Теорії поступу — стадіальні конструкції історії, котрі тією чи іншою мірою спираються на ідею прогресу (лат. progressus — рух уперед) як вихідну основу концептуалізації минувшини, яка часто поширюється на пояснення сучасності та передбачення майбуття. У широкому сенсі такі теорії асоціюються з «образом драбини» та висхідним рухом по ній, кожну зі «сходинок» пов'язують із «вищою» чи «нижчою» стадією розвитку суспільства. Початки стадіальних конструкцій історії сягають доби античності. Приміром, ще в 3 ст. до н. е. учень Арістотеля філософ Дікеарх із Мессени запропонував поділ історії на періоди: «мисливства», «скотарства» та «землеробства», а давньоримський поет Тіт Лукрецій Кар у 1 ст. до н. е. розрізняв «кам'яну», «мідну» й «залізну» добу. Втім, перші стадіальні теорії, які постулюють ідею поступу, з'явилися лише в межах раціонально-просвітницького мислення 18 ст., котре сполучило зацікавлення спадщиною класичної давнини з модерними пошуками рушійних сил та закономірностей суспільного розвитку, що здебільшого розгорталися навколо способів осягнення Ratio і природного Права в історії, себто розвитку людського розуму й свідомості. Зазвичай родоначальниками перших теорій поступу вважають французьки інтелектуалів-просвітників, зокрема міністра фінансів за часів короля Людовіка XVI Бурбона А.-Р.Тюрго та його послідовника, секретаря Французької АН Ж.-А.Кондорсе. Перший висунув теорію 3-х стадій культурного поступу людства (релігійну, спекулятивну та наукову) і, заразом, як прибічник фізіократів реанімував античну тріаду — мисливство—скотарство—землеробство, послуговуючись якою, пояснював кардинальні трансформації матеріального буття як визначального чинника поступу. Конструкцію А.-Р.Тюрго наслідував і трансформував Ж.-А.Кондорсе, котрий обстоював власну візію поступу в історії як безупинного поліпшення людського розуму (знання, науки та просвітництва). Ж.-А.Кондорсе поділяв людську історію на 9 стадій: 1) племінну; 2) скотарську; 3) землеробську до винаходу письменства; 4) поступу розуму в Греції до часів поділу наук у вік Александра Македонського; 5) поступу наук від їхнього поділу до занепаду; 6) від занепаду просвітництва до його піднесення за доби хрестових походів; 7) поступу наук у період їхнього відродження на Заході до появи книгодрукування; 8) від винайдення книгодрукування до часу, коли наука скинула гніт авторитету; 9) від Р.Декарта до виникнення Французької республіки кінця 18 ст., а також обстоював тезу про прийдешню 10-ту стадію — добу майбутнього тріумфу людського розуму.
Стадіальні конструкції
У 2-й половині 18 — на початку 19 ст. значної популярності набувала стара—нова тріада (мисливство—скотарство—землеробство) щодо періодизації історії на засадах вирізнення вищих/нижчих способів матеріального, точніше господарського, життя, яку доповнюють торговою (комерційною) стадією, а в 1-й половині 19 ст. ще однією стадією — промисловою. Такі чи подібні стадіальні конструкції представлені в працях К.-А.Гельвеція, Ф.Кене, В. де Мірабо, В.Робертсона, А.Сміта, Г.Хоума та інших інтелектуалів-просвітників 2-ї половини 18 — початку 19 ст. Водночас раціонально-просвітницька парадигма зумовила появу й іншого типу стадіальних теорій, зорієнтованих на осягнення розвитку суспільних інститутів, передусім власності. Приміром, з'явилася знаменита стадіальна тріада шотландського філософа А.Фергюссона, в якій минуле представлене як рух від дикунства до просвітництва: стадія дикості (відсутність власності), стадія варварства (поява власності) та стадія цивілізації (законодавче оформлення власності), котра стала базовою моделлю для конструкцій багатьох мислителів 19 ст., зокрема Ф.Енгельса, К.Маркса, Л.-Г.Моргана та ін. Своєрідні теорії поступу, в яких культ розуму сполучається із провіденційними й ідеалістичними мотивами, репрезентовані в студіях ряду європейських інтелектуалів, зокрема швейцарського просвітника І.Ізеліна, німецьких філософів Й.-Г.Фіхте (5 епох всесвітньої історії та її рух від ступеня панування сліпих інстинктів до ступеня розумного мистецтва) і Г.-В.Геґеля (представлення історії як прогресу духу в усвідомленні свободи) та ін.
