Аршакіди (пехл. Aršakid; грец. Ἀρσακίδαι; лат. Arsacidae; перс. Aškānīān) — царська династія, що правила у стародавній Парфії. Часто йменується в історіографії Пехлевідами (від парф. pahlav — букв. «парфянин/парфянський»).
Сучасний стан досліджень
Тривалий час серед дослідників історії Парфії та власне династичної історії Аршакідів домінували наступні думки:
- 14.04.247 р. до н. е. Аршак І прийняв царський титул, започаткувавши нову династію та еру Аршака (Аршакідів);
- наслідком походу Селевка ІІ Каллініка 231 р. до н. е. було виникнення Парфії та визнання її Селевкідами;
- після нетривалого правління Аршака І влада перейшла до його брата Тірідата І, який власне й розбудував державу, що згодом стане Парфянською імперією.
Останнім часом було винайдено та проаналізовано велику кількість нумізматичного та епіграфічного матеріалу, який дав підстави для наступних констатацій:
- фундатор династії — Аршак з племені (а)парнів, представник незаможнього та нешляхетного роду, ватага загону, прийняв (отримав на загальних зборах (?)) титул каран (пехл. karān — автократор), перетворивши його на пожиттєвий та спадковий;
- йому наслідував його син Аршак (II), й успадкування влади по прямій лінії нащадками Аршака I тривало до Мітрідата II включно;
- праонук Аршака I Мітрідат — перший з Аршакідів прийняв титул цар (грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ) та власне перший з Аршакідів правив як повністю незалежний правитель, передавши незалежне Парфянське царство своїм наступникам;
- по смерті Мітрідата II владу у Парфії узурпували представники іншої гілки цієї династії — нащадки брата Аршака I на ім'я Тірідат;
- власне Тірідат ніколи не був очильником парнів, й сюжети щодо його панування та досягнень — лише вигадки його нащадків, які було ретрансльовано в античній літературі;
- під великим питанням лишається історичність початкової дати аршакідської ери — 247 р. до н. е., хоча це жодним чином не змінює офіційну хронологію ери Аршакідів.
Ранні Аршакіди та Ера Аршака
З наразі відомого нумізматичного та епіграфічного матеріалу відомо, що протягом II ст до н. е. парфянами правили прямі нащадки Аршака I. На остраконах зі Старої Ніси (Міхрдаткірта), згадано «Аршака царя, сина онука Аршака» (остракон N 2-L). Найімовірніше у цьому остраконі згадано власне Мітрідата I, за часів якого Стару Нісу було захоплено парфянами, та який перший з Аршакідів назвав себе царем.
Окремо слід зазначити, що титулатура (а)парнських династів між Аршаком I, який називає себе грец. αὐτοκράτωρ / пехл. kāran (напис арам. krny), та Мітрідатом I, який, як вже зазначалося, називає себе великим царем (грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ), взагалі невідома, ані з нумізматичних, ані з епіграфічних джерел. Це дало підстави для припущення, що між 209 р. до н. е. та початком правління Мітрідата I правителі парнів були у певній (від абсолютної до номінальної за різними гіпотезами) залежності від Селевкідів, час від часу роблячи спроби її позбутися.
До часів Мітрідата I гіпотетично відносять й іншу подію, а саме запровадження ери Аршакідів, яка бере початок з 14/15 квітня 247 р. до н. е. За подальшою традицією в цей день Аршак І у Асааці (сучасний Буджнурд (?)) отримав царський титул та на його честь було запалено священну царську ватру зороастрійців. Слід зауважити, що наразі невідомо жодних переконливих підтверджень належності парнів до зороастризму чи хоча б його поширення у суспільстві цих кочовиків принаймні до межі II—I ст.ст. до н. е. Отже, найбільше, що могло відбутися (ґрунтуючись на сучасному рівні досліджень) у 247 р. до н. е. — на загальних народних зборах у Асааці (а)парни проголосили Аршака І караном (автократором). Але, як зазначалося, висловлено й іншу думку:
«… найраніші випадки використовування аршакідської — це 152/1 р. до н. е. (PEDN 2673)… в IV—III ст.ст. до н. е., ані у ахеменідському Ірані, ані у Хорезмі династичні ери не були відомими … парни… вели відлік часу лише за поколіннями…
На користь того, що парфяни тривалий час не мали власної династичної ери, свідчить й те, що остракон № 2-L, на відміну від інших документів зі Старої Ніси, датовано ще не за аршакідською ерою, а за пануванням «Аршака царя, сина онука Аршака». Враховуючи, що обидва остракони — № 2-L та PEDN 2673 — відносяться до панування Мітрідата I, логічно припустити, що саме за його часів під селевкідським впливом й було започатковано аршакідську еру
…
Можливо, що Мітрідат, який належав до третьої генерації парфянських правителів після Аршака І, встановив початковий рік нової ери, відрахувавши 90 років (3 генерації * 30 років) від свого часу. Тоді найімовірнішою датою введення нової ери буде 157 р. до н. е.»
