олегом перенесли до щойно захопленого Києва столицю своєї слов'яно-варязької держави, заснованої за 20 років до цього в Новгороді літописним .
В подальшому київські князі часто воювали з степовими племенами — печенігами та половцями: у 972 р. печеніги, підкуплені Візантією, вбили біля дніпровських порогів князя Святослава Ігоровича, а у 1111 р. князь Володимир Мономах на деякий час вибив войовничих половців зі степу аж за Дон.
Український степ в давнину являв собою порубіжжя Київської Русі — східнослов'янської держави IX-XII ст. Тутешні землі були ареною напруженої боротьби осілих землеробських племен з кочівниками-скотарями. Про це свідчать як писемні, так і археологічні пам'ятки, а наш перший історик повідомляє про це декілька разів. Під 965 роком він пише:
«Пішов Святослав на козар (хозар )… козари виступили супроти з князем своїм, каганом. І зійшлися у битві. І була битва між ними, переміг Святослав козарів, і город їхній Білу Вежу взяв».
Тобто, повоювавши хозар, Святослав захопив їх укріплене місто на Дону (Саркел, нині Цимлянськ), а хозарська держава після поразки перестала існувати. Але на місце хозар зі сходу прийшли спочатку печеніги, а за ними - половці (кипчаки), і весь степ став називатися Дешт-и-Кипчак.
У 1116 році
«бився Володимир Мономах з половцями і з торками, і з печенігами на Дону».
Цим походом він навів такий жах на половців, що до кінця його життя ті не насмілювалися нападати на Русь.
У 1223 р. до половецького степу з Кавказу вторглися передові монгольські загони Субедея і Джебе -полководців Чингізхана. Вони наголову розбили у битві на р. Калці об'єднані сили половців та деяких руських князів і розорили Судак в Криму, після чого повернули на схід.
У 1239 р. монголи після походів на північно-східні руські князівства повернулися і напали на Чернігівські землі, а наступного року здобули Київ і рушили далі у Європу. 1242 р. монгольські загони хана Батия через Причорномор'я повернулись з Європи на Волгу і створили у степах свою державу — Золоту Орду. Її землі простягалися від Пруту на заході до Алтаю і Середньої Азії на сході.
Місцеве населення (половці та русичі), рятуючись від військ Батия, здебільшого переселилося на захід і північ, в райони Карпат, Полісся. У Причорномор'ї значну роль стали відігравати такі ординські міста, як Кілія на Дунаї, Аккерман (нині Білгород-Дністровський), (з ним ототожнюють городище біля сучасного Запоріжжя), у Криму — Крим (Солхат) і Кирк-Ор.
У XIII—XIV ст. південноруськи степи служили кочовикам місцем випасу худоби та полювання, а мешканці руських порубіжних князівств займалися тут різними відхожими промислами — мисливством, рибальством, збором меду диких бджіл тощо. Щоб оборонити себе від нападів противної сторони, вони збиралися ватагами, об'єднувалися в невеликі загони, що сприяло виникненню в цьому краї козацтва. Перші згадки про козаків на монголо-руському порубіжжі відносяться до XV століття.
У 1363 р. Великий князь Литовський Ольгерд розгромив татарське військо на Синіх водах, після чого золотоординці залишили правобережжя нижнього Дніпра (кордон пройшов по Дніпру і Самарі і далі на північ), а на чорноморському узбережжі і на Дніпрі було побудовано литовські замки (Дашів/Очаків, Коцюбіїв/Хаджибей, Маяки, Микитин Ріг, Кічкас, тощо). Не зважаючи на це, влада литовських князів над Причорномор'ям залишалась хиткою, а за степами від Дністра до Дону закріпилася назва «Дике поле».
Завоювання монголо-татарами Південно-Східної Русі сприяло зміцненню й розширенню молодої Литовської держави, що появилася на політичній карті Європи напередодні монголо-татарських завоювань. Скориставшись ослабленням руських князівств, Литва поступово за їх рахунок намагається розширити свої території. Боротьба Литви за українські землі стала приводом до війн між нею та Золотою Ордою. Розгром литовським князем Ольгердом (1341–1377) трьох татарських князів при Синіх Водах (Синюсі) відкрив можливості приєднання до Литви більшості українських земель, що знаходилися у складі Золотої Орди. За його наступника Вітовта більша частина сучасної України опинилася у складі Великого князівства Литовського.
Литовські князі, приєднавши до своєї держави спустошені українські землі, намагалися їх заселити та освоїти. Будуючи по Дністру й Дніпру укріплені міста, скликали до них поселян не тільки з України й Литви, але й інших регіонів Східної Європи. Вважають, що за їх наказом кримські татари, що перебували в залежності від Литви, побудували укріплений порт Кичибей (Гаджибей — нині Одеса). На Дніпрі, при Таванській переправі за Вітовта була збудована митниця, на якій збирали торгове мито з купців, що їхали з Кафи до Литви, Польщі та інших країн Європи.
З утворенням Кримського ханства 1443 р. у степах знов з'явились татарські і ногайські орди (основні — Єдісанська між Дністром і Бугом, Джамбуйлуцька на Азовському узбережжі і Єдічкульська на лівобережжі Дніпра). Почалася доба татарських набігів на українські і московські землі, зокрема, перший набіг (на пропозицію московського князя), при якому постраждала Київщина, зафіксовано 1482 р.
Кримське ханство
Вже в останній чверті XV століття Велике князівство Литовське втрачає свої позиції в Причорномор'ї. Цьому сприяло утворення, не без підтримки литовських князів, самостійного Кримського ханства на руїнах Золотоординської імперії та його зближення з могутньою Османською державою. Після укріплення османів у Північному Причорномор'ї, переходу до них Аккерману, Гаджибею, Кафи та інших міст, Кримське ханство стає слухняним васалом могутньої Османської імперії. Разом з нею воно вело експансіоністську політику в Східній Європі, перш за все проти Литовсько-Українсько-Польської держави. Уже в 1482 році кримський хан з величезною ордою вторгся в межі Правобережної України, вогнем і мечем прокладаючи собі дорогу до Києва. Збитки, завдані українським землям під час цього походу, порівнюються з втратами, що зазнав їх Київ під час походу Батия. Після походу на Київ були напади на Поділля, Волинь та інші райони України.
Старости порубіжних замків, щоб захистити поселення від нападів кримської орди, набирали й утримували в замках козацькі загони, що спричинилося до поширення козацтва в Україні з кінця XV століття перші згадки про дії козацьких загонів в пониззях Дніпра, в Побужжі та в Подінців'ї свідчать, що більшість з них діяли в тих місцях, через які вели з Криму в Україну, до Польщі та в межі Московського князівства. Через лівобережжя Дніпра проходила Муравська дорога, з її відгалуженнями — Ізюмською і Кальміуською, яка вела від Перекопу до Москви. Від Перекопу на Правобережжя вів так званий Чорний шлях, який в районі Чорного лісу розгалужувався на два, з яких один вздовж Дніпра вів до Києва, а другий — через Поділля йшов на Львів, Краків до Західної Європи. На цих шляхах будувалися укріплення, виставлялася прикордонна служба, що формувалася переважно з козаків.
У Криму, крім Кримського ханства, існувало невелике гірське грецьке православне князівство Феодоро, а південний берег контролювали генуєзці, які спорудили тут низку фортець. Також генуєзські факторії діяли у Аккермані (Монкастро, Білгород-Дністровський), Кілії, Тані (Азов).
1475 р. у Криму висадилось османське військо, яке заволоділо генуезькими колоніями, а через декілька місяців облоги пала і столиця Феодоро — Мангуп. 1478 р. Кримський хан визнав себе васалом Османської імперії.
1484 р. величезна османська армія перейшла Дунай і захопила Кілію і Аккерман. Все чорноморське узбережжя опинилось під контролем Османської імперії і Кримського ханства.
Колонізація Степової України в XVI—XVIII століттях
З кінця XV ст. у джерелах з'являються перші згадки про козаків — лицарства, яке йшло захищати південні кордони Великого Князівства Литовського, а згодом Речі Посполитої від Кримського ханства. Ядром формування козацтва стала Січ — фортеця з частоколу на Дніпрі в районі порогів і Великого Лугу. Перша існувала у 1552—1558 рр. на о. Мала Хортиця, остання — у гирлі Базавлуку у 1734—1775 рр., коли її було остаточно ліквідовано урядом Катерини ІІ. З Микитинської Січі (1628—1652) розпочався у 1648 р. переможний похід на захід повстанців на чолі з Богданом Хмельницьким, а у квітні того ж року вони одержали першу перемогу над поляками під Жовтими Водами.
Наступного, 1649 року, після перемоги козаків під Зборовом, з урядом Речі Посполитої був укладений договір, згідно якого українські землі у складі Київського, Чернігівського та Подільського воєводств отримали певну автономію. Тут було розпочато територіальну реформу, замість воєводств було запроваджено поділ на полки (а полки ділились на сотні). Всього було утворено 15 полків, а землі Вольностей Запорозьких мали особливий статус.
1654 р. українські землі увійшли на правах автономії до складу Московського царства, яке також вступило у війну з Польщею. Одночасно в Україні розпочалася громадянська війна: частина козаків (Гетьман Іван Брюховецький) і населення підтримувала Москву. Частина (з огляду на утиски царської адміністрації) знов почала схилятися до повернення до складу Речі Посполитої (Гетьмани Іван Виговський, Юрій Хмельницький, Павло Тетеря).
Значна частина населення при цьому, рятуючись, почала переселятися у східні порожні, більш спокійні землі на кордоні Московського царства і України. Тут українці заселили широку смугу від Сейму до Дону, заснували низку міст: Суми, Харків, Острогозьк, Чугуїв, Хотмизьк, тощо. Так виникла Слобідська Україна. Тут існувало 5 козацьких полків, але підпорядковувались вони не Гетьману, а московському урядові (оскільки це були колишні прикордонні землі Московського царства).
1667 р. між Річчю Посполитою та Московським царством було укладено Андрусівське перемир'я, війна закінчилась, а українські землі дві держави поділили по Дніпру: Лівобережжя і м.Київ (під керуванням Гетьмана) отримало Московське царство, Правобережжя залишилось за Річчю Посполитою. Запорізькі землі зберегли автономію і опинились під сумісним управлінням польського та московського урядів.
Таким чином, українські землі на сході опинились у 3-х автономних утвореннях:
- Гетьманщині (Чернігівщина, Полтавщина, Стародубщина і м. Київ);
- Землі Вольностей Запорозьких (Придніпров'я);
- Слобожанщині (Суми, Харків, Острогозьк)
1688 р. було засновано першу московську колонію в землях Запорізького війська Низового — Новобогородицьк у гирлі Самари (на місці старовинного козацького містечка Самарь).
Події часів Козаччини на Середньому Подінців'ї
На середину XVII століття приходиться заснування ряду козацьких поселень в Середньому Подінців'ї (на території сучасних Харківської, Донецької та Луганської областей). Чимало їх з'явилося як запорізькі зимівники, козацькі пікети на шляхах, що з'єднували Запорізьку Січ з Військом Донським, зокрема на Самарі, Вовчій, Лугані та інших річках. Чи не найважливішим серед них можна вважати укріплення при впадінні річки Кальміусу до Азовського моря — Домаху, збудовану запоріжцями на місці генуезького поселення Адомахи на початку XVII століття. Воно повинно було прикривати вхід до Кальміусу, по якому запоріжці під час блокування гирла Дніпра османським флотом добиралися у річку Вовчу, нею — в Самару й Дніпро або навпаки. Згодом Домаха стала центром Кальміуської паланки (нині Маріуполь).