Поширення позитивізму
Новий сплеск стадіально-лінійних теорій поступу пов'язаний із поширенням позитивізму у середині 19 ст., який привніс до дослідницьких та культурних практик надзвичайну віру в силу знання й людського інтелекту, начебто спроможного осягнути всі таємниці природи та суспільного розвитку. Відтак адепти позитивізму прагнули «передбачити» минуле, щоб пізніше «перенести» на прийдешність раціонально осмислені й «відкриті» закони щодо руху та буття «соціальної природи». На перехресті такої непорушної віри в людський розум і передбачення майбуття постала славнозвісна позитивістська ідея невпинного поступу, яку іноді тлумачать як секуляризований замінник ідеї «вічного Бога». Недаремно німецький історик Ф.Мейнеке розглядав ідею поступу як секуляризовану християнську есхатологію, котру перенесли зі сфери трансцендентності на ґрунт природного пояснення. Загалом віра в прогрес у 2-й половині 19 ст., прозваного «віком поступу», відображала специфічний дух агностицизму й атеїзму, котрий перетворився на своєрідний світський замінник сакральних почувань. За версію О.Конта, поступ тлумачився як безперервне поліпшення «людської природи» (майже в дусі Ж.-А.Кондорсе), в якому вбачалася головна мета історичного руху. Відтак вибудовується конструкція 3-х стадій інтелектуальної еволюції людства О.Конта: теологічна, метафізична та позитивна чи наукова. Зрештою, контівська візія спричинилася до побутування своєрідного позитивістського культу людства, який сполучив раціональну доцільність із гуманістичними й антропологічними ідеями. Причому цей світський культ, який І.Лисяк-Рудницький влучно назвав «ерзац-релігією в стилі позитивізму», мав не тільки відповідні обряди, святкування, а й навіть своїх праведників, названих «благодійниками людства», які нібито персоніфікували собою ідею прогресу, себто поступових досягнень. Приміром, новими «святими» стали Х.Колумб, М.Коперник, І.Ньютон та ін. знамениті вчені й винахідники. Еволюційна теорія англійського природознавця Ч.-Р.Дарвіна спричинилася до перенесення й актуалізації натуралістичної програми пізнання на терени соціогуманітаристики, передусім у вигляді позитивізму англійського філософа Г.Спенсера, котрого вважають одним із фундаторів соціал-органіцизму. Останній уподібнював суспільство до «соціального тіла», котре подібне за будовою та функціями до живого організму. З такої перспективи ідея поступу в історії тлумачилася й представлялася як органічна еволюція суспільства (див. еволюціонізм в історичній науці, органіцизм), тобто як змагання за існування різних спільнот, інститутів, традицій тощо. За уявленнями Г.Спенсера, еволюція відбувалася за рахунок диференціації суспільних інститутів й ускладнення соціальних зв'язків як переходу від гомогенної (простої) до гетерогенної (складної) стадії. Позитивістські ідеали були настільки впливовими в суспільній думці 2-ї половини 19 ст., що в деяких країнах перетворилися на домінуючі світоглядні й культурні орієнтири. Наприклад, президент Бразилії Б.Констан включив до програми суспільних шкіл вивчення «Енциклопедії позитивних наук», укладеної О.Контом. Більше того, відомий афоризм останнього «Ordem e Progresso» (португальською «Порядок і Поступ») винесли як девіз на держ. прапор Бразилії. Загалом позитивістські візії історії зорієнтовані на той чи інший суспільний ідеал, себто на досягнення якоїсь вищої стадії прогресивної еволюції, зазвичай у дусі оптимістичного фаталізму — «гармонічної», «індустріальної» тощо. Потужні індустріальні перетворення та масштабні соціальні трансформації середини 19 ст., які англійський історик Е.Гобсбаум влучно охрестив драмою поступу, немовби унаочнювали провідні позитивістські ідеї. Відтак промисловий поступ був своєрідним соціокультурним підґрунтям, на якому сформувався й розквітнув самобутній ореол позитивізму. Відтоді постають і ширяться культурні й інтелектуальні уявлення про поступ як якусь єдину «машину», «механізм», інколи «організм» у середовищі «соціальної природи» (Г.Спенсер), що лінійно й поступово рухається на обширах Кліо. У руслі, переважно, позитивістських візій постали відомі стадіальні конструкції німецьких економістів або дослідників економічної історії Б.Гільдербранда, Г.Шмоллера та ін. Наприклад, стадіальна теорія К.Бюхера, котра відображає висхідний і поступальний рух в економічній царині (домашнє господарство, міське господарство, народне господарство).
Українська соціогуманітаристика
Втім, поширення ідеї поступу було досить нерівномірним. Зауважимо, що впродовж 1-ї половини 19 ст. поняття «поступ» побутувало на маргінесі російського культурного простору, зокрема на обширах підросійської України. Наприкінці 1850-х рр. цей термін навіть вилучили з діловодства, позаяк його застосовування спричинило гостре роздратування російського імператора Олександра II. Відтак цензор О.Никитенко відзначав у своєму щоденнику в записі від 31 травня 1858, що в періодичній пресі заборонили вживати саме слово «прогрес». Однак із позитивістською хвилею 1860-х рр. та суспільною атмосферою напередодні й після Великої реформи 1861, в якій точилися гострі дискусії щодо шляхів модернізації імперії Романових, ідея поступу та стадіальні теорії ввійшли і до української соціогуманітаристики. Наприкінці 19 ст. проблеми позитивістської інтерпретації поступу порушуються в студіях В.Антоновича, М.Драгоманова, І.Франка та ін. Приміром, самобутню візію запропонував М.Драгоманов, який уважав, що поступ в історії постає як складний і досить суперечливий та хиткий стан рівноваги між еволюцією й революцією, національністю і космополітизмом, особистістю та громадою, суспільством і націями, відмінними ідеалами й різними соціальними верствами, «аристократичними» та «демократичними» періодами минувшини тощо. Саме співвідношення між ними, за версією М.Драгоманова, і творить ідею поступу, найголовніший сенс якої вбачався в духовному переродженні Людини, зокрема в її перетворенні з істоти соціальної й етнографічної на Людину культурну та політичну. Крім того, ідея прогресу та стадіальних теорій історії висвітлювалася в лекційних курсах П.Ардашева, М.Бережкова, М.Владимирського-Буданова, І.Лучицького, О.Маркевича, М. Н. Петрова, В.Піскорського, Є.Щепкіна та багатьох інших істориків в університетах Києва, Харкова, Одеси, а також у Ніжинському історико-філологічному інституті князя Безбородька та інших навчальних закладах.
