Стару́ня — село в Україні, у Богородчанській селищній громаді Івано-Франківського району Івано-Франківської області, в передгір'ї Ґорґанів.
село Старуня | |
---|---|
Вид на село з траси, квітень 2008 року | |
Країна | Україна |
Область | Івано-Франківська область |
Район | Івано-Франківський район |
Громада | Богородчанська селищна громада |
Код КАТОТТГ | UA26040030160082189 |
Облікова картка | картка |
Основні дані | |
Перша згадка | 1378 |
Населення | 1954 |
Площа | 14 км² |
Густота населення | 139,57 осіб/км² |
Поштовий індекс | 77763 |
Географічні дані | |
Географічні координати | 48°42′38″ пн. ш. 24°29′29″ сх. д. / 48.71056° пн. ш. 24.49139° сх. д.Координати: 48°42′38″ пн. ш. 24°29′29″ сх. д. / 48.71056° пн. ш. 24.49139° сх. д. |
Водойми | річка Лукавець |
Відстань до районного центру | 15км км |
Місцева влада | |
Адреса ради | 77701 Україна, Івано-Франківська обл., Івано-Франківський р-н., с-ще Богородчани, вул. Шевченка, 66 |
Карта | |
Старуня | |
Старуня | |
Мапа | |
Старуня у Вікісховищі |
Історія
На території села знайдено 17 давніх людських поселень, які датуються VII—V тисячоліттям до нашої ери, а також фрагменти кераміки та кам'яні вироби. На думку вчених, саме наявність сировини для виготовлення знарядь праці, сприятливий клімат, водні ресурси, багата фауна і рослинність привабили давню людину в цю місцевість.
Перша письмова згадка походить з грамоти 1378 року, коли князь опольський Володислав подарував село за вірну службу Некрі.
Королівська люстрація 1565 року в селі зафіксувала імена і прізвища двох власників стад худоби.
За версією деяких істориків, саме у Старуні опришки Олекси Довбуша заховали скарби, здобуті у Богородчанському замку. З кінця XIX ст. в Старуні діяла шахта озокериту.
Місцеві пам'ятки
Грязьовий вулкан
В селі Старуня є грязьовий вулкан. Геологічна пам'ятка природи — єдиний і унікальний не тільки у Карпатському регіоні, але й у світі. Своїм виникненням він зобов'язаний насамперед людям. Понад століття тому тут почали розробляти нафтові та озокеритні родовища. Ґрунтові води, насичені киснем, тепер проникають углиб землі на тисячу метрів, викликають окислення нафти, що й дає той приплив теплової енергії, яка живить вулкан.
Вперше вулкан проявив себе 1977 року після землетрусу в горах Вранча в Румунії та сягав висоти 3 м. Тоді на конусоподібному пагорбі діаметром близько 50 м з'явилися перші кратери, з яких вихлюпувалися рідина, грязі та газ. Відтоді вулкан «дихає» через десятки менш активних міні-кратерів і зараз у рельєфі нагадує грязеву пляму. Сьогодні вулкан має 8 кратерів і 12 непостійних мікрократерів, які виділяють газ, воду, глинисту пульпу, інколи нафту або її складники. Водночас наявні на території Старунського вулкану озокерит, гарячі грязі, води високої мінералізації мають цінні лікувальні властивості.
Науковці мають декілька точок зору на причини виникнення цього геологічного дива. За однією з гіпотез, вулкан утворився на так званій антиклінальній складці, тобто випуклій структурі, яка має кілька розломів земної кори. Внаслідок певних фізико-хімічних процесів на глибині 600—1000 метрів і відбуваються виверження грязей, мінеральної води, розсолів. Тут також утворюються сполуки свинцю, цинку, є прояви новітньої тектоніки, молодих рухів земної кори. За перших 7 років ця територія піднялася на 1 метр.
Палеонтологічні знахідки льодовикової доби
Мамут та супутня фауна.