З 40-х років XVII століття до Середнього Подінців'я все більше стали виявляти інтерес воєводи порубіжних московських міст, направляючи до Святогірського монастиря своїх людей з дорученнями вивідувати, що відбувається в цьому районі. Найбільше їх увагу привертали Торські соляні озера, на які по сіль приїжджали не лише мешканці Лівобережної України, але й південних повітів Московської держави. Солевари пропонували царському урядові побудувати при соляних озерах острог і утримувати в ньому гарнізон, який міг би захистити солеварів від раптових нападів татар. У 1645 році цар зобов'язав чугуєвського воєводу побудувати острог при Торському «перелазі», в якому б несли службу з переміною протягом літа чугуєвські козаки. Оскільки останні в 1646 році покинули острог передчасно, то уряд зобов'язав козацького отамана Протасєва, який супроводжував московських послів до Криму, підібрати придатне місце для будівництва «жилого города», в якому можна було поселити переселенців з України. Оглянувши місцевість, Протасєв дійшов висновку, що найбільш зручно побудувати місто при Маяцькому озері, поруч з яким знаходився ліс для будівництва міста, а в Сіверському Дінці добра питна вода. Під час огляду Протасєвим місцевості на нього напали українські козаки, примусивши покинути місцевість, яка знаходилась під їх контролем.
У квітні 1648 року воєводам порубіжних Московських міст була направлена царська грамота, котра зобов'язувала їх спорядити спеціальний загін для будівництва міста на Торі, забезпечивши його відповідним інвентарем, харчами та зброєю. Однак, незабаром з Бєлгороду, Осколу, Валуйок та інших порубіжних міст надійшли повідомлення, що, у зв'язку з виступами міщан, не можливо виконати царське доручення. Боярська Дума, обговоривши це питання, рекомендувала царю відмінити свій наказ про побудову міста на Торі. Воєводські відписки також повідомляли, що через початок визвольної війни в Україні, її мешканцям заборонено переселятися в межі Московського царства. Таким чином, спроба царату збудувати укріплене місто при Торських озерах в 1648 році закінчилася невдачею.
Основна частина Південно-Східної України перебувала під контролем українського козацтва, в тому числі й Низового Війська Запорізького, яке в 70-х роках XVI століття оформилося як окрема політична сила. В ході його формування склалася його територія, що простягалася від Дону до Синюхи (Синіх Вод) — лівої притоки Південного Бугу, зі сходу на захід, від Азовського моря, пониззя Дніпра — до Сіверського Дінця, Орелі й Тясмину, з півдня на північ. За цю територію Військо Запорозьке вело напружену боротьбу не тільки проти османсько-татарської агресії, але й проти зазіхань на неї царського уряду.
Проникнення Московської держави на схід України
З 20-х років XVI століття, у зв'язку з нападами кримських татар на землі Московської держави, остання для розвідки намірів кримських і ногайських татар. що кочували на правій стороні Дінця, стала розміщати вздовж нього сторожову та станичну службу, що формувалася в основному з українських козаків. Завдяки цьому вихідці з Сіверщини, Київщини та Полтавщини, а також з південних московських повітів все частіше в середині XVI століття з'являються в Середньому Подінців'ї. В місцевих лісах і байраках вони полювали на хутрових звірів, у річках виловлювали рибу, з солоної ропи виварювали сіль. До того часу відносяться перші згадки про «святі гори» (нині Слов'яногірськ) на правій стороні Сіверського Дінця, які можна розцінювати як перше постійне поселення в цьому районі.
Значно посилився вплив козаків у ньому після спільних походів українських козаків і московського війська в 1556–1558 роках до Перекопу на кримські улуси. Під час цих походів козаки Черкаського старости Дмитра Вишневецького, відомого під іменем Байди, заклали на острові Хортиці Січ, що сприяла формуванню Низового Війська Запорозького. В 1569 році українські козаки, повертаючись із спільного з донськими козаками походу проти османсько-татарської ескадри, що направлялася вверх по Дону під Царицин для відторгнення недавно захопленого Московською державою Астраханського ханства збудували на правому березі Дону укріплене поселення, назвавши його Черкаськом (нині Старочеркаськ Ростовської області). Це сприяло зміцненню зв'язків між запорізькими та донськими козаками, чисельність яких постійно збільшувалася.
У 1599 році московський цар Борис Годунов, направляючи воєвод Б. Бельського та С. Алфьорова на Донець для зведення при впадінні в нього Осколу фортеці на Ізюмській дорозі, доручив їм запросити отаманів і найкращих козаків та повідомити їм, що цар надавав їм ці річки (Донець і Оскол), де вони жили своїми гуртами, щоб вони володіли ними «безданно та безброчно». За це чекав від них служби на користь Московської держави. Цей факт є переконливим доказом спроб московської влади поширити свій вплив на місцеве українське козацтво. В певній мірі цьому повинно було сприяти й будівництво найбільш висунутої в степи Цариборисівської фортеці.
Походи Лжедмитріїв на Московську державу, повстання Івана Болотникова не тільки розладнали сформовану наприкінці XVI століття систему прикордонної служби на півдні Московії, але й дозволили татарам зруйнувати збудований під керівництвом Бельського та Алфьорова Цареборисів, що ще більше посилило вплив козацтва в цьому регіоні. В різний час тут діяли козацькі загони В. Рябухи, Г. Торського, С. Забузького, чисельність яких сягала навіть декількох тисяч чоловік. Останнього польська шляхта всіляко намагалася поставити на місце Богдана Хмельницького.
Протягом всього XVIII століття тривало інтенсивне заселення степових земель українцями, тут утворювались поселення, на основі яких в подальшому російським урядом будувались нові міста: наприклад, губернське місто Катеринослав у 1783 р. розташувалось біля козацької слободи Половиця, яку за декілька років поглинуло — тепер тут центр сучасного Дніпропетровська (місцеві козаки при цьому розбрелися по навколишніх селах). Так само і «російський» Сімферополь було засновано на околиці великого татарського міста Ак-Мечеть (Ак-Месджит), а Одесу — біля давнього Хаджибея (Коцюбіїва).
- 1709 р. — у ході Північної війни 1700—1721 р. Гетьман Іван Мазепа з частиною козацької старшини переходить на бік короля Швеції Карла XII, але військо шведів зазнає поразки під Полтавою, Мазепа і Карл ХІІ рятуються втечею до Молдовського князівства, а московський цар Петро І на знак помсти знищує Запорізьку Січ. Запорожці втікають у межі володінь кримського хана у пониззі Дніпра, де будують Кам'янську, а згодом — Олешківську Січ.
- 1710 — 1713 рр. — Російсько-турецька війна: за умовами Прутського миру 1711 Московське царство після поразки знищило свої фортеці у прикордонній смузі, в тому числі Кодак на Дніпрі.
- 1721 — знайдено перше вугільне родовище у Донбасі.
- 1731 — 1740-ві — будівництво по Орілі Української укріпленої лінії
- 1734 — на Запорожжі засновано останню Січ — Нову (ліквідовано у 1775 р.)
- 1735 — 1739 рр. — Російсько-турецька війна
- 1751 — 1764 — сербам і іншим слов'янським переселенцям з Балкан імператорський уряд передав північно-західні запорізькі землі, де утворено автономну область Нову Сербію з центром у Новомиргороді (північ сучасної Кіровоградської області). 1753 р. також на запорізьких землях утворено аналогічну область (Слов'яносербію) по Сіверському Донцю, між річками Бахмут і Лугань.
- 1754 — заснування Єлісаветграду, Олександрії, Новоархангельська у Новій Сербії
- 1764 р. — ліквідація Катериною ІІ Гетьманщини, Управління Лівобережжям перейшло до 2-ї Малоросійської колегії; скасування Нової Сербії і Слов'яносербії, їх землі увійшли до складу новоствореної Новоросійської губернії.
- 1765 — утворена Слобідсько-Українська губернія (з 1780 — Харківське намісництво).
- 1768 — 1774 рр. — Російсько-турецька війна. За умовами Кучук-Кайнарджийського договору Росія отримує Кабарду, Азов, Керч, Єнікале, Кінбурн з прилеглими землями між Дніпром і Бугом. Кримське ханство визнавалось незалежним від Османської імперії (А реально потрапило під сильний вплив Росії, тут було розміщено російські гарнізони).
- 1770 — заснування Олександрівської фортеці (нині м. Запоріжжя)
- 1774 — Християнські народи Криму (в основному, греки) на вимогу Катерини ІІ переселені з Криму у північне Приазов'я.
- 1775 — ліквідація Нової Січі і Запорозьких Вольностей, основна частина козаків опинилась в числі державних військових поселенців, а також була приписана до регулярних військових частин. Частина запорожців створила Задунайську Січ (1775—1828) на Дунаї, на землях Османської імперії. Землі Запоріжжя передані до складу новостворених Азовської (по лівому берегу Дніпра) та Новоросійської (на Правобережжі) губерній.
- 1776 — заснування 1-го Катеринослава (на Кільчені)
- 1778 — заснування Херсону
- 1779 — заснування Маріуполя
- 1780 — заснування Павлограду; утворення Харківського намісництва.
- 1782 — заснування Нікополя.
- 1783 р. — остаточна ліквідація Кримського ханства; анексія його земель (Крим, Приазов'я, Кубань) Російською імперією.
- 1784 — заснування російських колоній у Криму: Сімферополя, Севастополя, Євпаторії; на Самарі — Новомосковська.
- 1787 — 1792 — Російсько-турецька війна. За умовами Ясського миру, Османська імперія визнавала анексію Криму Російською імперією, а також поступалася своїми землями між Бугом і Дністром (Єдісан) з Очаковом.
- 1787 — 1792 — на час війни з османами імператорським урядом відновлено козацьке військо, у приморській смузі між Бугом і Дністром виділено землі для Чорноморського козацького війська.
- 1787 — 1796 — між Дніпром та Інгулом виділено землі для Катеринославського козацького війська.
- 1788 — заснування Миколаєва
- 1792 — Козаків Чорноморського козацького війська з Єдісану переселено для охорони кордонів на Кубань. Початок української колонізації на Північному Кавказі.
- 1792 — заснування Тирасполя
- 1794 — заснування Одеси
- 1795 — заснування Овідіополя, Вознесенська
- 1796 — у Лисичанську збудовано першу вугільну шахту.
- 1802 — Новоросійську губернію, яка охоплювала степові землі на півдні України від Дністра до Дону, розділено на три:
- Катеринославську,
- Таврійську,
- Херсонську (з 1803, до цього — Миколаївська губернія).
В такому вигляді адміністративний поділ Південно-Східної України проіснував до часів УНР.
- 1806 — 1812 — Російсько-турецька війна, за результатами якої Бессарабія (з Буджаком) від Османської імперії перейшла до Російської.
- 1812 — для війни з Наполеоном з України було призвано 70 000 ратників і козаків.
- 1825 — 1858 — кількість промислових підприємств у краї зросла з 125 до 753.
- 1828 — створення у Південній Україні Новоросійсько-Бессарабського генерал-губернаторства.
- 1853 — 1856 — . (Невдала для Росії). Втрата Росією придунайських земель.
- 1861 — відміна у Російській імперії кріпацтва.
- 1865 — відкриття першої в Південно-Східній Україні залізниці — Одеса-Балта
- 1869 — відкриття ділянки залізниці Курськ-Харків-Ростов
- 1882 −1904 — будівництво Катеринінської залізниці.