Скептично-негативні настрої
Наприкінці 19 — на початку 20 ст. в європейській соціогуманітаристиці, з одного боку, з'явилися скептично-негативні настрої щодо різноманітних теорій поступу. Наприклад, здобув популярність відомий афоризм німецького філософа Ф.-В.Ніцше про поступ як забобон людства. З другого боку, відбулася істотна специфікація ціннісних означень, себто постулювання відмінних мірил вартості щодо прогресу в різних соціологічних та економічни теоріях. Наприклад, французький соціолог Е.Дюркгейм трактував поступ як зростання можливостей для індивідуальної свободи в межах «органічної солідарності». Натомість К.Маркс вбачав поступ у розвитку виробничих сил та їх можливостей для задоволення людських потреб, а німецький соціолог М.Вебер — у модернізації економічної, законодавчої, наукової та інших сфер життя. Зрештою, методологічна криза на зламі 19—20 ст. виявила не тільки надзвичайну жорсткість і нормативність, а й тотальну лінійність, одноманітність та суцільне спрощення й нівеляцію фактографічного матеріалу у стадіальних теоріях. Водночас давалися взнаки спекулятивність й обмеженість тодішніх моралізаторських та етноцентричних уявлень про поступ, складність представлення проміжних стадій між «простими» та «складними» суспільствами тощо. Отож на хвилі «подолання», точніше різноманітних ревізій, позитивізму поч. 20 ст. вчені-гуманітарії намагалися скоригувати/доповнити стадіальні конструкції (К.Брейзіг, В.Зомбарт, А.Шпітгоф та ін.) за рахунок включення до соціально-економічних засад представлення минувшини культурних, світоглядних, психологічних та інших концептів. Приміром, такою була стадіальна конструкція історичних епох німецького народу К.Лампрехта, в якій домінація економічного прогресу як рушія минувшини узгоджується з відповідними соціально-психологічними стадіями: символічною (докласове суспільство), типологічною (раннє середньовіччя), конвенціональною (пізнє середньовіччя), індивідуалістичною (епохи Ренесансу та Просвітництва), суб'єктивною (доба романтизму), соціально-психологічною (епоха промислової революції в Німеччині).
Травматичний досвід Першої світової війни, котрий остаточно поховав віру в «тривалу мирну еру» (Г.Спенсер) і, заразом, ознаменував перехід від «довгого 19 віку» до «короткого 20 століття», кардинально підважив ідею поступу в історії та її різноманітні варіації. Натомість значної популярності набули циклічні теорії Ф.Конечни, Ф.Корнеліуса, П.Сорокіна, О.Шпенглера та ін. Відтоді шириться тенденція на локалізацію та сегментизацію лінійно-стадіальних теорій, розмивання їхньої нормативності, включення доповнюючих або корелюючих компонентів тощо. Побутують спроби віднайти нові засади і мірила вартості (технологічні, технічно-промислові, технічно-математичні та ін.) щодо ідеї поступу в стадіально-лінійних теоріях. Приміром, такою була теорія фаз американського публіциста Г.Адамса (висунута ще 1909, але спопуляризована після його смерті), згідно з якою виділялися такі стадії: «релігійна фаза» (до 17 ст.), «механічна фаза» (17—19 ст.), «електромагнетична фаза» (початок 20 ст.), котра мала перейти в «ефірну фазу» (1917—21), а згодом — у «фазу чистого розуму».
Натомість на теренах радянської соціогуманітаристики перемогла універсалістська пропозиція в концептуальній ревізії марксизму, котра спричинилася до виокремлення т. зв. жорсткого каркаса, до якого зводилося все розмаїття світу історії. Відтак лінійно-стадіальна конструкція чотирьох способів виробництва К.Маркса перетворилася на сумнозвісну «п'ятичленку» — теорію п'яти суспільно-економічних формацій (первіснообщинна, рабовласницька, феодальна, капіталістична та комуністична), яка упродовж 1930 —80-х рр. була єдиною канонізованою й універсальною візією з обсягу всесвітньої історії в СРСР. У межах цієї теорії поступ в історії тлумачився як лінійний та закономірний рух від однієї формації до іншої.