Аршакіди після Міхрдата ІІ
Подальша історія Аршакідів (починаючи з останніх років Міхрдата (ІІ) та до останніх років боротьби за трон між братами Валгашем та Артабаном) перетворилася на одну майже безперервну війну за владу між різними претендентами-Аршакідами, їхніми спільниками з парфянської знаті, змовами, заколотами, зрадами та вбивствами. Саме стан внутрішньої перманентної війни дав можливість розглядати середньовічним арабським історикам цей час як «історію малих правителів» чи у сучасній історіографії порівнювати тогочасну Парфію з Західною Європою часів феодального роздрібу. За визначенням одного з найвідоміших дослідників історії Парфії Н. К. Дібвойза — «…ім'я „Аршак“ перетворилося на волан, яким перекидалися претенденти, реальна влада яких була незначною…» Врешті-решт, за згоди та підтримки парфянської еліти, Аршакідів було усунуто від влади в Парфії фундатором нової династії Ардаширом Папаканом — представником власне перського жрецького (маги) роду.
Представники династії Аршакідів ще певний час правили в інших царствах, які свого часу були у залежності від Парфії, — Аршакуні Великої Вірменії, Іберії та Албанії. Нащадками Аршакідів, за вірменськими джерелами, вважали себе царі алан-маскутів.
ім'я | ім'я пар- фянською | роки правління | зображення | примітки |
---|---|---|---|---|
Аршак (I) | Aršak | бл. 247 (чи бл. 240) — 211 | представник нешляхетного роду, очоливший плем'я парнів та прийнявший титул (можливо наділений цим титулом загальними зборами) kāran (автократор — грец. ΑΡΣΑΚΟY арам. krny / грец. ΑΡΣΑΚΟY ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ). Мав брата Тірідата, який не був правителем парнів, але нащадки якого захопили владу після Мітрідата II | |
Аршак (II) | 211—191 | син Аршака I | ||
Фріапат | Friapāt | 191 — 176 | ХХХ | син Аршака II |
Фраат (I) | Frahāt | 176 — 171 | ХХХ | син Фріапата; підкорив племена мардів |
Мітрідат (I) | Mihrdāt | бл. 171 — 132 | син Фріапата, «Аршак цар, син онука Аршака»; близько 166 р. до н. е. перший з Аршакідів прийняв титул грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟY ΑΡΣΑΚΟY ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Фраат (II) | Frahāt | 132 — 127 | син Мітрідата I загинув у битві з саками. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟY ΑΡΣΑΚΟY ΘΕΟΠΑΤΟΡΟΣ | |
Артабан (I) | Artabān | бл. 127 — 124 | небіж Фріапата помер від поранень після війни з тохарами. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟY ΑΡΣΑΚΟY ΦΙΛΑΔΕΛΦΟY | |
Мітрідат (II) | Mihrdāt | бл. 123 — 88 | син Артабана I, з близько/до 109/108 р. до.н. е., після перемоги над сакаравлами та залучення їх до Парфянської держави на досить «пільгових» умовах (рід Сурена (правителі саків) оголошено другим після Аршакідів) прийняв титул «цар царів». Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩN ΜΕΓΑΛΟY ΑΡΣΑΚΟY ΕΠIΦΑNOYΣ | |
Готарз (I) | Gōtarz | бл. 95 — 90 | Заколотник, сатрап Вавилону. Фактично царював як незалежний володар. Онук Фріапатака, в свою чергу онука Тірідата, брата Аршака І. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΘΕΟΠΑΤΟΡΟΣ ΝΙΚΑΤΟΡΟΣ | |
Аршак | бл. 80 | заколотник, претендент на владу Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ | ||
Аршак | бл. 80 — 70 | заколотник, претендент на владу, можливий син Мітрідата II. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΘΕΟΠΑΤΟΡΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | ||
Ород (I) | Urūd | бл. 90 — 80 | Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΦΙΛΟΠΑΤΟΡΟΣ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Санатрук | Sanatrūk | бл. 77 — 70 | Онук Фріапатака, онука Тірідата, брата Аршака І. ймовірний представник (заручник) роду Аршакідів у сакаравлів. Узурпував владу за їхньої допомоги. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ | |
Фраат (III) | Frahāt | бл. 70 — 57 | син Санатрука, вбито синами Мітрідатом та Ородом. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟY ΑΡΣΑΚΟY ΦΙΛΟΠΑΤΟΡΟΣ ΕYΕΡΓΕΤΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Мітрідат (III) | Mihrdāt | бл. 57 — 54 | вбито братом Ородом. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΘΕΟΥ ΕΥΠΑΤΟΡΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Ород (II) | Urūd | бл. 57 — 38 | узурпував владу за допомоги сакаравлів. Вбито сином Фраатом. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ / ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩN ΑΡΣΑΚΟY YPΩΔOY | |