5 жовтня 1907 року під час підземних робіт у копальні озокериту, яка належала німецькій фірмі братів Кампе, на глибині 12,5 м знайшли бальзамоване тіло мамута (Elephas primigenius Blmb.). Знахідці спершу не надали значення, а робітники розтягли по домівках частину шкури, використавши її на пошиття постолів. Лише згодом про мамута доповіли владі в Богородчанах, яка, в свою чергу, повідомила науковців. Після проведених наукових досліджень видобуті рештки мамута 7 листопада 1907 року перевезли до музеюДідушицьких у Львові (тепер — Державний природознавчий музей НАН України).
У шлунку тварини навіть знайшли трав'янисті рослини, спожиті перед загибеллю. У колекціях Державного природознавчого музею НАН України у Львові також наявні 608 пробірок із плейстоценовими безхребетними, знайденими разом із мамутом.
Наприкінці жовтня 1907 року доктор виголосив на засіданні Польського товариства натуралістів імені М. Коперника у Львові наукове повідомлення «Про мамута в Старуні».
Носоріг
6 листопада 1907 року у тій самій копальні на глибині 17,6 м знайдено великий фрагмент забальзамованого волохатого носорога (Rhinoceros antiquitatis Blmb.). Після цього розкопки в копальні тривали до 25 листопада, але не дали нових результатів. Знахідку 24 липня 1908 року перевезли до музею ім. Дідушицьких. Тут її разом із мамонтом передали до палеонтологічних зборів і розмістили в одній із найбільших зал 2-го поверху.
Подальші дослідження
1914 — у Кракові вийшло 2-томне зібрання праць кількох докторів наук під назвою «Wykopaliska Staruńskie».
1929 — експедиція Польської Академії Наук знайшла в околицях Старуні ще одного забальзамованого волохатого носорога (вік — 24 тисячі років), а також рештки інших тварин льодовикової доби: первісного бика, коня, сарни, песця (загалом в околицях Старуні знайдено 4 бальзамовані туші волохатих носорогів).
Більшість знахідок 1929 року зберігаються у музеї Ягеллонського університету в Кракові.
Палеонтологічні дослідження околиць Старуні відновили 1976 року. Завдяки професорам Івано-Франківського інституту нафти та газу та території площею 60 га надано статус геологічної пам'ятки загальнодержавного значення. Згодом створили Старунський геодинамічний полігон (до його складу ввійшов і грязьовий вулкан).
З травня 2004 року розпочалися спільні українсько-польські наукові дослідження геодинамічного полігону. Польські професори Мацей Котарба та Стефан Александрович використали для цього сучасну геологічну, геохімічну та геофізичну апаратуру, відсутню в українських фахівців. Учасники українсько-польських експедицій розраховують знайти тіла мисливців доби пізнього палеоліту.
5-8 жовтня 2007 р. на Івано-Франківщині відбулася спеціальна наукова конференція, присвячена 100-річчю старунської знахідки.
Зусиллями науковців Івано-Франківського технічного університету нафти і газу та Старунською сільською радою розроблено інвестиційний науково-туристичний проект «Парк льодовикового періоду».
Населення
Мова
Розподіл населення за рідною мовою за даними перепису 2001 року:
Мова | Кількість | Відсоток |
---|---|---|
українська | 1949 | 99.74% |
російська | 5 | 0.26% |
Усього | 1954 | 100% |
Корисні копалини
Старунські землі загалом багаті на природні копалини. Окрім озокериту, сірки, мінеральних вод, калійної солі, тут давно видобувають нафту.
У селі є соляна криниця, глибина якої сягає приблизно 20 м, а концентрація солі у воді становить 70 ‰. У такому середовищі ніщо не виживе. Колись сюди за сіллю їздили з усіх довколишніх сіл.
За часів Польщі у Старуні сіллю лікували хвороби опорно-рухового апарату.
Є інформація, що в радянські часи в околицях Старуні знайдено родовище уранових руд. В усякому разі, ця місцевість характеризується унікальним для Прикарпаття радіаційним фоном (за неофіційними даними, може сягати до 60 на годину і вище), що зумовлено виявленим тут радоном та відкладами солей важких металів. На думку вчених, це місце за своєю геологічною природою не має аналогів в Європі. Саме тому Старуня є місцем «паломництва» багатьох науковців з України й з-за кордону.