Неоеволюціонізм
Новітнього імпульсу стадіальним теоріям надав неоеволюціонізм, який упровадив розрізнення між загальним процесом еволюційного поступу із перспективи знакових культурних, інституціональних, структурних відкриттів, відомих як «еволюційні загальності» (термін американського соціолога Т.Парсонса), котрі досягаються суспільствами в різний час, та, власне, еволюцією певного суспільства. Відтак первинна еволюційно-стадіальна конструкція позбавлялася лінійності та нормативності, позаяк відкривалися різні варіації перенесення «еволюційних загальностей» (релігія, мова, писемність, людська спорідненість, технологія, соціальна стратифікація, політична та культурна легітимація, бюрократія, гроші й ринки, універсальна правова система, «демократична асоціація», наука) в те чи інше суспільство, наприклад, шляхом запозичення. На цьому інтелектуальному підґрунті упродовж 1950—60-х рр. постало чимало різноманітних концепцій модернізації й індустріалізації, актуалізованих тогочасними трансформаціями в країнах «третього світу». Здебільшого ці теорії вибудовувалися в контексті магістральних соціально-економічних перетворень, що врешті-решт приводили до зміни різних типів суспільств: доіндустріального (аграрного, традиційного) — індустріального (модернізованого) — постіндустріального (інформаційного). Приміром, за американського економіста В.Ростоу виокремлювалося 5 стадій: 1) аграрне суспільство з «доньютонівським» рівнем науки й техніки; 2) перехідне суспільство, в якому постали передумови «зсуву»; 3) власне «зсуву» — доби промислової революції (за візією В.Ростоу, до цієї стадії Англія ввійшла наприкінці 18 ст., Франція та США — у серед.19 ст., Німеччина — у 2-й пол. 19 ст., Російська імперія — у 1890—1914, Індія та Китай — у 1950-ті рр.); 4) «зрілості», досягнення якої потребує перехідного періоду тривалістю 50—60 років; 5) «високого масового споживання», в яку домінуючу роль відіграють сфера послуг та виробництво товарів широкого вжитку, а не традиційні індустріальні галузі. Низка стадіальних конструкцій репрезентована у студіях теоретиків постіндустріального суспільства Р.-К.Арона, Д.Белла, О.Тофлера та ін. На теренах СРСР опосередковані впливи неоеволюціонізму простежуються в дискусіях навколо «азіатського способу виробництва» 1960-х рр., в яких тією чи ін. мірою обстоювалися ідеї еволюційної варіативності суспільного розвитку. Втім, у 2-й пол. 20 ст. як неоеволюціонізм загалом, так і конкретні універсальні та локальні стадіальні теорії, зазнали серйозної критики, зокрема циркулювали думки, що стадії складно ідентифікувати (існує величезна кількість типологій та класифікацій), вони нав'язують нормативність, механістичність й детермінізм, спираються, головним чином, на європейську історію, зазнають дифузії й розмивання, коли переносяться на минувшину певного суспільства тощо. Та найуразливішим місцем стадіальної концептуалізації є зміна однієї стадії іншою (проблема т. зв. перемикачів), приміром, у радянській історіографії відома як питання «міжформаційних стиків» або «переходів». Зазвичай цю проблему вирішували за рахунок соціокультурних «розривів» або «імпульсів» — революцій (Англійська революція середини 17 ст., Французька революція кінця 18 століття, Російська революція 1917—18 тощо), великих війн, що кардинально змінювали політичну мапу світу (Тридцятирічна війна 1618—1648, наполеонівські війни початку 19 ст., Перша та Друга світові війни, «холодна війна» та ін.), «перехідних» («транзитних») періодів (неолітична революція (термін британсько-австралійського історика В.-Г.Чайлда), революція ринку й аграрна революція кінця 15 — 1-ї пол. 16 ст., промислова революція кінця 18 — початку 19 ст., технологічні революції 20 ст. — електронна, ядерно-космічна та інформаційна) тощо. Отож у 2-й половині 20 ст. поширилася тенденція до різноманітних комбінацій стадіальних і циклічних конструкцій минувшини, зокрема спроби ув'язати стадіальні моделі з економічними, політичними чи військово-політичними циклами різної тривалості. Наприклад, щойно згадана теорія В.Ростоу тяжіє до 50-річних економічних циклів, себто сполучає стадіальний та циклічний підходи. Зрештою, на зламі 20—21 ст. зацікавлення стадіальними конструкціями поступово згасло, зокрема вважається, що вони вичерпали свій пізнавальний потенціал та інструментальні можливості. Однак ідея поступу «в знятому вигляді» так чи інакше циркулює в сучасній соціогуманітаристиці, хоча більшість істориків уникають «прогресивних» означень явищ, подій і процесів та лінійно-стадіальної концептуалізації.
Див. також
Джерела та література
- Ясь О. В. Поступу теорії // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2011. — Т. 8 : Па — Прик. — С. 444. — .
- Особливості перехідних суспільств : Навч. посіб. для студ. спец. "Соц. робота" / М. П. Гетьманчук, О. Ю. Мороз, І. Р. Малик, В. Є. Савка, І. Ю. Карпінський; Нац. ун-т "Львів. політехніка". - Л., 2002. - 116 c. - Бібліогр.: с. 108-109.
Посилання
- Історизм, історицизм [ 4 травня 2021 у Wayback Machine.] // Українська мала енциклопедія : 16 кн. : у 8 т. / проф. Є. Онацький. — Накладом Адміністратури УАПЦ в Аргентині. — Буенос-Айрес, 1959. — Т. 2, кн. 4 : Літери Ж — Й. — С. 556. — 1000 екз.