Пакор (I) | Pakūr | бл. 39 | був оголошений наступником Орода II, але загинув у війні з римлянами. грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Фраат (IV) | Frahāt | 38 — 2 | поширив владу на зах. частину Бактрії. Вбито дружиною Музою Парфянською та сином Фраатаком. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Тірідат (I) | Tiridāt | 31 — 30; 26 — 25 | не короновано, походження невідоме, заколотник та узурпатор, після поразки втік до Риму. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ / ΦΙΛΟΡΩΜΑΙΟΥ | |
Мітрідат | Mihrdāt | 12 — 9 | ймовірно нащадок Мітрідата III, заколотник | |
Фраатак | Frahāt | 2 до н. е. — 4 | звинувачено в інцесті з матір'ю-співправителькою Музою Парфянською та вбито обох. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Ород (III) | Urūd | 4 — 6 | вбито внаслідок змови. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Вонон (I) | Vonūn | 8 — 12 | після заколоту втік до східних провійнцій Риму, де його й було вбито у 19 р. Титулатура на монетах грец. (ав.) ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΟΝΩΝΗΣ (рев.) ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Артабан (II) | Artabān | 12 — 38 | Аршакід по матері. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΕΥΕΡΓΕΤΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΝΙΚΙΦΟΡΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ / ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕ[ΩΝ] ΑΡΤΑ | |
Тірідат (II чи III | Tiridāt | 35 — 36 | ХХХ | узурпатор, після поразки втік до Риму. |
Готарз (II) | Gōtarz | 38 — 39 44 — 51 | тривалий час після смерті батька Артабана III вів війну з братом Варданом; можливо, причетний до змови проти останнього, вбито внаслідок змови. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ / ΒΑΣΛΙΕΩΣ ΒΑΣΛΙΕΩΝ ΑΡΣΑΝΟΙ ΥΟΣΚΕΚΑΛ ΟΥΜΕΝΟΣΑ ΡΤΑΒΑΝΟΥ ΓΩΤΕΡΖΗΣ | |
Вардан (I) | Vardān | 39 — 44 | захопив Бактрію близько 43 р. Вбито внаслідок змови. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ; кхар. maharajasa rajarajarasa mahatasa Arṣakasa tratarasa jayatasa [ 7 червня 2020 у Wayback Machine.] | |
Вонон (II) | Vonūn | 51 | За правління своїх старших братів Вардана I і Готарза II Вонон був царем Мідії. | |
Вологез (I) | Valgāš | 51 — 78 | син Вонона II, безкомпромісно боровся за залишками еллінізму у Парфії. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY ΕYΕΡΓΕΤΟY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Вардан (II) | Vardān | 55 — 58 | син Вологеза I, заколотник | |
Пакор (II) | Pakūr | бл. 78 — 105 | молодший син Вологеза I, наступник, передав владу брату Хозрою. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΠΑΚΟΡΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Вологез (II) | Valgāš | 77 — 80 | старший син Вологеза I, заколотник. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟY OΛAΓACOY ΔΙΚΑΙΟY ΕΠΙΦΑΝΟYΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Артабан (III чи IV) | Artabān | бл. 80 — 90 | один з заколотників/претендентів на владу, син Вологеза I, правив у Селевкії. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΑΡΤΑΒΑΝΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Вологез (III) | Valgāš | 105 — 147 | син Вологеза II, заколотник, узурпатор, правив переважно східними територіями. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΟΛΑΓΑΣΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Хозрой (I) | Xusraw | 109 — 129 | ||
Мітрідат (IV) | Mihrdāt | бл. 129—140 | Титулатура на монетах: арам. mtrdt MLK' (Мітрідат цар) | |
Вологез (IV) | Valgāš | 147 — 191 | син Мітрідата IV, після тривалого роздрібу об'єднав усю Парфію. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΟΛΑΓΑΣΟΥ ΔΙΚΑΙΟΣ ΕΠΙΦΑΝΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ / арам. wlgŝy MLK' (Валгаш цар) | |
Xusraw | бл. 190-их рр. | цар Мідії, заколотник в останні роки Вологеза IV. Титулатура на монетах: арам. ḥwsrw MLK' (Хозрой цар) | ||
Вологез (V) | Valgāš | 191 — 208 | син Вологеза IV. Титулатура на монетах грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΟΛΟΓΑΣΟΥ ΔΙΚΑΙΟΣ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | |
Вологез (VI) | 208 — 228 | син Вологеза V, початок нових династичних суперечок з братом Артабаном, урешті-решт обох братів й усю династію Аршакідів знищено Ардаширом Сасанідом. Титулатура на монетах: грец. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΡΣΑΚΟΥ ΟΛΟΓΑΣΟΥ ΔΙΚΑΙΟΣ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ | ||
Артабан (IV чи V) | Artabān | 216 — 224 | син Вологеза V, заколотник, початок нових династичних суперечок з братом Вологезом, урешті-решт обох братів й усю династію Аршакідів знищено Ардаширом Сасанідом. Легенда на монетах: арам. 'rtbnw MLK' (Артабан цар) |
Примітки
- власне датування цієї військової акції Селевка ІІ є дискусійним; запропоновано декілька різних дат
- (англ.) Neilson C. Debevoise. A Political History of Parthia. Chicago. University of Chicago Press, 1938.
