Ісува або Ішува (вірм. Ծոփք, грец. Σοφηνή, Цопк або Софена, в урартів Цупа; в ранньовізантійську епоху відома також як «Четверта Вірменія») — хеттське найменування протовірменського царства (або групи царств), що знаходилося на схід від ранньохеттської держави. Назва збереглася і після завоювання хеттами. Після краху Хеттської імперії на території Ішуви виникло [ru] (лувійське за мовою[]) царство Камману. Згодом історична область Вірменії Цопк або Софена.
Територія
Територія Ішуви приблизно збігалася з межами сучасної турецької провінції Елязиг. Долина Євфрату тут оточена гірським масивом. Місцями в цьому регіоні були сприятливі кліматичні умови завдяки достатку води, джерельної і дощової. Іригація полів була можлива без спорудження складних каналів. Долина ріки була підхожим місцем для інтенсивного сільського господарства, а у високогірних регіонах процвітало тваринництво. У горах були багаті поклади міді, які розроблялися вже в давнину.
Населення
В Ішуві відсутня писемність, і досі мова місцевого населення до приходу лувійців невідома. Висувалися такі гіпотези про етнічний склад Ішуви:
- народ, близький до хеттів за мовою (анатолійської групи) — гіпотеза найменш достовірна зважаючи на явні відмінності матеріальної культури Ішуви від хетто-лувійської
- інший індоєвропейський народ
- хурити, урарти або споріднений народ (хурити і урарти були сусідами Ішуви на сході)
- хатти або споріднений народ (хатти населяли в дохеттський період центральну частину Анатолії)
- інший неіндоєвропейський народ.
Історія
Дохеттський період
Сільське господарство виникло в цій місцевості ще в епоху неоліту. Тут існувала халафоподібна культура. Близько 3000 р. до н. е. у верхів'ях долини Євфрату виникають міські центри. Слідом за ними в 3 тис. до н. е. виникають перші держави.
Назва Ішува вперше зустрічається в хеттських текстах 2 тис. до н. е. На території Ішуви виявлено лише кілька писемних пам'яток, основний масив інформації про неї відомий з хеттських текстів.
Хеттський період
На захід від Ішуви була розташована ворожа їй держава хеттів. Хеттський цар Хаттусілі I (близько 1600 р. до н. е.), згідно з письмовими пам'ятками, перейшов зі своєю армією через Євфрат і зруйнував міста Ішуви. Цим повідомленням відповідають археологічні шари зі слідами пожеж.
Хеттський цар Суппілуліума I у своєму написі повідомляє, що за часів його батька, Тудхалії II (близько 1400 р. до н. е.) країна Ішува стала ворожою хеттам за підбурювання південного сусіда, царства Мітанні, яке намагалося сформувати антихеттську коаліцію. Згідно з фрагментарними хеттськими письменами, цар Мітанні на ім'я Шауштатар почав війну проти хетського царя Арнуванди I за підтримки Ішуви. Ця ворожнеча тривала до царювання Суппілуліуми, який близько 1350 р. до н. е. перейшов через Євфрат і вдерся в Ішуву зі своїми військами. Згідно з документом Суппілуліуми, він включив Ішуву до свого царства.
Ішува продовжувала існувати під управлінням васальних хеттам царів. З документів відомі імена лише небагатьох царів Ішуви: один, на ім'я , згадується в хетському написі 13 ст. до н. е., і ще один, на ім'я , згадується на глиняній печатці, знайденій в (Korucutepe).
Пізньохеттський період
Після краху Хеттської імперії, на початку 12 ст. до н. е. на території Ішуви виникає нова держава. Місто [ru] стало центром іншого протовірменського царства Камману, лувійського за мовою, у складі держав. На заході від Ішуви хеттів змінили фригійці і мушки, що мігрували на їхню територію, а на сході виникло царство Урарту. Найважливішим сусідом була Ассирія на півдні, яка врешті-решт перетворила Камману на свого данника, що досить швидко призвело до занепаду царства. Камману було у васальній залежності від Урарту між 804 і 743 роками і Мелід процвітав аж до розграбування ассирійським царем Саргоном II у 712 році до н. е.
Країна очолювала територіальний союз, до якого входило і «царство» мушків, країни Ішува, [ru], Алше, і багато інших країн". Союзу вдалося об'єднати всі дрібні країни і народи Вірменського нагір'я в одну політичну одиницю. Союз, очолюваний країною Арме, скористався періодом безсилля Урарту і захопив його політичну спадщину. Злиття двох народів армінів і мушків, було дуже важливим фактором; воно призвело до створення на [ru]-хуритському субстраті панівної мови, спочатку в територіальному союзі, на півдні Урарту; це була майбутня вірменська мова.