- Поступ, проґрес // Українська мала енциклопедія : 16 кн. : у 8 т. / проф. Є. Онацький. — Накладом Адміністратури УАПЦ в Аргентині. — Буенос-Айрес, 1963. — Т. 6, кн. XI : Літери Пере — По. — С. 1449-1451. — 1000 екз.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Teoriyi postupu stadialni konstrukciyi istoriyi kotri tiyeyu chi inshoyu miroyu spirayutsya na ideyu progresu lat progressus ruh upered yak vihidnu osnovu konceptualizaciyi minuvshini yaka chasto poshiryuyetsya na poyasnennya suchasnosti ta peredbachennya majbuttya U shirokomu sensi taki teoriyi asociyuyutsya z obrazom drabini ta vishidnim ruhom po nij kozhnu zi shodinok pov yazuyut iz vishoyu chi nizhchoyu stadiyeyu rozvitku suspilstva Pochatki stadialnih konstrukcij istoriyi syagayut dobi antichnosti Primirom she v 3 st do n e uchen Aristotelya filosof Dikearh iz Messeni zaproponuvav podil istoriyi na periodi mislivstva skotarstva ta zemlerobstva a davnorimskij poet Tit Lukrecij Kar u 1 st do n e rozriznyav kam yanu midnu j zaliznu dobu Vtim pershi stadialni teoriyi yaki postulyuyut ideyu postupu z yavilisya lishe v mezhah racionalno prosvitnickogo mislennya 18 st kotre spoluchilo zacikavlennya spadshinoyu klasichnoyi davnini z modernimi poshukami rushijnih sil ta zakonomirnostej suspilnogo rozvitku sho zdebilshogo rozgortalisya navkolo sposobiv osyagnennya Ratio i prirodnogo Prava v istoriyi sebto rozvitku lyudskogo rozumu j svidomosti Zazvichaj rodonachalnikami pershih teorij postupu vvazhayut francuzki intelektualiv prosvitnikiv zokrema ministra finansiv za chasiv korolya Lyudovika XVI Burbona A R Tyurgo ta jogo poslidovnika sekretarya Francuzkoyi AN Zh A Kondorse Pershij visunuv teoriyu 3 h stadij kulturnogo postupu lyudstva religijnu spekulyativnu ta naukovu i zarazom yak pribichnik fiziokrativ reanimuvav antichnu triadu mislivstvo skotarstvo zemlerobstvo poslugovuyuchis yakoyu poyasnyuvav kardinalni transformaciyi materialnogo buttya yak viznachalnogo chinnika postupu Konstrukciyu A R Tyurgo nasliduvav i transformuvav Zh A Kondorse kotrij obstoyuvav vlasnu viziyu postupu v istoriyi yak bezupinnogo polipshennya lyudskogo rozumu znannya nauki ta prosvitnictva Zh A Kondorse podilyav lyudsku istoriyu na 9 stadij 1 pleminnu 2 skotarsku 3 zemlerobsku do vinahodu pismenstva 4 postupu rozumu v Greciyi do chasiv podilu nauk u vik Aleksandra Makedonskogo 5 postupu nauk vid yihnogo podilu do zanepadu 6 vid zanepadu prosvitnictva do jogo pidnesennya za dobi hrestovih pohodiv 7 postupu nauk u period yihnogo vidrodzhennya na Zahodi do poyavi knigodrukuvannya 8 vid vinajdennya knigodrukuvannya do chasu koli nauka skinula gnit avtoritetu 9 vid R Dekarta do viniknennya Francuzkoyi respubliki kincya 18 st a takozh obstoyuvav tezu pro prijdeshnyu 10 tu stadiyu dobu majbutnogo triumfu lyudskogo rozumu Stadialni konstrukciyiU 2 j polovini 18 na pochatku 19 st znachnoyi populyarnosti nabuvala stara nova triada mislivstvo skotarstvo zemlerobstvo shodo periodizaciyi istoriyi na zasadah viriznennya vishih nizhchih sposobiv materialnogo tochnishe gospodarskogo zhittya yaku dopovnyuyut torgovoyu komercijnoyu stadiyeyu a v 1 j polovini 19 st she odniyeyu stadiyeyu promislovoyu Taki chi podibni stadialni konstrukciyi predstavleni v pracyah K A Gelveciya F Kene V de Mirabo V Robertsona A Smita G Houma ta inshih intelektualiv prosvitnikiv 2 yi polovini 18 pochatku 19 st Vodnochas racionalno prosvitnicka paradigma zumovila poyavu j inshogo tipu stadialnih teorij zoriyentovanih na osyagnennya rozvitku suspilnih institutiv peredusim vlasnosti Primirom z yavilasya znamenita stadialna triada shotlandskogo filosofa A Fergyussona v yakij minule predstavlene yak ruh vid dikunstva do prosvitnictva stadiya dikosti vidsutnist vlasnosti stadiya varvarstva poyava vlasnosti ta stadiya civilizaciyi zakonodavche oformlennya vlasnosti kotra stala bazovoyu modellyu dlya konstrukcij bagatoh misliteliv 19 st zokrema F Engelsa K Marksa L G Morgana ta in Svoyeridni teoriyi postupu v yakih kult rozumu spoluchayetsya iz providencijnimi j idealistichnimi motivami reprezentovani v studiyah ryadu yevropejskih intelektualiv zokrema shvejcarskogo prosvitnika I Izelina nimeckih filosofiv J G Fihte 5 epoh vsesvitnoyi istoriyi ta yiyi ruh vid stupenya panuvannya slipih instinktiv do stupenya rozumnogo mistectva i G V Gegelya predstavlennya istoriyi yak progresu duhu v usvidomlenni svobodi ta in Poshirennya pozitivizmuNovij splesk stadialno linijnih teorij postupu pov yazanij iz poshirennyam pozitivizmu u seredini 19 st yakij privnis do doslidnickih ta kulturnih praktik nadzvichajnu viru v