- 1884 — відкриття моста через Дніпро у Катеринославі, Катериниської залізниці (між Кривбасом і Донбасом); початок промислового видобутку марганцевої руди у Придніпров'ї.
- 1887 — у Катеринославі відкрито металургійний Олександрівський Південноросійський завод
- 1904 — відкриття ділянки залізниці Кривий Ріг — Олександрівськ — Волноваха
Події початку ХХ ст.
- 1914 — 1918 — Перша Світова війна
- 1917 — Повалення імператорської влади у Петрограді (Лютнева революція). Проголошення Української народної республіки (УНР). Жовтневий переворот 1917 р. у Петрограді. Проголошення Радянської України 12.12.1917 р.
- 1918 — Приєднання Бессарабії до Румунії. 1918 р. До України вступають німецькі і австро-угорські війська. Українська Держава. Гетьман Павло Скоропадський. Чорноморський флот у громадянській війні. Донецько-Криворізька та Одеська республіки.
- 1918 — Висадка військ Антанти у портах на Чорному морі.
- 1918 — 1920 — . Симон Петлюра.
- 1919 — 1920 — Громадянська війна. Вторгнення Радянських військ
- 1919 — 1920 — Дії підрозділів Білої армії на Півдні України. А.Денікін. Нестор Махно. Атаман Григор'єв. Крим і барон Врангель.
Землі Південно-Східної України у ХХ ст.
- 1922 — Утворення СРСР.
- 1924 — передача Шахтинської та Таганрозької округи до складу РРФСР
- Відбудова промисловості і сільського господарства. Адміністративна реформа.
- Йосип Сталін. Індустріалізація і колективізація. Перші п'ятирічки. Політичні репресії.
- Голод 1932-33 років.
- 1939 — Пакт Молотова — Ріббентропа. Початок Другої світової війни.
- 1940 — приєднання Бессарабії до СРСР. Утворення на приєднаних землях Молдавської РСР з долученням земель Молдавської АРСР зі складу УРСР.
- 1941—1945 — Німецько-радянська війна. Депортація на схід німців півдня України (1941). 1941 р. — 1944 рр. — німецька і румунська окупація. Рейхскомісаріат Україна. Рух спротиву на окупованих територіях. Колабораціонізм.
- 1944 — депортація з Криму кримських татар, болгар, греків, вірмен.
- Повоєнна відбудова.
- 1954 — передача владою Радянського Союзу Кримської області зі складу РРФСР до складу УРСР (приурочена до 300-річчя Переяславської ради).
- 1961—1971 — спорудження Північно-Кримського каналу
- 1985—1991 — Перебудова і проголошення Незалежності України 1991 р.
Російська агресія
На початку 2014 року, скориставшись революційними подіями, втечею Президента Віктора Януковича через Севастополь до Росії і зміною влади в Україні, російська влада здійснила захоплення територій АР Крим і м.Севастополь з використанням спецслужб, спецпризначенців, регулярної армії, місцевих прихильників і завезених з Росії найманців, які виступили у ролі «загонів самооборони». Одночасно з захопленням Криму російська влада розпочала розхитування ситуації в цілому по всій Південно-Східній Україні з метою руйнування української державності і загарбання земель України. Так, 1 березня по всіх найбільших містах південного сходу України прокотилась хвиля проросійських антиурядових мітингів за участю громадян Росії.
6 квітня озброєні особи захопили будівлю Донецької ОДА, наступного дня проголосивши тут про створення так званої «Донецької народної республіки» (ДНР).
12 квітня російські спецпризначенці захопили відділки міліції у Слов'янську, Краматорську, міськраду у Артемівську; 13 квітня — захоплення адмінбудівель у Єнакієвому та Харцизьку. В.о. Президента України О. Турчинов оголошує про початок широкомасштабної антитерористичної операції (АТО) у Донецькій області із залученням Збройних сил України.
Див. також
- Заселення і освоєння Донеччини
- Колонізація Степової України в 16—18 століттях
- Постаті (нариси про видатних людей Донбасу)
- Потайний водний шлях Запорозьких козаків
- Кальміуська паланка
- Домаха (запорозький форпост)
- Історія солевидобутку на Донбасі
- Історія Донеччини
- Історія Луганщини
- Історія відкриття і перші копальні вугілля на Донбасі
- Кам'яний Брід (Луганськ)
- Дике Поле
- Дослідники природи сходу України
- Міграційні та демографічні процеси в Донецькій області: 1943-1951 роки
- Мовно-культурне поле Східної України
- Третій сектор Східної України
Література
- Пірко В. О. Південно-Східна Україна: короткі нариси з історії // Схід, 1995, № 1, с. 32-35.
- Пірко В. О. Заселення Донеччини у XVI—XVIII ст. (короткий історичний нарис і уривки з джерел)[недоступне посилання з лютого 2019] / Український культурологічний центр. — Донецьк: Східний видавничий дім, 2003. — 180 с.
- Северное Приазовье в XVI—XVIII вв. — К., УМК ВО, 1988. (8,45 л.).
- История фабрик и заводов Донбасса в советской историографии. — Донецк, 1989 //Рукопись деп. в ИНИОН СССР. — 1989. — № 38843 (5,2 л.).
- [[https://web.archive.org/web/20160304213359/http://ukrlife.org/main/prosvita/slobozhany.htm Архівовано 4 березня 2016 у Wayback Machine.] Слобожанська хвиля. Навчальний посібник-хрестоматія з української літератури"(у співавторстві). — Донецьк: Східний видавничий дім. 2005. — 280 с.]
- Віталій Абліцов. Донбас: європейська Україна чи азійське дикопілля. Київ: Інститут історії НАН України. 2014. — 97 с.
- Володимир Білецький. СХІД УКРАЇНИ В ІНТЕҐРАТИВНИХ ПРОЦЕСАХ СУЧАСНОГО ДЕРЖАВОТВОРЕННЯ [ 26 липня 2016 у Wayback Machine.]
- Оліфіренко Вадим. Дума і пісня. Посібник-хрестоматія з літератури рідного краю.—Донецьк:Донбас, 1993 (спецвипуск журналу «Донбас»). — 195 с.
- Оліфіренко Вадим. Пустова Феня. / Таємниця духовного скарбу. Із популярного народознавства, Донецьк: журнал «Донбас», 1-6/1994 , спецвипуск / ISSN 0321-1363, 192 с.
- Оліфіренко Вадим / Уроки правди і добра. Джерела літератури рідного краю, Донецьк: журнал «Донбас» 1995, спецвипуск / ISSN 0321-1363, 167 с.
- Описи Харківського намісництва кінця XVIII ст. /Упорядник і співавтор передмови. — К., 1991 (28,56 а., співавт. В. А. Смолій, О. І. Гуржій).
- Добыча соли в XVII—XVIII вв. как импульс к возникновению промышленности Донбасса // І Региональная конференція «Донбасс: прошлое, настоящее, будущее. Тезисы докладов и сообщений. — Донецк, 1992.
- Як заселявся наш край // Культура Донбасу.- 1992.- № 2.
- Наш край у XVIII ст. //Культура Донбасу, 1992. — № 43.
- Освоєння півдня України в XVI—XVIII ст. у вітчизняній історіографії. Тексти лекцій для студентів спеціальності 2008. — Донецьк: ДонДУ, 1993.
- Основні етапи заселення та господарського освоєння земель Війська Запорозького //Тезисы докладов вузовской научной конферен. профессорско-преподавательского состава. Гуманитарные науки. — Донецк: ДонГУ, 1993.
- Города Донетчины в конце XVIII в. //Летопись Донбасса. — Донецк: Донбасс, 1994. — Вып. 2 (0,3 л.).
- Торгові зв'язки півдня України в XVI—XVIII ст. //Україна в минулому. Зб. статей. — Львів-Київ, 1994. — Вип. VI (1,0 а.).
- Торські та Бахмутські соляні промисли в XVII—XVIII ст. // Новые страницы в истории Донбасса. — Донецк, 1994. — Кн. 3 (1,0 а.).
- Из истории Донбасса. Учебное пособие для учеников 7-9 кл. средней общеобразовательной школы. — Донецк: ОИПО, 1995 (в соавт.).
- История Донецкого края в документах и материалах (XVII- нач. XX в. Материалы для учителей истории— Донецьк: ОИПО, 1995 (в соавт.).
- До питання про стан землеробської культури півдня України у XVIII ст. //Питання аграрної історії України та Росії. Матеріали наукових читань, присвячених пам'яті Д. П. Пойди. — Дніпропетровськ, 1995.
- Питання східних кордонів Війська Запорозького у творчій спадщині Д. І. Яворницького //Регіональне і загальне в історії. Тези міжнародної наукової конференції, присвяченої 140-річчю від народження Д. І. Яворницького та 90-літтю XIII Археологічного з'їзду. — Дніпропетровськ, 1995.
- Джерела про час заснування м. Артемівська //Новые страницы в истории Донбасса. — Донецк, 1995. — Кн. 4.
- Про формування землеробської культури Степової України в XVI—XVIII ст. //Вузівська конференція професорсько-викладацького складу. — Донецьк, 1995 (0,1 а.).
- Південно-Східна Україна: короткі нариси з історії //Схід, 1995. — № 1 (1,0 а.).
- Влияние греков на социально-экономическое и культурное развитие юго-восточной Украины в 1775—1850 гг. (современная историография проблемы) //Украина-Греция: перспективы сотрудничества. Междунар. научно-практическая конференция. Тезисы докладов и сообщений. — Мариуполь, 1996 (0,1 л.).
- Заселення запорізьких земель в 1776—1783 рр. // Матеріали наук. конференції проф.-викл. складу ДонДУ.- 1997 (0,2)
- Картографічні матеріали Півдня України XVIII ст. // Зап. НТШ. — Львів, 1997. — Т. 231.
- Зміни в територіально-адміністративному поділі Донеччини наприкінці XVI — серед. XIX ст. // Новые страницы истории Донбасса.- Донецк, 1997.- Кн. 5 (співавт. М. Панфьорова).
- Запорозьке козацтво в український історії, культурі та національній самосвідомості. Матеріали міжнар. наук. конф. — Київ-Запоріжжя, 1997.
- Заселення Степової України в XVI—XVIII ст. // Донецьк: Укр. центр, 1998. — 124 с.
- Міста Донеччини в XVII—XVIII ст. // Нові сторінки в історії Донбасу.- Донецьк, 1998.- Кн. 6.
- Перебудова помісного господарства в XVI—XVIII ст. у Східній Європі у творчій спадщині Д. Л. Похилевича // Центральна і Східна Європа в XV—XVIII ст. — Львів, 1998.
- Основні етапи заселення Степової України в XVI—XVIII ст. // Схід. — 1998. — № 5.
- Наступ царату на землі Війська Запорозького// Схід, 1998.- № 1-2, 3.
- До питання про час заснування м. Донецька//„У истоков города Донецка“. Матер. науч.-практич. конф.-Донецк: ДОКМ, 1998.
- До питання про час заснування м. Маріуполя (історіографія і джерела проблеми)// Україна-Греція. Матеріали міжнар. конф. — Маріуполь: МДІ, 1999 (0,3 а.).
- Кальміуська паланка. Схід.- 1999.-№ 6 (0,6 а.).
- Північне Приазов'я наприкінці XVIII ст. (за мандрівними записками Й. Гільденштедта)// Вісник ДДУ. Сер. Б. Гуманітарні науки.- Донецьк, 1999.- № 1 (0,5 а., співавт. Н. Никифоренко).