Археологія
В даний час територія Ішуви практично зникла під водою внаслідок спорудження кількох дамб на річці Євфрат. Розпочатий за ініціативою турецького уряду Південно-східний анатолійський проект, що почався в 1960-і роки, призвів до спорудження дамб у [en] і Каракая, а також греблі Ататюрка, після завершення яких у 1970-их роках долину було повністю затоплено. Четверта дамба, Биреджик, споруджена південніше 2000 року, затопила залишки долини Євфрату в Туреччині.
Розкопки
За дорученням президента проєкту зі спорудження дамб, Кемаля Курдаша, почалися широкомасштабні археологічні розкопки з метою порятунку можливих артефактів. Команду турецьких, американських і нідерландських археологів очолив Мауріц ван Лун. Під час розкопок виявлено поселення від часів палеоліту і до середньовіччя. На розкопках городищ [en], , і в околицях річки Мурат, східної притоки Євфрату, виявлено великі поселення бронзової доби, що датуються 4-2 тис. до н. е. Ймовірно, саме в цих місцях знаходився адміністративний центр царства Ішува, що відповідає хеттським повідомленням про перетин Євфрата, необхідний для досягнення країни.
На щастя, затоплення не зачепило важливого археологічного городища [ru] поблизу сучасного міста Малатья. Зараз[] група італійських археологів на чолі з Марчеллою Франджіпане розкопує це городище і прилеглі території. Місто Мелід, яке перебувало на місці Арслантепе, існувало до римського часу і було столицею одного з .
Культура
В найраніших поселеннях Ішуви видно сліди культурних контактів з містом [ru] на південь від неї, яке, проте, відносилося до іншої культури. Сільське господарство виникло рано завдяки сприятливим кліматичним умовам. Ішува перебувала на зовнішній околиці ранньомесопотамської культури Урукського періоду. Населення Ищувы також володіло знаннями з металургії, і вже в 4 тис. до н. е. досягли рівня бронзової доби. Мідь спочатку сплавляли з миш'яком, потім з оловом. На північно-східній околиці культура Ішува контактувала з Кавказом. У хеттський період в культурі Ішуви спостерігаються помітні паралелі з культурами Центральної Анатолії і з хурритами, що розташовувалися південніше. У монументальній архітектурі простежується вплив хеттів. В епоху пізньохеттського царства Камману видно вплив Фригії, Ассирії та Урарту. В епоху скіфських набігів на території Ішуви з'являються скіфські поховання.
Див. також
Література
- Conti, Persiani : Between the Rivers and over the Mountains, La Sapienza Rome 1993.
- Erder, Cevat: Lessons in Archaeological and Monument Salvage: The Keban Experience, Princeton university 1973.
- Konyar, Erkan: Old Hittite presence in the East of the Euphrates in the light of stratigraphical data from Imikuşağı (Elazığ), lecture held at Hethiter-workshop Istanbul 2004.
- Loon, Maurits van: Korucutepe: final report on the excavations of the universities of Chicago, California (Los Angeles) and Amsterdam in the Keban reservoir, American Elsevier New York 1975-80 (3 vol.).
Примітки
- // Армения и Арабский халифат // Изд-во АН Армянской ССР, 1977 г. — стр. 153-154- Всего страниц: 321
- Бэнэцяну, Влад (7 серпня 1961). . hpj.asj-oa.am. Архів оригіналу за 19 листопада 2018. Процитовано 11 листопада 2018.
Посилання
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Isuva abo Ishuva virm Ծոփք grec Sofhnh Copk abo Sofena v urartiv Cupa v rannovizantijsku epohu vidoma takozh yak Chetverta Virmeniya hettske najmenuvannya protovirmenskogo carstva abo grupi carstv sho znahodilosya na shid vid rannohettskoyi derzhavi Nazva zbereglasya i pislya zavoyuvannya hettami Pislya krahu Hettskoyi imperiyi na teritoriyi Ishuvi viniklo ru luvijske za movoyu dzherelo carstvo Kammanu Zgodom istorichna oblast Virmeniyi Copk abo Sofena Istoriya VirmeniyiDerzhavi ta utvorennyaAjraratske carstvo Velika Virmeniya Mala Virmeniya Copk Sofena Marzpanska Virmeniya Virmenskij emirat Anijske carstvo Syunik Vaspurakan Tashir Dzoraget Arcah Hachen Kars Carstvo Varazhnuni Kesun Kilikiya