silu znannya j lyudskogo intelektu nachebto spromozhnogo osyagnuti vsi tayemnici prirodi ta suspilnogo rozvitku Vidtak adepti pozitivizmu pragnuli peredbachiti minule shob piznishe perenesti na prijdeshnist racionalno osmisleni j vidkriti zakoni shodo ruhu ta buttya socialnoyi prirodi Na perehresti takoyi neporushnoyi viri v lyudskij rozum i peredbachennya majbuttya postala slavnozvisna pozitivistska ideya nevpinnogo postupu yaku inodi tlumachat yak sekulyarizovanij zaminnik ideyi vichnogo Boga Nedaremno nimeckij istorik F Mejneke rozglyadav ideyu postupu yak sekulyarizovanu hristiyansku eshatologiyu kotru perenesli zi sferi transcendentnosti na grunt prirodnogo poyasnennya Zagalom vira v progres u 2 j polovini 19 st prozvanogo vikom postupu vidobrazhala specifichnij duh agnosticizmu j ateyizmu kotrij peretvorivsya na svoyeridnij svitskij zaminnik sakralnih pochuvan Za versiyu O Konta postup tlumachivsya yak bezperervne polipshennya lyudskoyi prirodi majzhe v dusi Zh A Kondorse v yakomu vbachalasya golovna meta istorichnogo ruhu Vidtak vibudovuyetsya konstrukciya 3 h stadij intelektualnoyi evolyuciyi lyudstva O Konta teologichna metafizichna ta pozitivna chi naukova Zreshtoyu kontivska viziya sprichinilasya do pobutuvannya svoyeridnogo pozitivistskogo kultu lyudstva yakij spoluchiv racionalnu docilnist iz gumanistichnimi j antropologichnimi ideyami Prichomu cej svitskij kult yakij I Lisyak Rudnickij vluchno nazvav erzac religiyeyu v stili pozitivizmu mav ne tilki vidpovidni obryadi svyatkuvannya a j navit svoyih pravednikiv nazvanih blagodijnikami lyudstva yaki nibito personifikuvali soboyu ideyu progresu sebto postupovih dosyagnen Primirom novimi svyatimi stali H Kolumb M Kopernik I Nyuton ta in znameniti vcheni j vinahidniki Evolyucijna teoriya anglijskogo prirodoznavcya Ch R Darvina sprichinilasya do perenesennya j aktualizaciyi naturalistichnoyi programi piznannya na tereni sociogumanitaristiki peredusim u viglyadi pozitivizmu anglijskogo filosofa G Spensera kotrogo vvazhayut odnim iz fundatoriv social organicizmu Ostannij upodibnyuvav suspilstvo do socialnogo tila kotre podibne za budovoyu ta funkciyami do zhivogo organizmu Z takoyi perspektivi ideya postupu v istoriyi tlumachilasya j predstavlyalasya yak organichna evolyuciya suspilstva div evolyucionizm v istorichnij nauci organicizm tobto yak zmagannya za isnuvannya riznih spilnot institutiv tradicij tosho Za uyavlennyami G Spensera evolyuciya vidbuvalasya za rahunok diferenciaciyi suspilnih institutiv j uskladnennya socialnih zv yazkiv yak perehodu vid gomogennoyi prostoyi do geterogennoyi skladnoyi stadiyi Pozitivistski ideali buli nastilki vplivovimi v suspilnij dumci 2 yi polovini 19 st sho v deyakih krayinah peretvorilisya na dominuyuchi svitoglyadni j kulturni oriyentiri Napriklad prezident Braziliyi B Konstan vklyuchiv do programi suspilnih shkil vivchennya Enciklopediyi pozitivnih nauk ukladenoyi O Kontom Bilshe togo vidomij aforizm ostannogo Ordem e Progresso portugalskoyu Poryadok i Postup vinesli yak deviz na derzh prapor Braziliyi Zagalom pozitivistski viziyi istoriyi zoriyentovani na toj chi inshij suspilnij ideal sebto na dosyagnennya yakoyis vishoyi stadiyi progresivnoyi evolyuciyi zazvichaj u dusi optimistichnogo fatalizmu garmonichnoyi industrialnoyi tosho Potuzhni industrialni peretvorennya ta masshtabni socialni transformaciyi seredini 19 st yaki anglijskij istorik E Gobsbaum vluchno ohrestiv dramoyu postupu nemovbi unaochnyuvali providni pozitivistski ideyi Vidtak promislovij postup buv svoyeridnim sociokulturnim pidgruntyam na yakomu sformuvavsya j rozkvitnuv samobutnij oreol pozitivizmu Vidtodi postayut i shiryatsya kulturni j intelektualni uyavlennya pro postup yak yakus yedinu mashinu mehanizm inkoli organizm u seredovishi socialnoyi prirodi G Spenser sho linijno j postupovo ruhayetsya na obshirah Klio U rusli perevazhno pozitivistskih vizij postali vidomi stadialni konstrukciyi nimeckih ekonomistiv abo doslidnikiv ekonomichnoyi istoriyi B Gilderbranda G Shmollera ta in Napriklad stadialna teoriya K Byuhera kotra vidobrazhaye vishidnij i postupalnij ruh v ekonomichnij carini domashnye gospodarstvo miske gospodarstvo narodne gospodarstvo Ukrayinska sociogumanitaristikaVtim poshirennya ideyi postupu bulo dosit nerivnomirnim Zauvazhimo sho vprodovzh 1 yi polovini 19 st ponyattya postup pobutuvalo na marginesi rosijskogo kulturnogo prostoru zokrema na obshirah pidrosijskoyi Ukrayini Naprikinci 1850 h rr cej termin navit viluchili z dilovodstva pozayak jogo zastosovuvannya sprichinilo gostre rozdratuvannya rosijskogo imperatora