- перш за все найінформативнішим є відомий Буджнурдський скарб, захований близько 209 р. до н. е., у якому знайдено, описано та систематизовано більш як 900 монет тільки Аршака І (близько 60 одиниць) та Аршака ІІ (інші), на жодній з цих монет немає титулатури ΒΑΣΙΛΕΩΣ: (англ.) Sellwood D. G. An Introduction in the Coinage of Parthia . L., 1980.
- перед усім це стосується остраконів зі Старої Ніси (Міхрдаткірта), більшість з майже 3000 наразі відомих одиниць яких є господарчими документами, але деякі мають написи, що розкривають певні аспекти династичної історії ранніх Аршакідів; цьому масиву документів присвячено велику кількість наукових праць, предмету стосується наступна: (англ.) Livshits V.A. Three New Ostraca Documents from Old Nisa. Ērān ud Anērān. M. Compareti, P. Raffetta, G. Scarcia (eds.). Venice, 2006.
- монети Аршака І [ 11 січня 2020 у Wayback Machine.](англ.)
- монети Аршака ІІ [ 2 березня 2021 у Wayback Machine.](англ.)
- монети Міхрдата І [ 4 березня 2021 у Wayback Machine.] (англ.)
- (рос.) А. С. Балахванцев. Политическая история ранней Парфии. Институт востоковедения РАУ. 2018
- тут і далі написи арамейським письмом наведено у транслітерації
- [. Архів оригіналу за 8 жовтня 2018. Процитовано 7 жовтня 2018. (англ.) The «Arsacid» era. Encyclopaedia Iranica.]
- (рос.) Риза Ша‘бани. Краткая история Ирана. СПб., Петербургское Востоковедение, 2008. [ 11 листопада 2018 у Wayback Machine.]
- у заголовок винесено нейтральне визначення династ тому, що протягом часу титулатура правителів Парфії щонайменше двічі змінювалася
- в наведеній таблиці прийнято датування, яке застосовано на сайті Parthia.com (посилання нижче); альтернативні дати виділено курсивом, та мають додаткові посилання. Окремо слід зауважити, що переважна кількість наведених дат є умовними, вони можуть змінюватися з накопиченням інформації
- ХХХ — позначено відсутність наразі відомих монет цих династів
- (фр.) E. Dabrowa. Les aspects politiques et militaires de la conquete parthe de la Mezopotamie. Electrum. Kraków. 2005.
- династичне, справжнє невідоме
Додатково
- (англ.) Parthia.com [ 20 лютого 2015 у Wayback Machine.]
- (англ.) Parthia.com. Таблиця-зведення інтерпретацій щодо датувань та належності монет парфянських династів (за типами). [ 7 квітня 2019 у Wayback Machine.]