Народилися
- Гординський Омелян — громадсько-політичний діяч, адвокат, сенатор Сейму Другої Речі Посполитої (5 каденція — 1938—1939 рр.);
- Лукань Роман — чернець-василіянин, історик, бібліотекар, журналіст;
- Симеон (Лукач) — єпископ блаженний. Пам'ятник споруджено біля дерев'яної церкви св. Параскеви, збудованої 1920 року;
- — єврейський діяч, секретар ;
- Чуфус Богдан Дмитрович — актор театру і кіно, телеведучий, народний артист України (2009).
Див. також
Примітки
- 29. Володислав, князь опольський, надає в Галицькій землі Драгомиру Нове Село, а Некрі село Старуню
- М. Грушевський. Жерела до істориї України-Руси, т. І — Львів, НТШ, 1895. — с. 72.
- У Львові відкрили виставку з експонатами мамонта та волохатого носорога. tvoemisto.tv. Процитовано 28 листопада 2021.
- Семків В. Примарна ойкумена ЗУНР // Zbruč. — 2021. — 27 травня.
- Історія Єврейської національної автономії в період ЗУНР // Zbruč.
Література
- Енциклопедія українознавства : Словникова частина : [в 11 т.] / Наукове товариство імені Шевченка ; гол. ред. проф., д-р Володимир Кубійович. — Париж — Нью-Йорк : Молоде життя, 1955—1995. — .
- Дарина Назарчук. Гроші під ногами, або Історія про те, як у Старуні можна заробити на… носорогах // Голос України, № 167, 8.09.2009
- Піварчук Т. М. Абсолютна геохронологія палеонтологічних знахідок мамонта і волохатих носорогів із с. Старуня // Науково-технічний журнал. 2012. № 1 (5). С. 65–69.
- Радловська К. О. Міждисциплінарні дослідження Старуні українсько-польськими експедиціями у 2004—2009 рр. // Науково-технічний журнал. 2011. № 2 (4). С. 62–68.
Посилання
Вікісховище має мультимедійні дані за темою: Старуня |
- с. Старуня[недоступне посилання з травня 2019]
- Старуня. Вулкан
- Ювілей волохатого носорога
- СТАРУНСЬКІ ЕПОПЕЇ. ЧАСТИНА І: У ПОШУКАХ МАМОНТА
- СТАРУНСЬКІ ЕПОПЕЇ. ЧАСТИНА ІІ: ВУЛКАН, РАДІАЦІЯ І ЦІКАВИЙ ПРОЕКТ
- Невелике прикарпатське селище Старуня Богородчанського району стало відомим палеонтологам усього світу
- «Парк Льодовикового періоду» запросить туристів пом'янути волохатого носорога[недоступне посилання з травня 2019]
- Вулкан в Старуні (фото, опис, маршрут)
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Staru nya selo v Ukrayini u Bogorodchanskij selishnij gromadi Ivano Frankivskogo rajonu Ivano Frankivskoyi oblasti v peredgir yi Gorganiv selo Starunya Vid na selo z trasi kviten 2008 rokuVid na selo z trasi kviten 2008 roku Krayina Ukrayina Oblast Ivano Frankivska oblast Rajon Ivano Frankivskij rajon Gromada Bogorodchanska selishna gromada Kod KATOTTG UA26040030160082189 Oblikova kartka kartka Osnovni dani Persha zgadka 1378 Naselennya 1954 Plosha 14 km Gustota naselennya 139 57 osib km Poshtovij indeks 77763 Geografichni dani Geografichni koordinati 48 42 38 pn sh 24 29 29 sh d 48 71056 pn sh 24 49139 sh d 48 71056 24 49139 Koordinati 48 42 38 pn sh 24 29 29 sh d 48 71056 pn sh 24 49139 sh d 48 71056 24 49139 Vodojmi richka Lukavec Vidstan do rajonnogo centru 15km km Misceva vlada Adresa radi 77701 Ukrayina Ivano Frankivska obl