- Джерела до історії населених пунктів Донеччини XVI—XVIII ст// Донецьк, 2001 (12,0 а.).
- До питання про методику визначення часу заснування поселень Степової України// Історія України, Т. 18. — Київ-Донецьк, 2001 (0,5 а.).
- Формування поліетнічного складу населення Донеччини в XVI—XVIII ст. // Вісник ДонНУ.-2002.-
- Історія Слобідського козацтва в Топографічному описі Харківського намісництва І. Переверзєва// Донецький вісник НТШ.- Донецьк, 2003.-Т. 4 (0,5 а.).
- Заселення Донеччини у XVI—XVIII ст. — Донецьк, 2003 (11,6 а.).
- Заселення Південної України в XVI—XVIII ст. в російсько-українській історіографії XVIII — першої половини XIX ст. // Вісник ДонНУ.- 2003.- № 2, сер. Б (0,5 а., у співавтор.).
- Соляні промисли Донбасу XVII—XVIII ст. в економіко-історичній літературі// Донецький вісник НТШ, т. 5, — Донецьк, 2004. — (0,5 а., співавтор М. Литвиновська).
- Європейські технології в соляній промисловості Донбасу XVIII ст. // Донбасс: прошлое, настоящее, будуще. — Донецк, 2004. — (0,3 а., співавтор М. Литвиновська).
- Найдавніші міста Донеччини (міфи і реальність)// Схід.- 2004.- вересень.
- Заселення і господарське освоєння Степової України в XVI—XVIII ст. — Донецьк, 2004.- 223 с.
- Історіографія та джерела до історії заселення і господарського освоєння Донбасу в XVI—XVIII ст. // Вісник ДонНУ. — 2004.- № 1 (0,5 а.)
- Найдавніші міста Донеччини// Кроки до успіху.- 2005, 26 березня (передрук із ж. Схід.- 2004, вересень).
- Про стан землеробства на Донеччині у XVII—XVIII ст. // Донецький вісник НТШ, т. 8. — Донецьк, 2005 (0,5 а.).
- Довжук І. В. Індустріальний Донбас в історії розвитку економіки Наддніпрянської України (друга половина XIX — початок XX ст.): Монографія. — Луганськ: вид-во СНУ ім. В. Даля, 2009. — 364 с.
- Абліцов В. Донбас: європейська Україна чи азійське Дикопілля? — К.: Інститут історії України НАНУ, 2014, — 97 с.
- Украинская Советская Социалистическая Республика: Энцикл. справ./ Гл. редкол.: Кудрицкий А. В. (отв. ред.) и др. — К.: Гл. ред. УСЭ, 1987. — 516 с.
- [[https://web.archive.org/web/20150511145420/http://ntsh.org/papers Архівовано 11 травня 2015 у Wayback Machine.] Постаті (нариси про видатних людей Донбасу. Донецьк: Східний видавничий дім. 2011]
- Алфьоров М. А. Урбанізаційні процеси в Україні в 1945—1991 рр: Монографія/ М. А. Алфьоров — Донецьк: Донецьке відділення НТШ ім. Шевченка, ТОВ „Східний видавничий дім“ 2012. — 552 с.
- Слобожанська хвиля. Навчальний посібник-хрестоматія з української літератури»(у співавторстві).-Донецьк: Східний видавничий дім. 2005. — 280 с. [ 4 березня 2016 у Wayback Machine.]
- Алфьоров М. А. Міграційні процеси та їх вплив на соціально-економічний розвиток Донбасу (1939—1959 рр.): монографія / М. А. Алфьоров; Укр. культурол. центр, Донец. від-ня Наук. т-ва ім. Шевченка. — Донецьк, 2008. — 192 c.
Інтернет-ресурси
- Аналітично-інформаційний журнал «Схід» за 2009—2015 рр. на сайті Національної бібліотеки ім В.Вернадського [ 19 квітня 2017 у Wayback Machine.]
Примітки
- Помилка цитування: Неправильний виклик тегу
<ref>
: для виносок під назвоюУРЕ
не вказано текст - . Архів оригіналу за 26 квітня 2016. Процитовано 11 січня 2015.
Посилання
- Мнения и взгляды населения Юго-востока Украины: апрель 2014 года [ 20 квітня 2014 у Wayback Machine.] (рос.)
- Інтернет-портал . Творчість українських письменників Донбасу.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Ukrayinskij step stepova prirodna zona v Ukrayini roztashovana na pivdni centri j shodi krayini Zahidna j centralna chastina Chornomorsko Kaspijskogo stepu skladovoyi velikogo Yevrazijskogo stepu Prostyagayetsya iz zahodu na shid vid delti Dunayu do pivdennih vidrogiv Serednorosijskoyi visochini na 1000 km a na pivden do Azovo Chornomorskogo uzberezhzhya ta Krimskih gir majzhe na 500 km Step zbigayetsya priblizno z Pivdennoyu Ukrayinoyu krim Krimskih gir U stepu roztashovani Odeska Mikolayivska Hersonska Dnipropetrovska Zaporizka Donecka Luganska oblasti pivdenni chastini Kirovogradskoyi i Harkivskoyi oblastej ta rivninna chastina Krimu Doistorichni i antichni chasiV chasi paleolitu najshilnishe bulo zaseleno beregi Dnipra v rajoni porogiv zokrema stoyanki i poselennya lyudej riznih istorichnih epoh viyavleni bilya s Voloske bilya Dnipra Unikalnij pam yatnik davnini Kam yana Mogila roztashovanij poblizu Melitopolya Za chasiv eneolitu u Pridniprov yi na bazi Surskoyi i Dnipro Doneckoyi neolitichnih kultur vinikla Serednostogivska kultura Isnuye dumka sho same predstavniki ciyeyi kulturi pershi pristosuvali konya dlya yizdi verhi i pochali zajmatisya specializovanim skotarstvom Starodavni malyunki na skelyah znahidki u pogrebinnyah yamnoyi kulturi vkazuyut na te sho same u cih stepah bulo vinajdeno koleso sho v podalshomu dozvolilo miscevomu naselennyu rozselitisya v usi boki i pidkoriti Yevropu i Aziyu pid imenem ariyiv V podalshomu stepi naselyali plemena katakombnoyi zrubnoyi kultur Ostanni ototozhnyuyutsya z kimerijcyami antichnih avtoriv Zalishki davnogo gorodisha u centri suchasnogo Mikolayeva deyaki doslidniki vvazhayut zalishkami stolici kimerijciv Nayavnist Chornogo morya spoluchenogo zi Seredzemnim zrobilo antichnu istoriyu Pivdenno Shidnoyi Ukrayini bilsh yaskravoyu nizh pivnichnih regioniv Ukrayini Div takozh Doistorichna Ukrayina U VII st do n e kimerijci pid tiskom skifiv zi shodu buli vimusheni zalishiti stepi i shukati krashoyi doli u krayinah Maloyi Aziyi Virogidna stolicya skifiv suchasne Kam yanske gorodishe poblizuEnergodara Priblizno u cej zhe chas na uzberezhzhi Chornogo morya z yavilisya davnogrecki korabli sho dostavili syudi pershih kolonistiv z pivdnya Greki zasnuvali taki poselennya i mista yak Berezan u girli Dnipra Olviya Tiras Bilgorod Dnistrovskij Hersones Pantikapej Feodosiya i inshi Div takozh Antichni mista Pivnichnogo Prichornomor ya Priblizno u 512 513 do n e perskij shah Darij Gistasp perepravivsya z velicheznim vijskom cherez Dunaj i pishov vijnoyu na skifiv Skifi unikali velikih boyiv znishuvali pri vidhodi krinici i visnazhuvali zagoni suprotivnika dribnimi sutichkami Vreshti resht znesilena perska armiya povernula z Priazov ya nazad Nastupnij epizod sprobi ponevolennya miscevih plemen pov yazano z epohoyu vijn Oleksandra Makedonskogo Odin z jogo polkovodciv Zopirion u 331 r do n e takozh perepravivsya cherez Dunaj i rushiv z 30 tisyachnim vijskom na shid mayuchi metoyu pidkoriti narodi yaki meshkali na pivnichnomu berezi Chornogo i Azovskogo moriv i v podalshomu z yednatisya z osnovnimi silami grekiv na Kavkazi chi u Serednij Aziyi Ale des na pidstupah do Olviyi jogo bulo rozbito imovirno skifami ta olviopolitami Sam Zopirion zaginuv Ale u nastupnomu stolitti skifi vse zh vimusheni buli zalishiti svoyi zemli pid tiskom mogutnih sarmativ yaki prijshli zi shodu i opanuvali stepami na piv tisyacholittya Centr Skifskogo carstva peremistivsya u Krim stolicya Neapol Skifskij ototozhnyuyetsya z gorodishem na teritoriyi suchasnogo Simferopolya a sami skifi tut postupovo zmishalis z miscevim starodavnim naselennyam tavrami U I st do n e u Chornomorskomu regioni posililas Pontijska derzhava v zalezhnist vid yakoyi potrapilo Bosporske carstvo u shidnomu Krimu i na Kubani Ale vnaslidok voyen z Rimskoyu respublikoyu Pont bulo rozgromleno a davni grecki koloniyi Prichornomor ya razom z Bosporom potrapili u zalezhnist vid Rimu U seredini III st n e teritoriyeyu suchasnoyi Ukrayini okrim Priazov ya Moldovi i Shidnoyi Rumuniyi opanuvali vojovnichi germanski plemena gotiv yaki stvorili tut svoyu derzhavu Ojum zi stoliceyu u Danparstadi des na Dnipri mozhlivo ce gorodishe bilya s Bashmachka u Dniprovih porogiv Ale vzhe priblizno cherez 100 rokiv z glibin azijskih stepiv nakotilasya hvilya vojovnichih kochovikiv guniv yaki rozgromili gotiv i ovolodili yih zemlyami Ci podiyi stali poshtovhom do Velikogo pereselennya narodiv goti rozdililis i poprosili shovisha za Dunayem na teritoriyi Rimskoyi imperiyi Ale vnaslidok diyi nizki chinnikiv goti pochali vijskovi pohodi po teritoriyi Imperiyi spochatku po Balkanah a zgodom rushili na zahid Yevropi de vreshti resht u V st zasnuvali svoyi varvarski korolivstva Zemli Ukrayini u 6 stolitti U tomu zh V st guni pochali svoyi krivavi pohodi po teritoriyi Centralnoyi Yevropi azh doti ne buli rozgromleni u 451 r u Galliyi Cherez 2 roki yih griznij vozhd pomer jogo amorfna derzhava rozpalas a sami guni roztochilis sered navkolishnih narodiv U V VII st zemli na mezhi stepu i lisostepu vid Karpat do Siverskogo Doncya zaselili plemena penkivskoyi kulturi yakih bilshist doslidnikiv vvazhayut slov yanami i ototozhnyuyut z antami V podalshomu prichornomorski stepi protyagom VI XIII st bachili ordi avar bolgar hozar pechenigiv polovciv ta mongolo