Oleksandra II Vidtak cenzor O Nikitenko vidznachav u svoyemu shodenniku v zapisi vid 31 travnya 1858 sho v periodichnij presi zaboronili vzhivati same slovo progres Odnak iz pozitivistskoyu hvileyu 1860 h rr ta suspilnoyu atmosferoyu naperedodni j pislya Velikoyi reformi 1861 v yakij tochilisya gostri diskusiyi shodo shlyahiv modernizaciyi imperiyi Romanovih ideya postupu ta stadialni teoriyi vvijshli i do ukrayinskoyi sociogumanitaristiki Naprikinci 19 st problemi pozitivistskoyi interpretaciyi postupu porushuyutsya v studiyah V Antonovicha M Dragomanova I Franka ta in Primirom samobutnyu viziyu zaproponuvav M Dragomanov yakij uvazhav sho postup v istoriyi postaye yak skladnij i dosit superechlivij ta hitkij stan rivnovagi mizh evolyuciyeyu j revolyuciyeyu nacionalnistyu i kosmopolitizmom osobististyu ta gromadoyu suspilstvom i naciyami vidminnimi idealami j riznimi socialnimi verstvami aristokratichnimi ta demokratichnimi periodami minuvshini tosho Same spivvidnoshennya mizh nimi za versiyeyu M Dragomanova i tvorit ideyu postupu najgolovnishij sens yakoyi vbachavsya v duhovnomu pererodzhenni Lyudini zokrema v yiyi peretvorenni z istoti socialnoyi j etnografichnoyi na Lyudinu kulturnu ta politichnu Krim togo ideya progresu ta stadialnih teorij istoriyi visvitlyuvalasya v lekcijnih kursah P Ardasheva M Berezhkova M Vladimirskogo Budanova I Luchickogo O Markevicha M N Petrova V Piskorskogo Ye Shepkina ta bagatoh inshih istorikiv v universitetah Kiyeva Harkova Odesi a takozh u Nizhinskomu istoriko filologichnomu instituti knyazya Bezborodka ta inshih navchalnih zakladah Skeptichno negativni nastroyiNaprikinci 19 na pochatku 20 st v yevropejskij sociogumanitaristici z odnogo boku z yavilisya skeptichno negativni nastroyi shodo riznomanitnih teorij postupu Napriklad zdobuv populyarnist vidomij aforizm nimeckogo filosofa F V Nicshe pro postup yak zabobon lyudstva Z drugogo boku vidbulasya istotna specifikaciya cinnisnih oznachen sebto postulyuvannya vidminnih miril vartosti shodo progresu v riznih sociologichnih ta ekonomichni teoriyah Napriklad francuzkij sociolog E Dyurkgejm traktuvav postup yak zrostannya mozhlivostej dlya individualnoyi svobodi v mezhah organichnoyi solidarnosti Natomist K Marks vbachav postup u rozvitku virobnichih sil ta yih mozhlivostej dlya zadovolennya lyudskih potreb a nimeckij sociolog M Veber u modernizaciyi ekonomichnoyi zakonodavchoyi naukovoyi ta inshih sfer zhittya Zreshtoyu metodologichna kriza na zlami 19 20 st viyavila ne tilki nadzvichajnu zhorstkist i normativnist a j totalnu linijnist odnomanitnist ta sucilne sproshennya j nivelyaciyu faktografichnogo materialu u stadialnih teoriyah Vodnochas davalisya vznaki spekulyativnist j obmezhenist todishnih moralizatorskih ta etnocentrichnih uyavlen pro postup skladnist predstavlennya promizhnih stadij mizh prostimi ta skladnimi suspilstvami tosho Otozh na hvili podolannya tochnishe riznomanitnih revizij pozitivizmu poch 20 st vcheni gumanitariyi namagalisya skoriguvati dopovniti stadialni konstrukciyi K Brejzig V Zombart A Shpitgof ta in za rahunok vklyuchennya do socialno ekonomichnih zasad predstavlennya minuvshini kulturnih svitoglyadnih psihologichnih ta inshih konceptiv Primirom takoyu bula stadialna konstrukciya istorichnih epoh nimeckogo narodu K Lamprehta v yakij dominaciya ekonomichnogo progresu yak rushiya minuvshini uzgodzhuyetsya z vidpovidnimi socialno psihologichnimi stadiyami simvolichnoyu doklasove suspilstvo tipologichnoyu rannye serednovichchya konvencionalnoyu piznye serednovichchya individualistichnoyu epohi Renesansu ta Prosvitnictva sub yektivnoyu doba romantizmu socialno psihologichnoyu epoha promislovoyi revolyuciyi v Nimechchini Travmatichnij dosvid Pershoyi svitovoyi vijni kotrij ostatochno pohovav viru v trivalu mirnu eru G Spenser i zarazom oznamenuvav perehid vid dovgogo 19 viku do korotkogo 20 stolittya kardinalno pidvazhiv ideyu postupu v istoriyi ta yiyi riznomanitni variaciyi Natomist znachnoyi populyarnosti nabuli ciklichni teoriyi F Konechni F Korneliusa P Sorokina O Shpenglera ta in Vidtodi shiritsya tendenciya na lokalizaciyu ta segmentizaciyu linijno stadialnih teorij rozmivannya yihnoyi normativnosti vklyuchennya dopovnyuyuchih abo korelyuyuchih komponentiv tosho Pobutuyut sprobi vidnajti novi zasadi i mirila vartosti tehnologichni tehnichno promislovi tehnichno matematichni ta in shodo ideyi postupu v stadialno linijnih teoriyah Primirom takoyu bula teoriya faz amerikanskogo publicista G Adamsa visunuta she 1909 ale spopulyarizovana pislya jogo smerti zgidno z yakoyu vidilyalisya