Ivano Frankivskij r n s she Bogorodchani vul Shevchenka 66 Karta Starunya Starunya Mapa Starunya u VikishovishiIstoriyaNa teritoriyi sela znajdeno 17 davnih lyudskih poselen yaki datuyutsya VII V tisyacholittyam do nashoyi eri a takozh fragmenti keramiki ta kam yani virobi Na dumku vchenih same nayavnist sirovini dlya vigotovlennya znaryad praci spriyatlivij klimat vodni resursi bagata fauna i roslinnist privabili davnyu lyudinu v cyu miscevist Persha pismova zgadka pohodit z gramoti 1378 roku koli knyaz opolskij Volodislav podaruvav selo za virnu sluzhbu Nekri Korolivska lyustraciya 1565 roku v seli zafiksuvala imena i prizvisha dvoh vlasnikiv stad hudobi Za versiyeyu deyakih istorikiv same u Staruni oprishki Oleksi Dovbusha zahovali skarbi zdobuti u Bogorodchanskomu zamku Z kincya XIX st v Staruni diyala shahta ozokeritu Miscevi pam yatkiGryazovij vulkan Na misci kolishnoyi ozokeritovoyi shahti V seli Starunya ye gryazovij vulkan Geologichna pam yatka prirodi yedinij i unikalnij ne tilki u Karpatskomu regioni ale j u sviti Svoyim viniknennyam vin zobov yazanij nasampered lyudyam Ponad stolittya tomu tut pochali rozroblyati naftovi ta ozokeritni rodovisha Gruntovi vodi nasicheni kisnem teper pronikayut uglib zemli na tisyachu metriv viklikayut okislennya nafti sho j daye toj pripliv teplovoyi energiyi yaka zhivit vulkan Vpershe vulkan proyaviv sebe 1977 roku pislya zemletrusu v gorah Vrancha v Rumuniyi ta syagav visoti 3 m Todi na konusopodibnomu pagorbi diametrom blizko 50 m z yavilisya pershi krateri z yakih vihlyupuvalisya ridina gryazi ta gaz Vidtodi vulkan dihaye cherez desyatki mensh aktivnih mini krateriv i zaraz u relyefi nagaduye gryazevu plyamu Sogodni vulkan maye 8 krateriv i 12 nepostijnih mikrokrateriv yaki vidilyayut gaz vodu glinistu pulpu inkoli naftu abo yiyi skladniki Vodnochas nayavni na teritoriyi Starunskogo vulkanu ozokerit garyachi gryazi vodi visokoyi mineralizaciyi mayut cinni likuvalni vlastivosti Naukovci mayut dekilka tochok zoru na prichini viniknennya cogo geologichnogo diva Za odniyeyu z gipotez vulkan utvorivsya na tak zvanij antiklinalnij skladci tobto vipuklij strukturi yaka maye kilka rozlomiv zemnoyi kori Vnaslidok pevnih fiziko himichnih procesiv na glibini 600 1000 metriv i vidbuvayutsya viverzhennya gryazej mineralnoyi vodi rozsoliv Tut takozh utvoryuyutsya spoluki svincyu cinku ye proyavi novitnoyi tektoniki molodih ruhiv zemnoyi kori Za pershih 7 rokiv cya teritoriya pidnyalasya na 1 metr Paleontologichni znahidki lodovikovoyi dobi Vikopni znahidki v Staruni 1907 rik Skelet mamuta zi Staruni na kostyah miscyami prisohle m yaso i shkira kolo skeletu namalovana figura cholovika dlya porivnyannya visoti Cila golova zi shkiroyu nosoroga vikopana v seli Staruni Mamut ta suputnya fauna 5 zhovtnya 1907 roku pid chas pidzemnih robit u kopalni ozokeritu yaka nalezhala nimeckij firmi brativ Kampe na glibini 12 5 m znajshli balzamovane tilo mamuta Elephas primigenius Blmb Znahidci spershu ne nadali znachennya a robitniki roztyagli