tatar Doba serednovichchyaZ IH st na Dnipri stali z yavlyatisya korabli vikingiv voyiniv i torgovciv zi Skandinaviyi U 882 r voni na choli z knyazem Olegom perenesli do shojno zahoplenogo Kiyeva stolicyu svoyeyi slov yano varyazkoyi derzhavi zasnovanoyi za 20 rokiv do cogo v Novgorodi litopisnim V podalshomu kiyivski knyazi chasto voyuvali z stepovimi plemenami pechenigami ta polovcyami u 972 r pechenigi pidkupleni Vizantiyeyu vbili bilya dniprovskih porogiv knyazya Svyatoslava Igorovicha a u 1111 r knyaz Volodimir Monomah na deyakij chas vibiv vojovnichih polovciv zi stepu azh za Don Kiyivska Rus Ukrayinskij step v davninu yavlyav soboyu porubizhzhya Kiyivskoyi Rusi shidnoslov yanskoyi derzhavi IX XII st Tuteshni zemli buli arenoyu napruzhenoyi borotbi osilih zemlerobskih plemen z kochivnikami skotaryami Pro ce svidchat yak pisemni tak i arheologichni pam yatki a nash pershij istorik povidomlyaye pro ce dekilka raziv Pid 965 rokom vin pishe Pishov Svyatoslav na kozar hozar kozari vistupili suproti z knyazem svoyim kaganom I zijshlisya u bitvi I bula bitva mizh nimi peremig Svyatoslav kozariv i gorod yihnij Bilu Vezhu vzyav Tobto povoyuvavshi hozar Svyatoslav zahopiv yih ukriplene misto na Donu Sarkel nini Cimlyansk a hozarska derzhava pislya porazki perestala isnuvati Ale na misce hozar zi shodu prijshli spochatku pechenigi a za nimi polovci kipchaki i ves step stav nazivatisya Desht i Kipchak U 1116 roci bivsya Volodimir Monomah z polovcyami i z torkami i z pechenigami na Donu Cim pohodom vin naviv takij zhah na polovciv sho do kincya jogo zhittya ti ne nasmilyuvalisya napadati na Rus U 1223 r do poloveckogo stepu z Kavkazu vtorglisya peredovi mongolski zagoni Subedeya i Dzhebe polkovodciv Chingizhana Voni nagolovu rozbili u bitvi na r Kalci ob yednani sili polovciv ta deyakih ruskih knyaziv i rozorili Sudak v Krimu pislya chogo povernuli na shid U 1239 r mongoli pislya pohodiv na pivnichno shidni ruski knyazivstva povernulisya i napali na Chernigivski zemli a nastupnogo roku zdobuli Kiyiv i rushili dali u Yevropu 1242 r mongolski zagoni hana Batiya cherez Prichornomor ya povernulis z Yevropi na Volgu i stvorili u stepah svoyu derzhavu Zolotu Ordu Yiyi zemli prostyagalisya vid Prutu na zahodi do Altayu i Serednoyi Aziyi na shodi Misceve naselennya polovci ta rusichi ryatuyuchis vid vijsk Batiya zdebilshogo pereselilosya na zahid i pivnich v rajoni Karpat Polissya U Prichornomor yi znachnu rol stali vidigravati taki ordinski mista yak Kiliya na Dunayi Akkerman nini Bilgorod Dnistrovskij z nim ototozhnyuyut gorodishe bilya suchasnogo Zaporizhzhya u Krimu Krim Solhat i Kirk Or U XIII XIV st pivdennoruski stepi sluzhili kochovikam miscem vipasu hudobi ta polyuvannya a meshkanci ruskih porubizhnih knyazivstv zajmalisya tut riznimi vidhozhimi promislami mislivstvom ribalstvom zborom medu dikih bdzhil tosho Shob oboroniti sebe vid napadiv protivnoyi storoni voni zbiralisya vatagami ob yednuvalisya v neveliki zagoni sho spriyalo viniknennyu v comu krayi kozactva Pershi zgadki pro kozakiv na mongolo ruskomu porubizhzhi vidnosyatsya do XV stolittya U 1363 r Velikij knyaz Litovskij Olgerd rozgromiv tatarske vijsko na Sinih vodah pislya chogo zolotoordinci zalishili pravoberezhzhya nizhnogo Dnipra kordon projshov po Dnipru i Samari i dali na pivnich a na chornomorskomu uzberezhzhi i na Dnipri bulo pobudovano litovski zamki Dashiv Ochakiv Kocyubiyiv Hadzhibej Mayaki Mikitin Rig Kichkas tosho Ne zvazhayuchi na ce vlada litovskih knyaziv nad Prichornomor yam zalishalas hitkoyu a za stepami vid Dnistra do Donu zakripilasya nazva Dike pole Velike knyazivstvo Litovske i Ruske Zemli pivdennoyi Ukrayini naprikinci 14 st Velike knyazivstvo Litovske v mezhah 15 stolittya Zavoyuvannya mongolo tatarami Pivdenno Shidnoyi Rusi spriyalo zmicnennyu j rozshirennyu molodoyi Litovskoyi derzhavi sho poyavilasya na politichnij karti Yevropi naperedodni mongolo tatarskih zavoyuvan Skoristavshis oslablennyam ruskih knyazivstv Litva postupovo za yih rahunok namagayetsya rozshiriti svoyi teritoriyi Borotba Litvi za ukrayinski zemli stala privodom do vijn mizh neyu ta Zolotoyu Ordoyu Rozgrom litovskim knyazem Olgerdom 1341 1377 troh tatarskih knyaziv pri Sinih Vodah Sinyusi vidkriv mozhlivosti priyednannya do Litvi bilshosti ukrayinskih zemel sho znahodilisya u skladi Zolotoyi Ordi Za jogo nastupnika Vitovta bilsha chastina suchasnoyi Ukrayini opinilasya u skladi Velikogo knyazivstva Litovskogo Litovski knyazi priyednavshi do svoyeyi derzhavi spustosheni ukrayinski zemli namagalisya yih zaseliti ta osvoyiti Buduyuchi po Dnistru j Dnipru ukripleni mista sklikali do nih poselyan ne tilki z Ukrayini j Litvi ale j inshih regioniv Shidnoyi Yevropi Vvazhayut sho za yih nakazom krimski tatari sho perebuvali v zalezhnosti vid Litvi pobuduvali ukriplenij port Kichibej Gadzhibej nini Odesa Na Dnipri pri Tavanskij perepravi za Vitovta bula zbudovana mitnicya na yakij zbirali torgove mito z kupciv sho yihali z Kafi do Litvi Polshi ta inshih krayin Yevropi Z utvorennyam Krimskogo hanstva 1443 r u stepah znov z yavilis tatarski i nogajski ordi osnovni Yedisanska mizh Dnistrom i Bugom Dzhambujlucka na Azovskomu uzberezhzhi i Yedichkulska na livoberezhzhi Dnipra Pochalasya doba tatarskih nabigiv na ukrayinski i moskovski zemli zokrema pershij nabig na propoziciyu moskovskogo knyazya pri yakomu postrazhdala Kiyivshina zafiksovano 1482 r Krimske hanstvo Vzhe v ostannij chverti XV stolittya Velike knyazivstvo Litovske vtrachaye svoyi poziciyi v Prichornomor yi Comu spriyalo utvorennya ne bez pidtrimki litovskih knyaziv samostijnogo Krimskogo hanstva na ruyinah Zolotoordinskoyi imperiyi ta jogo zblizhennya z mogutnoyu Osmanskoyu derzhavoyu Pislya ukriplennya osmaniv u Pivnichnomu Prichornomor yi perehodu do nih Akkermanu Gadzhibeyu Kafi ta inshih mist Krimske hanstvo staye sluhnyanim vasalom mogutnoyi Osmanskoyi imperiyi Razom z neyu vono velo ekspansionistsku politiku v Shidnij Yevropi persh za vse proti Litovsko Ukrayinsko Polskoyi derzhavi Uzhe v 1482 roci krimskij han z velicheznoyu ordoyu vtorgsya v mezhi Pravoberezhnoyi Ukrayini vognem i mechem prokladayuchi sobi dorogu do Kiyeva Zbitki zavdani ukrayinskim zemlyam pid chas cogo pohodu porivnyuyutsya z vtratami sho zaznav yih Kiyiv pid chas pohodu Batiya Pislya pohodu na Kiyiv buli napadi na Podillya Volin ta inshi rajoni Ukrayini Starosti porubizhnih zamkiv shob zahistiti poselennya vid napadiv krimskoyi ordi nabirali j utrimuvali v zamkah kozacki zagoni sho sprichinilosya do poshirennya kozactva v Ukrayini z kincya XV stolittya pershi zgadki pro diyi kozackih zagoniv v ponizzyah Dnipra v Pobuzhzhi ta v Podinciv yi svidchat sho bilshist z nih diyali v tih miscyah cherez yaki veli z Krimu v Ukrayinu do Polshi ta v mezhi Moskovskogo knyazivstva Cherez livoberezhzhya Dnipra prohodila Muravska doroga z yiyi vidgaluzhennyami Izyumskoyu i Kalmiuskoyu yaka vela vid Perekopu do Moskvi Vid Perekopu na Pravoberezhzhya viv tak zvanij Chornij shlyah yakij v rajoni Chornogo lisu rozgaluzhuvavsya na dva z yakih odin vzdovzh Dnipra viv do Kiyeva a drugij cherez Podillya jshov na Lviv Krakiv do Zahidnoyi Yevropi Na cih shlyahah buduvalisya ukriplennya vistavlyalasya prikordonna sluzhba sho formuvalasya perevazhno z kozakiv U Krimu krim Krimskogo hanstva isnuvalo nevelike girske grecke pravoslavne knyazivstvo Feodoro a pivdennij bereg kontrolyuvali genuyezci yaki sporudili tut nizku fortec Takozh genuyezski faktoriyi diyali u Akkermani Monkastro Bilgorod Dnistrovskij Kiliyi Tani Azov 1475 r u Krimu visadilos osmanske vijsko yake zavolodilo genuezkimi koloniyami a cherez dekilka misyaciv oblogi pala i stolicya Feodoro Mangup 1478 r Krimskij han viznav sebe vasalom Osmanskoyi imperiyi 1484 r velichezna osmanska armiya perejshla Dunaj i zahopila Kiliyu i Akkerman Vse chornomorske uzberezhzhya opinilos pid kontrolem Osmanskoyi imperiyi i Krimskogo hanstva Kolonizaciya Stepovoyi Ukrayini v XVI XVIII stolittyahDokladnishe Kolonizaciya Stepovoyi Ukrayini v XVI XVIII stolittyah Z kincya XV st u dzherelah z yavlyayutsya pershi zgadki pro kozakiv licarstva yake jshlo zahishati pivdenni kordoni Velikogo Knyazivstva Litovskogo a zgodom Rechi Pospolitoyi vid Krimskogo hanstva Yadrom formuvannya kozactva stala Sich fortecya z chastokolu na Dnipri v rajoni porogiv i Velikogo Lugu Persha isnuvala u 1552 1558 rr na o Mala Horticya ostannya u girli Bazavluku u 1734 1775 rr koli yiyi bulo ostatochno likvidovano uryadom Katerini II Z Mikitinskoyi Sichi 1628 1652 rozpochavsya u 1648 r peremozhnij pohid na zahid povstanciv na choli z Bogdanom Hmelnickim a u kvitni togo zh roku voni oderzhali pershu peremogu nad polyakami pid Zhovtimi