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Arshakidi pehl Arsakid grec Ἀrsakidai lat Arsacidae pers Askanian carska dinastiya sho pravila u starodavnij Parfiyi Chasto jmenuyetsya v istoriografiyi Pehlevidami vid parf pahlav bukv parfyanin parfyanskij Suchasnij stan doslidzhenTrivalij chas sered doslidnikiv istoriyi Parfiyi ta vlasne dinastichnoyi istoriyi Arshakidiv dominuvali nastupni dumki 14 04 247 r do n e Arshak I prijnyav carskij titul zapochatkuvavshi novu dinastiyu ta eru Arshaka Arshakidiv naslidkom pohodu Selevka II Kallinika 231 r do n e bulo viniknennya Parfiyi ta viznannya yiyi Selevkidami pislya netrivalogo pravlinnya Arshaka I vlada perejshla do jogo brata Tiridata I yakij vlasne j rozbuduvav derzhavu sho zgodom stane Parfyanskoyu imperiyeyu Ostannim chasom bulo vinajdeno ta proanalizovano veliku kilkist numizmatichnogo ta epigrafichnogo materialu yakij dav pidstavi dlya nastupnih konstatacij fundator dinastiyi Arshak z plemeni a parniv predstavnik nezamozhnogo ta neshlyahetnogo rodu vataga zagonu prijnyav otrimav na zagalnih zborah titul karan pehl karan avtokrator peretvorivshi jogo na pozhittyevij ta spadkovij jomu nasliduvav jogo sin Arshak II j uspadkuvannya vladi po pryamij liniyi nashadkami Arshaka I trivalo do Mitridata II vklyuchno praonuk Arshaka I Mitridat pershij z Arshakidiv prijnyav titul car grec BASILEWS MEGALOY ta vlasne pershij z Arshakidiv praviv yak povnistyu nezalezhnij pravitel peredavshi nezalezhne Parfyanske carstvo svoyim nastupnikam po smerti Mitridata II vladu u Parfiyi uzurpuvali predstavniki inshoyi gilki ciyeyi dinastiyi nashadki brata Arshaka I na im ya Tiridat vlasne Tiridat nikoli ne buv ochilnikom parniv j syuzheti shodo jogo panuvannya ta dosyagnen lishe vigadki jogo nashadkiv yaki bulo retranslovano v antichnij literaturi pid velikim pitannyam lishayetsya istorichnist pochatkovoyi dati arshakidskoyi eri 247 r do n e hocha ce zhodnim chinom ne zminyuye oficijnu hronologiyu eri Arshakidiv Ranni Arshakidi ta Era Arshaka Z narazi vidomogo numizmatichnogo ta epigrafichnogo materialu vidomo sho protyagom II st do n e parfyanami pravili pryami nashadki Arshaka I Na ostrakonah zi Staroyi Nisi Mihrdatkirta zgadano Arshaka carya sina onuka Arshaka ostrakon N 2 L Najimovirnishe u comu ostrakoni zgadano vlasne Mitridata I za chasiv yakogo Staru Nisu bulo zahopleno parfyanami ta yakij pershij z Arshakidiv nazvav sebe carem Okremo slid zaznachiti sho titulatura a parnskih dinastiv mizh Arshakom I yakij nazivaye sebe grec aὐtokratwr pehl karan napis aram krny ta Mitridatom I yakij yak vzhe zaznachalosya nazivaye sebe velikim carem grec BASILEWS MEGALOY vzagali nevidoma ani z numizmatichnih ani z epigrafichnih dzherel Ce dalo pidstavi dlya pripushennya sho mizh 209 r do n e ta pochatkom pravlinnya Mitridata I praviteli parniv buli u pevnij vid absolyutnoyi do nominalnoyi za riznimi gipotezami zalezhnosti vid Selevkidiv chas vid chasu roblyachi sprobi yiyi pozbutisya Do chasiv Mitridata I gipotetichno vidnosyat j inshu podiyu a same zaprovadzhennya eri Arshakidiv yaka bere pochatok z 14 15 kvitnya 247 r do n e Za podalshoyu tradiciyeyu v cej den Arshak I u Asaaci suchasnij Budzhnurd otrimav carskij titul ta na jogo chest bulo zapaleno svyashennu carsku vatru zoroastrijciv Slid zauvazhiti sho narazi nevidomo zhodnih perekonlivih pidtverdzhen nalezhnosti parniv do zoroastrizmu chi hocha b jogo poshirennya u suspilstvi cih kochovikiv prinajmni do mezhi II I st st do n e Otzhe najbilshe sho moglo vidbutisya gruntuyuchis na suchasnomu rivni doslidzhen u 247 r do n e na zagalnih narodnih zborah u Asaaci a parni progolosili Arshaka I karanom avtokratorom Ale yak zaznachalosya vislovleno j inshu dumku najranishi vipadki vikoristovuvannya arshakidskoyi ce 152 1 r do n e PEDN 2673 v IV III st st do n e ani u ahemenidskomu Irani ani u Horezmi dinastichni eri ne buli vidomimi parni veli vidlik chasu lishe za