po domivkah chastinu shkuri vikoristavshi yiyi na poshittya postoliv Lishe zgodom pro mamuta dopovili vladi v Bogorodchanah yaka v svoyu chergu povidomila naukovciv Pislya provedenih naukovih doslidzhen vidobuti reshtki mamuta 7 listopada 1907 roku perevezli do muzeyuDidushickih u Lvovi teper Derzhavnij prirodoznavchij muzej NAN Ukrayini U shlunku tvarini navit znajshli trav yanisti roslini spozhiti pered zagibellyu U kolekciyah Derzhavnogo prirodoznavchogo muzeyu NAN Ukrayini u Lvovi takozh nayavni 608 probirok iz plejstocenovimi bezhrebetnimi znajdenimi razom iz mamutom Naprikinci zhovtnya 1907 roku doktor vigolosiv na zasidanni Polskogo tovaristva naturalistiv imeni M Kopernika u Lvovi naukove povidomlennya Pro mamuta v Staruni Volohatij nosorig Coelodonta antiquitatis Nosorig 6 listopada 1907 roku u tij samij kopalni na glibini 17 6 m znajdeno velikij fragment zabalzamovanogo volohatogo nosoroga Rhinoceros antiquitatis Blmb Pislya cogo rozkopki v kopalni trivali do 25 listopada ale ne dali novih rezultativ Znahidku 24 lipnya 1908 roku perevezli do muzeyu im Didushickih Tut yiyi razom iz mamontom peredali do paleontologichnih zboriv i rozmistili v odnij iz najbilshih zal 2 go poverhu Podalshi doslidzhennya 1914 u Krakovi vijshlo 2 tomne zibrannya prac kilkoh doktoriv nauk pid nazvoyu Wykopaliska Starunskie Tusha zi shkiroyu nosoroga yaku bulo znajdeno v asfaltovih pokladah na naftovomu rodovishi u Staruni 1929 rik 1929 ekspediciya Polskoyi Akademiyi Nauk znajshla v okolicyah Staruni she odnogo zabalzamovanogo volohatogo nosoroga vik 24 tisyachi rokiv a takozh reshtki inshih tvarin lodovikovoyi dobi pervisnogo bika konya sarni pescya zagalom v okolicyah Staruni znajdeno 4 balzamovani tushi volohatih nosorogiv Bilshist znahidok 1929 roku zberigayutsya u muzeyi Yagellonskogo universitetu v Krakovi Paleontologichni doslidzhennya okolic Staruni vidnovili 1976 roku Zavdyaki profesoram Ivano Frankivskogo institutu nafti ta gazu ta teritoriyi plosheyu 60 ga nadano status geologichnoyi pam yatki zagalnoderzhavnogo znachennya Zgodom stvorili Starunskij geodinamichnij poligon do jogo skladu vvijshov i gryazovij vulkan Z travnya 2004 roku rozpochalisya spilni ukrayinsko polski naukovi doslidzhennya geodinamichnogo poligonu Polski profesori Macej Kotarba ta Stefan Aleksandrovich vikoristali dlya cogo suchasnu geologichnu geohimichnu ta geofizichnu aparaturu vidsutnyu v ukrayinskih fahivciv Uchasniki ukrayinsko polskih ekspedicij rozrahovuyut znajti tila mislivciv dobi piznogo paleolitu 5 8 zhovtnya 2007 r na Ivano Frankivshini vidbulasya specialna naukova konferenciya prisvyachena 100 richchyu starunskoyi znahidki Zusillyami naukovciv Ivano Frankivskogo tehnichnogo universitetu nafti i gazu ta Starunskoyu silskoyu radoyu rozrobleno investicijnij naukovo turistichnij proekt Park lodovikovogo periodu NaselennyaMova Rozpodil naselennya za ridnoyu movoyu za danimi perepisu 2001 roku Mova Kilkist Vidsotok ukrayinska 1949 99 74 rosijska 5 0 26 Usogo 1954 100 Korisni