Vodami Div takozh Hmelnichchina Nastupnogo 1649 roku pislya peremogi kozakiv pid Zborovom z uryadom Rechi Pospolitoyi buv ukladenij dogovir zgidno yakogo ukrayinski zemli u skladi Kiyivskogo Chernigivskogo ta Podilskogo voyevodstv otrimali pevnu avtonomiyu Tut bulo rozpochato teritorialnu reformu zamist voyevodstv bulo zaprovadzheno podil na polki a polki dililis na sotni Vsogo bulo utvoreno 15 polkiv a zemli Volnostej Zaporozkih mali osoblivij status 1654 r ukrayinski zemli uvijshli na pravah avtonomiyi do skladu Moskovskogo carstva yake takozh vstupilo u vijnu z Polsheyu Odnochasno v Ukrayini rozpochalasya gromadyanska vijna chastina kozakiv Getman Ivan Bryuhoveckij i naselennya pidtrimuvala Moskvu Chastina z oglyadu na utiski carskoyi administraciyi znov pochala shilyatisya do povernennya do skladu Rechi Pospolitoyi Getmani Ivan Vigovskij Yurij Hmelnickij Pavlo Teterya Znachna chastina naselennya pri comu ryatuyuchis pochala pereselyatisya u shidni porozhni bilsh spokijni zemli na kordoni Moskovskogo carstva i Ukrayini Tut ukrayinci zaselili shiroku smugu vid Sejmu do Donu zasnuvali nizku mist Sumi Harkiv Ostrogozk Chuguyiv Hotmizk tosho Tak vinikla Slobidska Ukrayina Tut isnuvalo 5 kozackih polkiv ale pidporyadkovuvalis voni ne Getmanu a moskovskomu uryadovi oskilki ce buli kolishni prikordonni zemli Moskovskogo carstva 1667 r mizh Richchyu Pospolitoyu ta Moskovskim carstvom bulo ukladeno Andrusivske peremir ya vijna zakinchilas a ukrayinski zemli dvi derzhavi podilili po Dnipru Livoberezhzhya i m Kiyiv pid keruvannyam Getmana otrimalo Moskovske carstvo Pravoberezhzhya zalishilos za Richchyu Pospolitoyu Zaporizki zemli zberegli avtonomiyu i opinilis pid sumisnim upravlinnyam polskogo ta moskovskogo uryadiv Takim chinom ukrayinski zemli na shodi opinilis u 3 h avtonomnih utvorennyah Getmanshini Chernigivshina Poltavshina Starodubshina i m Kiyiv Zemli Volnostej Zaporozkih Pridniprov ya Slobozhanshini Sumi Harkiv Ostrogozk 1688 r bulo zasnovano pershu moskovsku koloniyu v zemlyah Zaporizkogo vijska Nizovogo Novobogorodick u girli Samari na misci starovinnogo kozackogo mistechka Samar Podiyi chasiv Kozachchini na Serednomu Podinciv yi Na seredinu XVII stolittya prihoditsya zasnuvannya ryadu kozackih poselen v Serednomu Podinciv yi na teritoriyi suchasnih Harkivskoyi Doneckoyi ta Luganskoyi oblastej Chimalo yih z yavilosya yak zaporizki zimivniki kozacki piketi na shlyahah sho z yednuvali Zaporizku Sich z Vijskom Donskim zokrema na Samari Vovchij Lugani ta inshih richkah Chi ne najvazhlivishim sered nih mozhna vvazhati ukriplennya pri vpadinni richki Kalmiusu do Azovskogo morya Domahu zbudovanu zaporizhcyami na misci genuezkogo poselennya Adomahi na pochatku XVII stolittya Vono povinno bulo prikrivati vhid do Kalmiusu po yakomu zaporizhci pid chas blokuvannya girla Dnipra osmanskim flotom dobiralisya u richku Vovchu neyu v Samaru j Dnipro abo navpaki Zgodom Domaha stala centrom Kalmiuskoyi palanki nini Mariupol Z 40 h rokiv XVII stolittya do Serednogo Podinciv ya vse bilshe stali viyavlyati interes voyevodi porubizhnih moskovskih mist napravlyayuchi do Svyatogirskogo monastirya svoyih lyudej z doruchennyami vividuvati sho vidbuvayetsya v comu rajoni Najbilshe yih uvagu privertali Torski solyani ozera na yaki po sil priyizhdzhali ne lishe meshkanci Livoberezhnoyi Ukrayini ale j pivdennih povitiv Moskovskoyi derzhavi Solevari proponuvali carskomu uryadovi pobuduvati pri solyanih ozerah ostrog i utrimuvati v nomu garnizon yakij mig bi zahistiti solevariv vid raptovih napadiv tatar U 1645 roci car zobov yazav chuguyevskogo voyevodu pobuduvati ostrog pri Torskomu perelazi v yakomu b nesli sluzhbu z pereminoyu protyagom lita chuguyevski kozaki Oskilki ostanni v 1646 roci pokinuli ostrog peredchasno to uryad zobov yazav kozackogo otamana Protasyeva yakij suprovodzhuvav moskovskih posliv do Krimu pidibrati pridatne misce dlya budivnictva zhilogo goroda v yakomu mozhna bulo poseliti pereselenciv z Ukrayini Oglyanuvshi miscevist Protasyev dijshov visnovku sho najbilsh zruchno pobuduvati misto pri Mayackomu ozeri poruch z yakim znahodivsya lis dlya budivnictva mista a v Siverskomu Dinci dobra pitna voda Pid chas oglyadu Protasyevim miscevosti na nogo napali ukrayinski kozaki primusivshi pokinuti miscevist yaka znahodilas pid yih kontrolem U kvitni 1648 roku voyevodam porubizhnih Moskovskih mist bula napravlena carska gramota kotra zobov yazuvala yih sporyaditi specialnij zagin dlya budivnictva mista na Tori zabezpechivshi jogo vidpovidnim inventarem harchami ta zbroyeyu Odnak nezabarom z Byelgorodu Oskolu Valujok ta inshih porubizhnih mist nadijshli povidomlennya sho u zv yazku z vistupami mishan ne mozhlivo vikonati carske doruchennya Boyarska Duma obgovorivshi ce pitannya rekomenduvala caryu vidminiti svij nakaz pro pobudovu mista na Tori Voyevodski vidpiski takozh povidomlyali sho cherez pochatok vizvolnoyi vijni v Ukrayini yiyi meshkancyam zaboroneno pereselyatisya v mezhi Moskovskogo carstva Takim chinom sproba caratu zbuduvati ukriplene misto pri Torskih ozerah v 1648 roci zakinchilasya nevdacheyu Osnovna chastina Pivdenno Shidnoyi Ukrayini perebuvala pid kontrolem ukrayinskogo kozactva v tomu chisli j Nizovogo Vijska Zaporizkogo yake v 70 h rokah XVI stolittya oformilosya yak okrema politichna sila V hodi jogo formuvannya sklalasya jogo teritoriya sho prostyagalasya vid Donu do Sinyuhi Sinih Vod livoyi pritoki Pivdennogo Bugu zi shodu na zahid vid Azovskogo morya ponizzya Dnipra do Siverskogo Dincya Oreli j Tyasminu z pivdnya na pivnich Za cyu teritoriyu Vijsko Zaporozke velo napruzhenu borotbu ne tilki proti osmansko tatarskoyi agresiyi ale j proti zazihan na neyi carskogo uryadu Proniknennya Moskovskoyi derzhavi na shid Ukrayini Z 20 h rokiv XVI stolittya u zv yazku z napadami krimskih tatar na zemli Moskovskoyi derzhavi ostannya dlya rozvidki namiriv krimskih i nogajskih tatar sho kochuvali na pravij storoni Dincya stala rozmishati vzdovzh nogo storozhovu ta stanichnu sluzhbu sho formuvalasya v osnovnomu z ukrayinskih kozakiv Zavdyaki comu vihidci z Sivershini Kiyivshini ta Poltavshini a takozh z pivdennih moskovskih povitiv vse chastishe v seredini XVI stolittya z yavlyayutsya v Serednomu Podinciv yi V miscevih lisah i bajrakah voni polyuvali na hutrovih zviriv u richkah vilovlyuvali ribu z solonoyi ropi vivaryuvali sil Do togo chasu vidnosyatsya pershi zgadki pro svyati gori nini Slov yanogirsk na pravij storoni Siverskogo Dincya yaki mozhna rozcinyuvati yak pershe postijne poselennya v comu rajoni Znachno posilivsya vpliv kozakiv u nomu pislya spilnih pohodiv ukrayinskih kozakiv i moskovskogo vijska v 1556 1558 rokah do Perekopu na krimski ulusi Pid chas cih pohodiv kozaki Cherkaskogo starosti Dmitra Vishneveckogo vidomogo pid imenem Bajdi zaklali na ostrovi Hortici Sich sho spriyala formuvannyu Nizovogo Vijska Zaporozkogo V 1569 roci ukrayinski kozaki povertayuchis iz spilnogo z donskimi kozakami pohodu proti osmansko tatarskoyi eskadri sho napravlyalasya vverh po Donu pid Caricin dlya vidtorgnennya nedavno zahoplenogo Moskovskoyu derzhavoyu Astrahanskogo hanstva zbuduvali na pravomu berezi Donu ukriplene poselennya nazvavshi jogo Cherkaskom nini Starocherkask Rostovskoyi oblasti Ce spriyalo zmicnennyu zv yazkiv mizh zaporizkimi ta donskimi kozakami chiselnist yakih postijno zbilshuvalasya U 1599 roci moskovskij car Boris Godunov napravlyayuchi voyevod B Belskogo ta S Alforova na Donec dlya zvedennya pri vpadinni v nogo Oskolu forteci na Izyumskij dorozi doruchiv yim zaprositi otamaniv i najkrashih kozakiv ta povidomiti yim sho car nadavav yim ci richki Donec i Oskol de voni zhili svoyimi gurtami shob voni volodili nimi bezdanno ta bezbrochno Za ce chekav vid nih sluzhbi na korist Moskovskoyi derzhavi Cej fakt ye perekonlivim dokazom sprob moskovskoyi vladi poshiriti svij vpliv na misceve ukrayinske kozactvo V pevnij miri comu povinno bulo spriyati j budivnictvo najbilsh visunutoyi v stepi Cariborisivskoyi forteci Pohodi Lzhedmitriyiv na Moskovsku derzhavu povstannya Ivana Bolotnikova ne tilki rozladnali sformovanu naprikinci XVI stolittya sistemu prikordonnoyi sluzhbi na pivdni Moskoviyi ale j dozvolili tataram zrujnuvati zbudovanij pid kerivnictvom Belskogo ta Alforova Careborisiv sho she bilshe posililo vpliv kozactva v comu regioni V riznij chas tut diyali kozacki zagoni V Ryabuhi G Torskogo S Zabuzkogo chiselnist yakih syagala navit dekilkoh tisyach cholovik Ostannogo polska shlyahta vsilyako namagalasya postaviti na misce Bogdana Hmelnickogo Derev yana Cerkva HVIII st u Novomoskovsku Dnipropetrovska oblast Protyagom vsogo XVIII stolittya trivalo intensivne zaselennya stepovih zemel ukrayincyami