Shah Armenidi Chuhur Saad Karabah Erivanska guberniya Yelizavetpolska guberniya Persha Respublika Virmenska RSR Respublika Virmeniya NKRVijni Turechchina Gruziya Azerbajdzhan Karabah Bitvi Tigranakert Avarajr Mancikert Garni Bitlis Sardarapat KarakilisReligiyiYazichnictvo Mitrayizm Virmenska apostolska cerkva Pavlikiani KatolicizmGeografiya Zahidna Shidna Virmenske nagir ya KilikiyaGajkidi Yervandidi Artashesidi Arshakuni Arcrunidi Bagratuni Rubenidi Hetumidi Luzinyani KyurikidiArmenakan Dashnakcutyun Fidayi Cegakron ASALA MiacumTematichni stattiVirmeni Kultura Mova Virmenske pitannya Genocid Amshenci Stolici Matenadaran Virmenoznavstvo Virmenske Vidrodzhennya ShlyahtaHronologiyaPortal Virmeniya pereglyanutiobgovoritiredaguvatiTeritoriyaTeritoriya Ishuvi priblizno zbigalasya z mezhami suchasnoyi tureckoyi provinciyi Elyazig Dolina Yevfratu tut otochena girskim masivom Miscyami v comu regioni buli spriyatlivi klimatichni umovi zavdyaki dostatku vodi dzherelnoyi i doshovoyi Irigaciya poliv bula mozhliva bez sporudzhennya skladnih kanaliv Dolina riki bula pidhozhim miscem dlya intensivnogo silskogo gospodarstva a u visokogirnih regionah procvitalo tvarinnictvo U gorah buli bagati pokladi midi yaki rozroblyalisya vzhe v davninu NaselennyaV Ishuvi vidsutnya pisemnist i dosi mova miscevogo naselennya do prihodu luvijciv nevidoma Visuvalisya taki gipotezi pro etnichnij sklad Ishuvi narod blizkij do hettiv za movoyu anatolijskoyi grupi gipoteza najmensh dostovirna zvazhayuchi na yavni vidminnosti materialnoyi kulturi Ishuvi vid hetto luvijskoyi inshij indoyevropejskij narod huriti urarti abo sporidnenij narod huriti i urarti buli susidami Ishuvi na shodi hatti abo sporidnenij narod hatti naselyali v dohettskij period centralnu chastinu Anatoliyi inshij neindoyevropejskij narod IstoriyaDohettskij period Silske gospodarstvo viniklo v cij miscevosti she v epohu neolitu Tut isnuvala halafopodibna kultura Blizko 3000 r do n e u verhiv yah dolini Yevfratu vinikayut miski centri Slidom za nimi v 3 tis do n e vinikayut pershi derzhavi Nazva Ishuva vpershe zustrichayetsya v hettskih tekstah 2 tis do n e Na teritoriyi Ishuvi viyavleno lishe kilka pisemnih pam yatok osnovnij masiv informaciyi pro neyi vidomij z hettskih tekstiv Hettskij period Na zahid vid Ishuvi bula roztashovana vorozha yij derzhava hettiv Hettskij car Hattusili I blizko 1600 r do n e zgidno z pismovimi pam yatkami perejshov zi svoyeyu armiyeyu cherez Yevfrat i zrujnuvav mista Ishuvi Cim povidomlennyam vidpovidayut arheologichni shari zi slidami pozhezh Hettskij car Suppiluliuma I u svoyemu napisi povidomlyaye sho za chasiv jogo batka Tudhaliyi II blizko 1400 r do n e krayina Ishuva stala vorozhoyu hettam za pidburyuvannya pivdennogo susida carstva Mitanni yake namagalosya sformuvati antihettsku koaliciyu Zgidno z fragmentarnimi hettskimi pismenami car Mitanni na im ya Shaushtatar pochav vijnu proti hetskogo carya Arnuvandi I za pidtrimki Ishuvi Cya vorozhnecha trivala do caryuvannya Suppiluliumi yakij blizko 1350 r do n e perejshov cherez Yevfrat i vdersya v Ishuvu zi svoyimi vijskami Zgidno z dokumentom Suppiluliumi vin vklyuchiv Ishuvu do svogo carstva Ishuva prodovzhuvala isnuvati pid upravlinnyam vasalnih hettam cariv Z dokumentiv vidomi imena lishe nebagatoh cariv Ishuvi odin na im ya zgaduyetsya v hetskomu napisi 13 st do n e i she odin na im ya zgaduyetsya na glinyanij pechatci znajdenij v Korucutepe Piznohettskij period Pislya krahu Hettskoyi imperiyi na pochatku 12 st do n e na teritoriyi Ishuvi vinikaye nova derzhava Misto ru stalo centrom inshogo protovirmenskogo carstva Kammanu luvijskogo za movoyu u skladi derzhav Na zahodi vid Ishuvi hettiv zminili frigijci i mushki sho migruvali na yihnyu teritoriyu a na shodi viniklo carstvo Urartu Najvazhlivishim susidom bula Assiriya na pivdni yaka vreshti resht peretvorila Kammanu na svogo dannika sho dosit shvidko prizvelo do zanepadu carstva Kammanu bulo u