kopaliniStarunski zemli zagalom bagati na prirodni kopalini Okrim ozokeritu sirki mineralnih vod kalijnoyi soli tut davno vidobuvayut naftu U seli ye solyana krinicya glibina yakoyi syagaye priblizno 20 m a koncentraciya soli u vodi stanovit 70 U takomu seredovishi nisho ne vizhive Kolis syudi za sillyu yizdili z usih dovkolishnih sil Za chasiv Polshi u Staruni sillyu likuvali hvorobi oporno ruhovogo aparatu Ye informaciya sho v radyanski chasi v okolicyah Staruni znajdeno rodovishe uranovih rud V usyakomu razi cya miscevist harakterizuyetsya unikalnim dlya Prikarpattya radiacijnim fonom za neoficijnimi danimi mozhe syagati do 60 na godinu i vishe sho zumovleno viyavlenim tut radonom ta vidkladami solej vazhkih metaliv Na dumku vchenih ce misce za svoyeyu geologichnoyu prirodoyu ne maye analogiv v Yevropi Same tomu Starunya ye miscem palomnictva bagatoh naukovciv z Ukrayini j z za kordonu NarodilisyaGordinskij Omelyan gromadsko politichnij diyach advokat senator Sejmu Drugoyi Rechi Pospolitoyi 5 kadenciya 1938 1939 rr Lukan Roman chernec vasiliyanin istorik bibliotekar zhurnalist Simeon Lukach yepiskop blazhennij Pam yatnik sporudzheno bilya derev yanoyi cerkvi sv Paraskevi zbudovanoyi 1920 roku yevrejskij diyach sekretar Chufus Bogdan Dmitrovich aktor teatru i kino televeduchij narodnij artist Ukrayini 2009 Div takozhStarunya pam yatka prirodi Primitki29 Volodislav knyaz opolskij nadaye v Galickij zemli Dragomiru Nove Selo a Nekri selo Starunyu M Grushevskij Zherela do istoriyi Ukrayini Rusi t I Lviv NTSh 1895 s 72 U Lvovi vidkrili vistavku z eksponatami mamonta ta volohatogo nosoroga tvoemisto tv Procitovano 28 listopada 2021 Ridni movi v ob yednanih teritorialnih gromadah Ukrayini Ukrayinskij centr suspilnih danih Semkiv V Primarna ojkumena ZUNR Zbruc 2021 27 travnya Istoriya Yevrejskoyi nacionalnoyi avtonomiyi v period ZUNR Zbruc LiteraturaEnciklopediya ukrayinoznavstva Slovnikova chastina v 11 t Naukove tovaristvo imeni Shevchenka gol red prof d r Volodimir Kubijovich Parizh Nyu Jork Molode zhittya 1955 1995 ISBN 5 7707 4049 3 Darina Nazarchuk Groshi pid nogami abo Istoriya pro te yak u Staruni mozhna zarobiti na nosorogah Golos Ukrayini 167 8 09 2009 Pivarchuk T M Absolyutna geohronologiya paleontologichnih znahidok mamonta i volohatih nosorogiv iz s Starunya Naukovo tehnichnij zhurnal 2012 1 5 S 65 69 Radlovska K O Mizhdisciplinarni doslidzhennya Staruni ukrayinsko polskimi ekspediciyami u 2004 2009 rr Naukovo tehnichnij zhurnal 2011 2 4 S 62 68 PosilannyaVikishovishe maye multimedijni dani za temoyu Starunya s Starunya nedostupne posilannya z travnya 2019 Starunya Vulkan Yuvilej volohatogo nosoroga STARUNSKI EPOPEYi ChASTINA I U POShUKAH MAMONTA STARUNSKI EPOPEYi ChASTINA II VULKAN RADIACIYa I CIKAVIJ PROEKT Nevelike prikarpatske selishe Starunya Bogorodchanskogo rajonu stalo vidomim paleontologam usogo svitu Park Lodovikovogo periodu zaprosit turistiv pom yanuti volohatogo nosoroga nedostupne posilannya z travnya 2019 Vulkan v Staruni foto opis marshrut