tut utvoryuvalis poselennya na osnovi yakih v podalshomu rosijskim uryadom buduvalis novi mista napriklad gubernske misto Katerinoslav u 1783 r roztashuvalos bilya kozackoyi slobodi Polovicya yaku za dekilka rokiv poglinulo teper tut centr suchasnogo Dnipropetrovska miscevi kozaki pri comu rozbrelisya po navkolishnih selah Tak samo i rosijskij Simferopol bulo zasnovano na okolici velikogo tatarskogo mista Ak Mechet Ak Mesdzhit a Odesu bilya davnogo Hadzhibeya Kocyubiyiva 1709 r u hodi Pivnichnoyi vijni 1700 1721 r Getman Ivan Mazepa z chastinoyu kozackoyi starshini perehodit na bik korolya Shveciyi Karla XII ale vijsko shvediv zaznaye porazki pid Poltavoyu Mazepa i Karl HII ryatuyutsya vtecheyu do Moldovskogo knyazivstva a moskovskij car Petro I na znak pomsti znishuye Zaporizku Sich Zaporozhci vtikayut u mezhi volodin krimskogo hana u ponizzi Dnipra de buduyut Kam yansku a zgodom Oleshkivsku Sich 1710 1713 rr Rosijsko turecka vijna za umovami Prutskogo miru 1711 Moskovske carstvo pislya porazki znishilo svoyi forteci u prikordonnij smuzi v tomu chisli Kodak na Dnipri 1721 znajdeno pershe vugilne rodovishe u Donbasi 1731 1740 vi budivnictvo po Orili Ukrayinskoyi ukriplenoyi liniyi 1734 na Zaporozhzhi zasnovano ostannyu Sich Novu likvidovano u 1775 r 1735 1739 rr Rosijsko turecka vijna 1751 1764 serbam i inshim slov yanskim pereselencyam z Balkan imperatorskij uryad peredav pivnichno zahidni zaporizki zemli de utvoreno avtonomnu oblast Novu Serbiyu z centrom u Novomirgorodi pivnich suchasnoyi Kirovogradskoyi oblasti 1753 r takozh na zaporizkih zemlyah utvoreno analogichnu oblast Slov yanoserbiyu po Siverskomu Doncyu mizh richkami Bahmut i Lugan Zemli Zaporozhzhya u skladi Rosijskoyi imperiyi na 1760 r 1754 zasnuvannya Yelisavetgradu Oleksandriyi Novoarhangelska u Novij Serbiyi 1764 r likvidaciya Katerinoyu II Getmanshini Upravlinnya Livoberezhzhyam perejshlo do 2 yi Malorosijskoyi kolegiyi skasuvannya Novoyi Serbiyi i Slov yanoserbiyi yih zemli uvijshli do skladu novostvorenoyi Novorosijskoyi guberniyi 1765 utvorena Slobidsko Ukrayinska guberniya z 1780 Harkivske namisnictvo 1768 1774 rr Rosijsko turecka vijna Za umovami Kuchuk Kajnardzhijskogo dogovoru Rosiya otrimuye Kabardu Azov Kerch Yenikale Kinburn z prileglimi zemlyami mizh Dniprom i Bugom Krimske hanstvo viznavalos nezalezhnim vid Osmanskoyi imperiyi A realno potrapilo pid silnij vpliv Rosiyi tut bulo rozmisheno rosijski garnizoni 1770 zasnuvannya Oleksandrivskoyi forteci nini m Zaporizhzhya 1774 Hristiyanski narodi Krimu v osnovnomu greki na vimogu Katerini II pereseleni z Krimu u pivnichne Priazov ya 1775 likvidaciya Novoyi Sichi i Zaporozkih Volnostej osnovna chastina kozakiv opinilas v chisli derzhavnih vijskovih poselenciv a takozh bula pripisana do regulyarnih vijskovih chastin Chastina zaporozhciv stvorila Zadunajsku Sich 1775 1828 na Dunayi na zemlyah Osmanskoyi imperiyi Zemli Zaporizhzhya peredani do skladu novostvorenih Azovskoyi po livomu beregu Dnipra ta Novorosijskoyi na Pravoberezhzhi gubernij 1776 zasnuvannya 1 go Katerinoslava na Kilcheni 1778 zasnuvannya Hersonu 1779 zasnuvannya Mariupolya 1780 zasnuvannya Pavlogradu utvorennya Harkivskogo namisnictva 1782 zasnuvannya Nikopolya 1783 r ostatochna likvidaciya Krimskogo hanstva aneksiya jogo zemel Krim Priazov ya Kuban Rosijskoyu imperiyeyu 1784 zasnuvannya rosijskih kolonij u Krimu Simferopolya Sevastopolya Yevpatoriyi na Samari Novomoskovska 1787 1792 Rosijsko turecka vijna Za umovami Yasskogo miru Osmanska imperiya viznavala aneksiyu Krimu Rosijskoyu imperiyeyu a takozh postupalasya svoyimi zemlyami mizh Bugom i Dnistrom Yedisan z Ochakovom 1787 1792 na chas vijni z osmanami imperatorskim uryadom vidnovleno kozacke vijsko u primorskij smuzi mizh Bugom i Dnistrom vidileno zemli dlya Chornomorskogo kozackogo vijska 1787 1796 mizh Dniprom ta Ingulom vidileno zemli dlya Katerinoslavskogo kozackogo vijska 1788 zasnuvannya Mikolayeva 1792 Kozakiv Chornomorskogo kozackogo vijska z Yedisanu pereseleno dlya ohoroni kordoniv na Kuban Pochatok ukrayinskoyi kolonizaciyi na Pivnichnomu Kavkazi 1792 zasnuvannya Tiraspolya 1794 zasnuvannya Odesi 1795 zasnuvannya Ovidiopolya Voznesenska 1796 u Lisichansku zbudovano pershu vugilnu shahtu Pivdenno Shidna Ukrayina stanom na 1800 r 1802 Novorosijsku guberniyu yaka ohoplyuvala stepovi zemli na pivdni Ukrayini vid Dnistra do Donu rozdileno na tri Katerinoslavsku Tavrijsku Hersonsku z 1803 do cogo Mikolayivska guberniya V takomu viglyadi administrativnij podil Pivdenno Shidnoyi Ukrayini proisnuvav do chasiv UNR 1806 1812 Rosijsko turecka vijna za rezultatami yakoyi Bessarabiya z Budzhakom vid Osmanskoyi imperiyi perejshla do Rosijskoyi 1812 dlya vijni z Napoleonom z Ukrayini bulo prizvano 70 000 ratnikiv i kozakiv 1825 1858 kilkist promislovih pidpriyemstv u krayi zrosla z 125 do 753 1828 stvorennya u Pivdennij Ukrayini Novorosijsko Bessarabskogo general gubernatorstva 1853 1856 Nevdala dlya Rosiyi Vtrata Rosiyeyu pridunajskih zemel 1861 vidmina u Rosijskij imperiyi kripactva 1865 vidkrittya pershoyi v Pivdenno Shidnij Ukrayini zaliznici Odesa Balta 1869 vidkrittya dilyanki zaliznici Kursk Harkiv Rostov 1882 1904 budivnictvo Katerininskoyi zaliznici 1884 vidkrittya mosta cherez Dnipro u Katerinoslavi Kateriniskoyi zaliznici mizh Krivbasom i Donbasom pochatok promislovogo vidobutku margancevoyi rudi u Pridniprov yi 1887 u Katerinoslavi vidkrito metalurgijnij Oleksandrivskij Pivdennorosijskij zavod 1904 vidkrittya dilyanki zaliznici Krivij Rig Oleksandrivsk Volnovaha Podiyi pochatku HH st 1914 1918 Persha Svitova vijna 1917 Povalennya imperatorskoyi vladi u Petrogradi Lyutneva revolyuciya Progoloshennya Ukrayinskoyi narodnoyi respubliki UNR Zhovtnevij perevorot 1917 r u Petrogradi Progoloshennya Radyanskoyi Ukrayini 12 12 1917 r 1918 Priyednannya Bessarabiyi do Rumuniyi 1918 r Do Ukrayini vstupayut nimecki i avstro ugorski vijska Ukrayinska Derzhava Getman Pavlo Skoropadskij Chornomorskij flot u gromadyanskij vijni Donecko Krivorizka ta Odeska respubliki 1918 Visadka vijsk Antanti u portah na Chornomu mori 1918 1920 Simon Petlyura 1919 1920 Gromadyanska vijna Vtorgnennya Radyanskih vijsk 1919 1920 Diyi pidrozdiliv Biloyi armiyi na Pivdni Ukrayini A Denikin Nestor Mahno Ataman Grigor yev Krim i baron Vrangel Zemli Pivdenno Shidnoyi Ukrayini u HH st 1922 Utvorennya SRSR 1924 peredacha Shahtinskoyi ta Taganrozkoyi okrugi do skladu RRFSR Vidbudova promislovosti i silskogo gospodarstva Administrativna reforma Josip Stalin Industrializaciya i kolektivizaciya Pershi p yatirichki Politichni represiyi Golod 1932 33 rokiv 1939 Pakt Molotova Ribbentropa Pochatok Drugoyi svitovoyi vijni 1940 priyednannya Bessarabiyi do SRSR Utvorennya na priyednanih zemlyah Moldavskoyi RSR z doluchennyam zemel Moldavskoyi ARSR zi skladu URSR 1941 1945 Nimecko radyanska vijna Deportaciya na shid nimciv pivdnya Ukrayini 1941 1941 r 1944 rr nimecka i rumunska okupaciya Rejhskomisariat Ukrayina Ruh sprotivu na okupovanih teritoriyah Kolaboracionizm 1944 deportaciya z Krimu krimskih tatar bolgar grekiv virmen Povoyenna vidbudova 1954 peredacha vladoyu Radyanskogo Soyuzu Krimskoyi oblasti zi skladu RRFSR do skladu URSR priurochena do 300 richchya Pereyaslavskoyi radi 1961 1971 sporudzhennya Pivnichno Krimskogo kanalu 1985 1991 Perebudova i progoloshennya Nezalezhnosti Ukrayini 1991 r Rosijska agresiyaDokladnishe Vijna na shodi Ukrayini Na pochatku 2014 roku skoristavshis revolyucijnimi podiyami vtecheyu Prezidenta Viktora Yanukovicha cherez Sevastopol do Rosiyi i zminoyu vladi v Ukrayini rosijska vlada zdijsnila zahoplennya teritorij AR Krim i m Sevastopol z vikoristannyam specsluzhb specpriznachenciv regulyarnoyi armiyi miscevih prihilnikiv i zavezenih z Rosiyi najmanciv yaki vistupili u roli zagoniv samooboroni Odnochasno z zahoplennyam Krimu rosijska vlada rozpochala rozhituvannya situaciyi v cilomu po vsij Pivdenno Shidnij Ukrayini z metoyu rujnuvannya ukrayinskoyi derzhavnosti i zagarbannya zemel Ukrayini Tak 1 bereznya po vsih najbilshih mistah pivdennogo shodu Ukrayini prokotilas hvilya prorosijskih antiuryadovih mitingiv za uchastyu gromadyan Rosiyi 6 kvitnya ozbroyeni osobi zahopili budivlyu Doneckoyi ODA nastupnogo dnya progolosivshi tut pro stvorennya tak zvanoyi Doneckoyi narodnoyi respubliki DNR 12 kvitnya rosijski specpriznachenci zahopili viddilki miliciyi u Slov yansku Kramatorsku miskradu u Artemivsku 13 kvitnya zahoplennya adminbudivel u Yenakiyevomu ta Harcizku V o Prezidenta Ukrayini O Turchinov ogoloshuye pro pochatok shirokomasshtabnoyi antiteroristichnoyi operaciyi ATO u Doneckij oblasti iz zaluchennyam Zbrojnih sil Ukrayini Div takozhZaselennya i osvoyennya