pokolinnyami Na korist togo sho parfyani trivalij chas ne mali vlasnoyi dinastichnoyi eri svidchit j te sho ostrakon 2 L na vidminu vid inshih dokumentiv zi Staroyi Nisi datovano she ne za arshakidskoyu eroyu a za panuvannyam Arshaka carya sina onuka Arshaka Vrahovuyuchi sho obidva ostrakoni 2 L ta PEDN 2673 vidnosyatsya do panuvannya Mitridata I logichno pripustiti sho same za jogo chasiv pid selevkidskim vplivom j bulo zapochatkovano arshakidsku eru Mozhlivo sho Mitridat yakij nalezhav do tretoyi generaciyi parfyanskih praviteliv pislya Arshaka I vstanoviv pochatkovij rik novoyi eri vidrahuvavshi 90 rokiv 3 generaciyi 30 rokiv vid svogo chasu Todi najimovirnishoyu datoyu vvedennya novoyi eri bude 157 r do n e Arshakidi pislya Mihrdata II Podalsha istoriya Arshakidiv pochinayuchi z ostannih rokiv Mihrdata II ta do ostannih rokiv borotbi za tron mizh bratami Valgashem ta Artabanom peretvorilasya na odnu majzhe bezperervnu vijnu za vladu mizh riznimi pretendentami Arshakidami yihnimi spilnikami z parfyanskoyi znati zmovami zakolotami zradami ta vbivstvami Same stan vnutrishnoyi permanentnoyi vijni dav mozhlivist rozglyadati serednovichnim arabskim istorikam cej chas yak istoriyu malih praviteliv chi u suchasnij istoriografiyi porivnyuvati togochasnu Parfiyu z Zahidnoyu Yevropoyu chasiv feodalnogo rozdribu Za viznachennyam odnogo z najvidomishih doslidnikiv istoriyi Parfiyi N K Dibvojza im ya Arshak peretvorilosya na volan yakim perekidalisya pretendenti realna vlada yakih bula neznachnoyu Vreshti resht za zgodi ta pidtrimki parfyanskoyi eliti Arshakidiv bulo usunuto vid vladi v Parfiyi fundatorom novoyi dinastiyi Ardashirom Papakanom predstavnikom vlasne perskogo zhreckogo magi rodu Predstavniki dinastiyi Arshakidiv she pevnij chas pravili v inshih carstvah yaki svogo chasu buli u zalezhnosti vid Parfiyi Arshakuni Velikoyi Virmeniyi Iberiyi ta Albaniyi Nashadkami Arshakidiv za virmenskimi dzherelami vvazhali sebe cari alan maskutiv Parfyanski dinasti ta inshi predstavniki dinastiyi Arshakidiv im ya im ya par fyanskoyu roki pravlinnya zobrazhennya primitki Arshak I Arsak bl 247 chi bl 240 211 predstavnik neshlyahetnogo rodu ocholivshij plem ya parniv ta prijnyavshij titul mozhlivo nadilenij cim titulom zagalnimi zborami karan avtokrator grec ARSAKOY aram krny grec ARSAKOY AYTOKRATOROS Mav brata Tiridata yakij ne buv pravitelem parniv ale nashadki yakogo zahopili vladu pislya Mitridata II Arshak II 211 191 sin Arshaka I Friapat Friapat 191 176 HHH sin Arshaka II Fraat I Frahat 176 171 HHH sin Friapata pidkoriv plemena mardiv Mitridat I Mihrdat bl 171 132 sin Friapata Arshak car sin onuka Arshaka blizko 166 r do n e pershij z Arshakidiv prijnyav titul grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY FILELLHNOS Fraat II Frahat 132 127 sin Mitridata I zaginuv u bitvi z sakami Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY 8EOPATOROS Artaban I Artaban bl 127 124 nebizh Friapata pomer vid poranen pislya vijni z toharami Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY FILADELFOY Mitridat II Mihrdat bl 123 88 sin Artabana I z blizko do 109 108 r do n e pislya peremogi nad sakaravlami ta zaluchennya yih do Parfyanskoyi derzhavi na dosit pilgovih umovah rid Surena praviteli sakiv ogolosheno drugim pislya Arshakidiv prijnyav titul car cariv Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN MEGALOY ARSAKOY EPIFANOYS Gotarz I Gōtarz bl 95 90 Zakolotnik satrap Vavilonu Faktichno caryuvav yak nezalezhnij volodar Onuk Friapataka v svoyu chergu onuka Tiridata brata Arshaka I Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY 8EOPATOROS NIKATOROS Arshak bl 80 zakolotnik pretendent na vladu Titulatura na monetahgrec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY EPIFANOYS FILELLHNOS EYERGETOY Arshak bl 80 70 zakolotnik pretendent na vladu mozhlivij sin Mitridata II Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY 8EOPATOROS