vasalnij zalezhnosti vid Urartu mizh 804 i 743 rokami i Melid procvitav azh do rozgrabuvannya assirijskim carem Sargonom II u 712 roci do n e Krayina ocholyuvala teritorialnij soyuz do yakogo vhodilo i carstvo mushkiv krayini Ishuva ru Alshe i bagato inshih krayin Soyuzu vdalosya ob yednati vsi dribni krayini i narodi Virmenskogo nagir ya v odnu politichnu odinicyu Soyuz ocholyuvanij krayinoyu Arme skoristavsya periodom bezsillya Urartu i zahopiv jogo politichnu spadshinu Zlittya dvoh narodiv arminiv i mushkiv bulo duzhe vazhlivim faktorom vono prizvelo do stvorennya na ru huritskomu substrati panivnoyi movi spochatku v teritorialnomu soyuzi na pivdni Urartu ce bula majbutnya virmenska mova ArheologiyaV danij chas teritoriya Ishuvi praktichno znikla pid vodoyu vnaslidok sporudzhennya kilkoh damb na richci Yevfrat Rozpochatij za iniciativoyu tureckogo uryadu Pivdenno shidnij anatolijskij proekt sho pochavsya v 1960 i roki prizviv do sporudzhennya damb u en i Karakaya a takozh grebli Atatyurka pislya zavershennya yakih u 1970 ih rokah dolinu bulo povnistyu zatopleno Chetverta damba Biredzhik sporudzhena pivdennishe 2000 roku zatopila zalishki dolini Yevfratu v Turechchini Rozkopki Za doruchennyam prezidenta proyektu zi sporudzhennya damb Kemalya Kurdasha pochalisya shirokomasshtabni arheologichni rozkopki z metoyu poryatunku mozhlivih artefaktiv Komandu tureckih amerikanskih i niderlandskih arheologiv ocholiv Mauric van Lun Pid chas rozkopok viyavleno poselennya vid chasiv paleolitu i do serednovichchya Na rozkopkah gorodish en i v okolicyah richki Murat shidnoyi pritoki Yevfratu viyavleno veliki poselennya bronzovoyi dobi sho datuyutsya 4 2 tis do n e Jmovirno same v cih miscyah znahodivsya administrativnij centr carstva Ishuva sho vidpovidaye hettskim povidomlennyam pro peretin Yevfrata neobhidnij dlya dosyagnennya krayini Na shastya zatoplennya ne zachepilo vazhlivogo arheologichnogo gorodisha ru poblizu suchasnogo mista Malatya Zaraz koli grupa italijskih arheologiv na choli z Marchelloyu Frandzhipane rozkopuye ce gorodishe i prilegli teritoriyi Misto Melid yake perebuvalo na misci Arslantepe isnuvalo do rimskogo chasu i bulo stoliceyu odnogo z Kultura V najranishih poselennyah Ishuvi vidno slidi kulturnih kontaktiv z mistom ru na pivden vid neyi yake prote vidnosilosya do inshoyi kulturi Silske gospodarstvo viniklo rano zavdyaki spriyatlivim klimatichnim umovam Ishuva perebuvala na zovnishnij okolici rannomesopotamskoyi kulturi Urukskogo periodu Naselennya Ishuvy takozh volodilo znannyami z metalurgiyi i vzhe v 4 tis do n e dosyagli rivnya bronzovoyi dobi Mid spochatku splavlyali z mish yakom potim z olovom Na pivnichno shidnij okolici kultura Ishuva kontaktuvala z Kavkazom U hettskij period v kulturi Ishuvi sposterigayutsya pomitni paraleli z kulturami Centralnoyi Anatoliyi i z hurritami sho roztashovuvalisya pivdennishe U monumentalnij arhitekturi prostezhuyetsya vpliv hettiv V epohu piznohettskogo carstva Kammanu vidno vpliv Frigiyi Assiriyi ta Urartu V epohu skifskih nabigiv na teritoriyi Ishuvi z yavlyayutsya skifski pohovannya Div takozhAssiriya Hetti Huriti Indoyevropejski movi Mitanni MezhirichchyaLiteraturaConti Persiani Between the Rivers and over the Mountains La Sapienza Rome 1993 Erder Cevat Lessons in Archaeological and Monument Salvage The Keban Experience Princeton university 1973 Konyar Erkan Old Hittite presence in the East of the Euphrates in the light of stratigraphical data from Imikusagi Elazig lecture held at Hethiter workshop Istanbul 2004 Loon Maurits van Korucutepe final report on the excavations of the universities of Chicago California Los Angeles and Amsterdam in the Keban reservoir American Elsevier New York 1975 80 3 vol Primitki Armeniya i Arabskij halifat Izd vo AN Armyanskoj SSR 1977 g str 153 154 Vsego stranic 321 Benecyanu Vlad 7 serpnya 1961 hpj asj oa am Arhiv originalu za 19 listopada 2018 Procitovano 11 listopada 2018 Posilannya