Donechchini Kolonizaciya Stepovoyi Ukrayini v 16 18 stolittyah Postati narisi pro vidatnih lyudej Donbasu Potajnij vodnij shlyah Zaporozkih kozakiv Kalmiuska palanka Domaha zaporozkij forpost Istoriya solevidobutku na Donbasi Istoriya Donechchini Istoriya Luganshini Istoriya vidkrittya i pershi kopalni vugillya na Donbasi Kam yanij Brid Lugansk Dike Pole Doslidniki prirodi shodu Ukrayini Migracijni ta demografichni procesi v Doneckij oblasti 1943 1951 roki Movno kulturne pole Shidnoyi Ukrayini Tretij sektor Shidnoyi UkrayiniLiteraturaPirko V O Pivdenno Shidna Ukrayina korotki narisi z istoriyi Shid 1995 1 s 32 35 Pirko V O Zaselennya Donechchini u XVI XVIII st korotkij istorichnij naris i urivki z dzherel nedostupne posilannya z lyutogo 2019 Ukrayinskij kulturologichnij centr Doneck Shidnij vidavnichij dim 2003 180 s Severnoe Priazove v XVI XVIII vv K UMK VO 1988 8 45 l Istoriya fabrik i zavodov Donbassa v sovetskoj istoriografii Doneck 1989 Rukopis dep v INION SSSR 1989 38843 5 2 l https web archive org web 20160304213359 http ukrlife org main prosvita slobozhany htm Arhivovano4 bereznya 2016 u Wayback Machine Slobozhanska hvilya Navchalnij posibnik hrestomatiya z ukrayinskoyi literaturi u spivavtorstvi Doneck Shidnij vidavnichij dim 2005 280 s Vitalij Ablicov Donbas yevropejska Ukrayina chi azijske dikopillya Kiyiv Institut istoriyi NAN Ukrayini 2014 97 s Volodimir Bileckij SHID UKRAYiNI V INTEGRATIVNIH PROCESAH SUChASNOGO DERZhAVOTVORENNYa 26 lipnya 2016 u Wayback Machine Olifirenko Vadim Duma i pisnya Posibnik hrestomatiya z literaturi ridnogo krayu Doneck Donbas 1993 specvipusk zhurnalu Donbas 195 s Olifirenko Vadim Pustova Fenya Tayemnicya duhovnogo skarbu Iz populyarnogo narodoznavstva Doneck zhurnal Donbas 1 6 1994 specvipusk ISSN 0321 1363 192 s Olifirenko Vadim Uroki pravdi i dobra Dzherela literaturi ridnogo krayu Doneck zhurnal Donbas 1995 specvipusk ISSN 0321 1363 167 s Opisi Harkivskogo namisnictva kincya XVIII st Uporyadnik i spivavtor peredmovi K 1991 28 56 a spivavt V A Smolij O I Gurzhij Dobycha soli v XVII XVIII vv kak impuls k vozniknoveniyu promyshlennosti Donbassa I Regionalnaya konferenciya Donbass proshloe nastoyashee budushee Tezisy dokladov i soobshenij Doneck 1992 Yak zaselyavsya nash kraj Kultura Donbasu 1992 2 Nash kraj u XVIII st Kultura Donbasu 1992 43 Osvoyennya pivdnya Ukrayini v XVI XVIII st u vitchiznyanij istoriografiyi Teksti lekcij dlya studentiv specialnosti 2008 Doneck DonDU 1993 Osnovni etapi zaselennya ta gospodarskogo osvoyennya zemel Vijska Zaporozkogo Tezisy dokladov vuzovskoj nauchnoj konferen professorsko prepodavatelskogo sostava Gumanitarnye nauki Doneck DonGU 1993 Goroda Donetchiny v konce XVIII v Letopis Donbassa Doneck Donbass 1994 Vyp 2 0 3 l Torgovi zv yazki pivdnya Ukrayini v XVI XVIII st Ukrayina v minulomu Zb statej Lviv Kiyiv 1994 Vip VI 1 0 a Torski ta Bahmutski solyani promisli v XVII XVIII st Novye stranicy v istorii Donbassa Doneck 1994 Kn 3 1 0 a Iz istorii Donbassa Uchebnoe posobie dlya uchenikov 7 9 kl srednej obsheobrazovatelnoj shkoly Doneck OIPO 1995 v soavt Istoriya Doneckogo kraya v dokumentah i materialah XVII nach XX v Materialy dlya uchitelej istorii Doneck OIPO 1995 v soavt Do pitannya pro stan zemlerobskoyi kulturi pivdnya Ukrayini u XVIII st Pitannya agrarnoyi istoriyi Ukrayini ta Rosiyi Materiali naukovih chitan prisvyachenih pam yati D P Pojdi Dnipropetrovsk 1995 Pitannya shidnih kordoniv Vijska Zaporozkogo u tvorchij spadshini D I Yavornickogo Regionalne i zagalne v istoriyi Tezi mizhnarodnoyi naukovoyi konferenciyi prisvyachenoyi 140 richchyu vid narodzhennya D I Yavornickogo ta 90 littyu XIII Arheologichnogo z yizdu Dnipropetrovsk 1995 Dzherela pro chas zasnuvannya m Artemivska Novye stranicy v istorii Donbassa Doneck 1995 Kn 4 Pro formuvannya zemlerobskoyi kulturi Stepovoyi Ukrayini v XVI XVIII st Vuzivska konferenciya profesorsko vikladackogo skladu Doneck 1995 0 1 a Pivdenno Shidna Ukrayina korotki narisi z istoriyi Shid 1995 1 1 0 a Vliyanie grekov na socialno ekonomicheskoe i kulturnoe razvitie yugo vostochnoj Ukrainy v 1775 1850 gg sovremennaya istoriografiya problemy Ukraina Greciya perspektivy sotrudnichestva Mezhdunar nauchno prakticheskaya konferenciya Tezisy dokladov i soobshenij Mariupol 1996 0 1 l Zaselennya zaporizkih zemel v 1776 1783 rr Materiali nauk konferenciyi prof vikl skladu DonDU 1997 0 2 Kartografichni materiali Pivdnya Ukrayini XVIII st Zap NTSh Lviv 1997 T 231 Zmini v teritorialno administrativnomu podili Donechchini naprikinci XVI sered XIX st Novye stranicy istorii Donbassa Doneck 1997 Kn 5 spivavt M Panforova Zaporozke kozactvo v ukrayinskij istoriyi kulturi ta nacionalnij samosvidomosti Materiali mizhnar nauk konf Kiyiv Zaporizhzhya 1997 Zaselennya Stepovoyi Ukrayini v XVI XVIII st Doneck Ukr centr 1998 124 s Mista Donechchini v XVII XVIII st Novi storinki v istoriyi Donbasu Doneck 1998 Kn 6 Perebudova pomisnogo gospodarstva v XVI XVIII st u Shidnij Yevropi u tvorchij spadshini D L Pohilevicha Centralna i Shidna Yevropa v XV XVIII st Lviv 1998 Osnovni etapi zaselennya Stepovoyi Ukrayini v XVI XVIII st Shid 1998 5 Nastup caratu na zemli Vijska Zaporozkogo Shid 1998 1 2 3 Do pitannya pro chas zasnuvannya m Donecka U istokov goroda Donecka Mater nauch praktich konf Doneck DOKM 1998 Do pitannya pro chas zasnuvannya m Mariupolya istoriografiya i dzherela problemi Ukrayina Greciya Materiali mizhnar konf Mariupol MDI 1999 0 3 a Kalmiuska palanka Shid 1999 6 0 6 a Pivnichne Priazov ya naprikinci XVIII st za mandrivnimi zapiskami J Gildenshtedta Visnik DDU Ser B Gumanitarni nauki Doneck 1999 1 0 5 a spivavt N Nikiforenko Dzherela do istoriyi naselenih punktiv Donechchini XVI XVIII st Doneck 2001 12 0 a Do pitannya pro metodiku viznachennya chasu zasnuvannya poselen Stepovoyi Ukrayini Istoriya Ukrayini T 18 Kiyiv Doneck 2001 0 5 a Formuvannya polietnichnogo skladu naselennya Donechchini v XVI XVIII st Visnik DonNU 2002 Istoriya Slobidskogo kozactva v Topografichnomu opisi Harkivskogo namisnictva I Pereverzyeva Doneckij visnik NTSh Doneck 2003 T 4 0 5 a Zaselennya Donechchini u XVI XVIII st Doneck 2003 11 6 a Zaselennya Pivdennoyi Ukrayini v XVI XVIII st v rosijsko ukrayinskij istoriografiyi XVIII pershoyi polovini XIX st Visnik DonNU 2003 2 ser B 0 5 a u spivavtor Solyani promisli Donbasu XVII XVIII st v ekonomiko istorichnij literaturi Doneckij visnik NTSh t 5 Doneck 2004 0 5 a spivavtor M Litvinovska Yevropejski tehnologiyi v solyanij promislovosti Donbasu XVIII st Donbass proshloe nastoyashee budushe Doneck 2004 0 3 a spivavtor M Litvinovska Najdavnishi mista Donechchini mifi i realnist Shid 2004 veresen Zaselennya i gospodarske osvoyennya Stepovoyi Ukrayini v XVI XVIII st Doneck 2004 223 s Istoriografiya ta dzherela do istoriyi zaselennya i gospodarskogo osvoyennya Donbasu v XVI XVIII st Visnik DonNU 2004 1 0 5 a Najdavnishi mista Donechchini Kroki do uspihu 2005 26 bereznya peredruk iz zh Shid 2004 veresen Pro stan zemlerobstva na Donechchini u XVII XVIII st Doneckij visnik NTSh t 8 Doneck 2005 0 5 a Dovzhuk I V Industrialnij Donbas v istoriyi rozvitku ekonomiki Naddnipryanskoyi Ukrayini druga polovina XIX pochatok XX st Monografiya Lugansk vid vo SNU im V Dalya 2009 364 s Ablicov V Donbas yevropejska Ukrayina chi azijske Dikopillya K Institut istoriyi Ukrayini NANU 2014 97 s Ukrainskaya Sovetskaya Socialisticheskaya Respublika Encikl sprav Gl redkol Kudrickij A V otv red i dr K Gl red USE 1987 516 s https web archive org web 20150511145420 http ntsh org papers Arhivovano11 travnya 2015 u Wayback Machine Postati narisi pro vidatnih lyudej Donbasu Doneck Shidnij vidavnichij dim 2011 Alforov M A Urbanizacijni procesi v Ukrayini v 1945 1991 rr Monografiya M A Alforov Doneck Donecke viddilennya NTSh im Shevchenka TOV Shidnij vidavnichij dim 2012 552 s Slobozhanska hvilya Navchalnij posibnik hrestomatiya z ukrayinskoyi literaturi u spivavtorstvi Doneck Shidnij vidavnichij dim 2005 280 s 4 bereznya 2016 u Wayback Machine Alforov M A Migracijni procesi ta yih vpliv na socialno ekonomichnij rozvitok Donbasu 1939 1959 rr monografiya M A Alforov Ukr kulturol centr Donec vid nya Nauk t va im Shevchenka Doneck 2008 192 c Internet resursiAnalitichno informacijnij zhurnal Shid za 2009 2015 rr na sajti Nacionalnoyi biblioteki im V Vernadskogo 19 kvitnya 2017 u Wayback Machine PrimitkiPomilka cituvannya Nepravilnij viklik tegu lt ref gt dlya vinosok pid nazvoyu URE ne vkazano tekst Arhiv originalu za 26 kvitnya 2016 Procitovano 11 sichnya 2015 PosilannyaMneniya i vzglyady naseleniya Yugo vostoka Ukrainy aprel 2014 goda 20 kvitnya 2014 u Wayback Machine ros Internet portal Tvorchist ukrayinskih pismennikiv Donbasu