EYERGETOY EPIFANOYS FILELLHNOS Orod I Urud bl 90 80 Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY AYTOKRATOROS FILOPATOROS EPIFANOYS FILELLHNOS Sanatruk Sanatruk bl 77 70 Onuk Friapataka onuka Tiridata brata Arshaka I jmovirnij predstavnik zaruchnik rodu Arshakidiv u sakaravliv Uzurpuvav vladu za yihnoyi dopomogi Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY EYERGETOY EPIFANOYS Fraat III Frahat bl 70 57 sin Sanatruka vbito sinami Mitridatom ta Orodom Titulatura na monetah grec BASILEWS MEGALOY ARSAKOY FILOPATOROS EYERGETOY EPIFANOYS FILELLHNOS Mitridat III Mihrdat bl 57 54 vbito bratom Orodom Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY MEGALOY DIKAIOY EPIFANOYS 8EOY EYPATOROS FILELLHNOS Orod II Urud bl 57 38 uzurpuvav vladu za dopomogi sakaravliv Vbito sinom Fraatom Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS BASILEWS BASILEWN ARSAKOY YPWDOY Pakor I Pakur bl 39 buv ogoloshenij nastupnikom Oroda II ale zaginuv u vijni z rimlyanami grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Fraat IV Frahat 38 2 poshiriv vladu na zah chastinu Baktriyi Vbito druzhinoyu Muzoyu Parfyanskoyu ta sinom Fraatakom Titulatura na monetahgrec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Tiridat I Tiridat 31 30 26 25 ne koronovano pohodzhennya nevidome zakolotnik ta uzurpator pislya porazki vtik do Rimu Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS FILORWMAIOY Mitridat Mihrdat 12 9 jmovirno nashadok Mitridata III zakolotnik Fraatak Frahat 2 do n e 4 zvinuvacheno v incesti z matir yu spivpravitelkoyu Muzoyu Parfyanskoyu ta vbito oboh Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Orod III Urud 4 6 vbito vnaslidok zmovi Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Vonon I Vonun 8 12 pislya zakolotu vtik do shidnih provijncij Rimu de jogo j bulo vbito u 19 r Titulatura na monetah grec av BASILEYS BASILEWN ONWNHS rev BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Artaban II Artaban 12 38 Arshakid po materi Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN EYERGETOY ARSAKOY DIKAIOY NIKIFOROY EPIFANOYS BASILEWS BASILE WN ARTA Tiridat II chi III Tiridat 35 36 HHH uzurpator pislya porazki vtik do Rimu Gotarz II Gōtarz 38 39 44 51 trivalij chas pislya smerti batka Artabana III viv vijnu z bratom Vardanom mozhlivo prichetnij do zmovi proti ostannogo vbito vnaslidok zmovi Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS BASLIEWS BASLIEWN ARSANOI YOSKEKAL OYMENOSA RTABANOY GWTERZHS Vardan I Vardan 39 44 zahopiv Baktriyu blizko 43 r Vbito vnaslidok zmovi Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS khar maharajasa rajarajarasa mahatasa Arṣakasa tratarasa jayatasa 7 chervnya 2020 u Wayback Machine Vonon II Vonun 51 Za pravlinnya svoyih starshih brativ Vardana I i Gotarza II Vonon buv carem Midiyi Vologez I Valgas 51 78 sin Vonona II bezkompromisno borovsya za zalishkami ellinizmu u Parfiyi Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY EYERGETOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Vardan II Vardan 55 58 sin Vologeza I zakolotnik Pakor II Pakur bl 78 105 molodshij sin Vologeza I nastupnik peredav vladu bratu Hozroyu Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY PAKOROY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Vologez II Valgas 77 80 starshij sin Vologeza I zakolotnik Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY OLAGACOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Artaban III chi IV Artaban bl 80 90 odin z zakolotnikiv pretendentiv na vladu sin Vologeza I praviv u Selevkiyi Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY ARTABANOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Vologez III Valgas 105 147 sin Vologeza II zakolotnik uzurpator praviv perevazhno shidnimi teritoriyami Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY OLAGASOY DIKAIOY EPIFANOYS FILELLHNOS Hozroj I Xusraw 109 129 Mitridat IV Mihrdat bl 129 140 Titulatura na monetah aram mtrdt MLK Mitridat car Vologez IV Valgas 147 191 sin Mitridata IV pislya trivalogo rozdribu ob yednav usyu Parfiyu Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY OLAGASOY DIKAIOS EPIFANOY FILELLHNOS aram wlgŝy MLK Valgash car Xusraw bl 190 ih rr car Midiyi zakolotnik v ostanni roki Vologeza IV Titulatura na monetah aram ḥwsrw MLK Hozroj car Vologez V Valgas 191 208 sin Vologeza IV Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY OLOGASOY DIKAIOS EPIFANOYS FILELLHNOS Vologez VI 208 228 sin Vologeza V pochatok novih dinastichnih superechok z bratom Artabanom ureshti resht oboh brativ j usyu dinastiyu Arshakidiv znisheno Ardashirom Sasanidom Titulatura na monetah grec BASILEWS BASILEWN ARSAKOY OLOGASOY DIKAIOS EPIFANOYS FILELLHNOS Artaban IV chi V Artaban 216 224 sin Vologeza V zakolotnik pochatok novih dinastichnih superechok z bratom Vologezom ureshti resht oboh brativ j usyu dinastiyu Arshakidiv znisheno Ardashirom Sasanidom Legenda na monetah aram rtbnw MLK Artaban car Primitkivlasne datuvannya ciyeyi vijskovoyi akciyi Selevka II ye diskusijnim zaproponovano dekilka riznih dat angl Neilson C Debevoise A Political History of Parthia Chicago University of Chicago Press 1938 persh za vse najinformativnishim ye vidomij Budzhnurdskij skarb zahovanij blizko 209 r do n e u yakomu znajdeno opisano ta sistematizovano bilsh yak 900 monet tilki Arshaka I blizko 60 odinic ta Arshaka II inshi na zhodnij z cih monet nemaye titulaturi BASILEWS angl Sellwood D G An Introduction in the Coinage of Parthia L 1980 pered usim ce stosuyetsya ostrakoniv zi Staroyi Nisi Mihrdatkirta bilshist z majzhe 3000 narazi vidomih odinic yakih ye gospodarchimi dokumentami ale deyaki mayut napisi sho rozkrivayut pevni aspekti dinastichnoyi istoriyi rannih Arshakidiv comu masivu dokumentiv prisvyacheno veliku kilkist naukovih prac predmetu stosuyetsya nastupna angl Livshits V A Three New Ostraca Documents from Old Nisa Eran ud Aneran M Compareti P Raffetta G Scarcia eds Venice 2006 moneti Arshaka I 11 sichnya 2020 u Wayback Machine angl moneti Arshaka II 2 bereznya 2021 u Wayback Machine angl moneti Mihrdata I 4 bereznya 2021 u Wayback Machine angl ros A S Balahvancev Politicheskaya istoriya rannej Parfii Institut vostokovedeniya RAU 2018 tut i dali napisi aramejskim pismom navedeno u transliteraciyi Arhiv originalu za 8 zhovtnya 2018 Procitovano 7 zhovtnya 2018 angl The Arsacid era Encyclopaedia Iranica ros Riza Sha bani Kratkaya istoriya Irana SPb Peterburgskoe Vos to ko vedenie 2008 11 listopada 2018 u Wayback Machine u zagolovok vineseno nejtralne viznachennya dinast tomu sho protyagom chasu titulatura praviteliv Parfiyi shonajmenshe dvichi zminyuvalasya v navedenij tablici prijnyato datuvannya yake zastosovano na sajti Parthia com posilannya nizhche alternativni dati vidileno kursivom ta mayut dodatkovi posilannya Okremo slid zauvazhiti sho perevazhna kilkist navedenih dat ye umovnimi voni mozhut zminyuvatisya z nakopichennyam informaciyi HHH poznacheno vidsutnist narazi vidomih monet cih dinastiv fr E Dabrowa Les aspects politiques et militaires de la conquete parthe de la Mezopotamie Electrum Krakow 2005 dinastichne spravzhnye nevidomeDodatkovo angl Parthia com 20 lyutogo 2015 u Wayback Machine angl Parthia com Tablicya zvedennya interpretacij shodo datuvan ta nalezhnosti monet parfyanskih dinastiv za tipami 7 kvitnya 2019 u Wayback Machine Arshakidi cari Parfiyi Arshak I Parfyanskij Arshak II Parfyanskij Artaban I Friyapatij Priapat Fraat I Mitridat I Parfyanskij Fraat II Artaban II Mitridat II Parfyanskij Gotarz I Orod I Nevidomi praviteli Parfiyi Sanatruk Parfyanskij Fraat III Orod II Mitridat III Parfyanskij Fraat IV Fraat V Muza Parfyanska Orod III Vonon I Artaban III Trdat III Vardan I Gotarz II Vonon II Vologez I Vologez II Pakor II Artaban IV Vologez II Hosroj Oroz Mitridat IV Vologez III Vologez IV Vologez V Artaban V