taki stadiyi religijna faza do 17 st mehanichna faza 17 19 st elektromagnetichna faza pochatok 20 st kotra mala perejti v efirnu fazu 1917 21 a zgodom u fazu chistogo rozumu Natomist na terenah radyanskoyi sociogumanitaristiki peremogla universalistska propoziciya v konceptualnij reviziyi marksizmu kotra sprichinilasya do viokremlennya t zv zhorstkogo karkasa do yakogo zvodilosya vse rozmayittya svitu istoriyi Vidtak linijno stadialna konstrukciya chotiroh sposobiv virobnictva K Marksa peretvorilasya na sumnozvisnu p yatichlenku teoriyu p yati suspilno ekonomichnih formacij pervisnoobshinna rabovlasnicka feodalna kapitalistichna ta komunistichna yaka uprodovzh 1930 80 h rr bula yedinoyu kanonizovanoyu j universalnoyu viziyeyu z obsyagu vsesvitnoyi istoriyi v SRSR U mezhah ciyeyi teoriyi postup v istoriyi tlumachivsya yak linijnij ta zakonomirnij ruh vid odniyeyi formaciyi do inshoyi NeoevolyucionizmNovitnogo impulsu stadialnim teoriyam nadav neoevolyucionizm yakij uprovadiv rozriznennya mizh zagalnim procesom evolyucijnogo postupu iz perspektivi znakovih kulturnih institucionalnih strukturnih vidkrittiv vidomih yak evolyucijni zagalnosti termin amerikanskogo sociologa T Parsonsa kotri dosyagayutsya suspilstvami v riznij chas ta vlasne evolyuciyeyu pevnogo suspilstva Vidtak pervinna evolyucijno stadialna konstrukciya pozbavlyalasya linijnosti ta normativnosti pozayak vidkrivalisya rizni variaciyi perenesennya evolyucijnih zagalnostej religiya mova pisemnist lyudska sporidnenist tehnologiya socialna stratifikaciya politichna ta kulturna legitimaciya byurokratiya groshi j rinki universalna pravova sistema demokratichna asociaciya nauka v te chi inshe suspilstvo napriklad shlyahom zapozichennya Na comu intelektualnomu pidgrunti uprodovzh 1950 60 h rr postalo chimalo riznomanitnih koncepcij modernizaciyi j industrializaciyi aktualizovanih togochasnimi transformaciyami v krayinah tretogo svitu Zdebilshogo ci teoriyi vibudovuvalisya v konteksti magistralnih socialno ekonomichnih peretvoren sho vreshti resht privodili do zmini riznih tipiv suspilstv doindustrialnogo agrarnogo tradicijnogo industrialnogo modernizovanogo postindustrialnogo informacijnogo Primirom za amerikanskogo ekonomista V Rostou viokremlyuvalosya 5 stadij 1 agrarne suspilstvo z donyutonivskim rivnem nauki j tehniki 2 perehidne suspilstvo v yakomu postali peredumovi zsuvu 3 vlasne zsuvu dobi promislovoyi revolyuciyi za viziyeyu V Rostou do ciyeyi stadiyi Angliya vvijshla naprikinci 18 st Franciya ta SShA u sered 19 st Nimechchina u 2 j pol 19 st Rosijska imperiya u 1890 1914 Indiya ta Kitaj u 1950 ti rr 4 zrilosti dosyagnennya yakoyi potrebuye perehidnogo periodu trivalistyu 50 60 rokiv 5 visokogo masovogo spozhivannya v yaku dominuyuchu rol vidigrayut sfera poslug ta virobnictvo tovariv shirokogo vzhitku a ne tradicijni industrialni galuzi Nizka stadialnih konstrukcij reprezentovana u studiyah teoretikiv postindustrialnogo suspilstva R K Arona D Bella O Toflera ta in Na terenah SRSR oposeredkovani vplivi neoevolyucionizmu prostezhuyutsya v diskusiyah navkolo aziatskogo sposobu virobnictva 1960 h rr v yakih tiyeyu chi in miroyu obstoyuvalisya ideyi evolyucijnoyi variativnosti suspilnogo rozvitku Vtim u 2 j pol 20 st yak neoevolyucionizm zagalom tak i konkretni universalni ta lokalni stadialni teoriyi zaznali serjoznoyi kritiki zokrema cirkulyuvali dumki sho stadiyi skladno identifikuvati isnuye velichezna kilkist tipologij ta klasifikacij voni nav yazuyut normativnist mehanistichnist j determinizm spirayutsya golovnim chinom na yevropejsku istoriyu zaznayut difuziyi j rozmivannya koli perenosyatsya na minuvshinu pevnogo suspilstva tosho Ta najurazlivishim miscem stadialnoyi konceptualizaciyi ye zmina odniyeyi stadiyi inshoyu problema t zv peremikachiv primirom u radyanskij istoriografiyi vidoma yak pitannya mizhformacijnih stikiv abo perehodiv Zazvichaj cyu problemu virishuvali za rahunok sociokulturnih rozriviv abo impulsiv revolyucij Anglijska revolyuciya seredini 17 st Francuzka revolyuciya kincya 18 stolittya Rosijska revolyuciya 1917 18 tosho velikih vijn sho kardinalno zminyuvali politichnu mapu svitu Tridcyatirichna vijna 1618 1648 napoleonivski vijni pochatku 19 st Persha ta Druga svitovi vijni holodna vijna ta in perehidnih tranzitnih periodiv neolitichna revolyuciya termin britansko avstralijskogo istorika V G Chajlda revolyuciya rinku j agrarna revolyuciya kincya 15 1 yi pol 16 st promislova revolyuciya kincya 18 pochatku 19 st tehnologichni revolyuciyi 20 st elektronna yaderno kosmichna ta informacijna tosho Otozh u 2 j polovini 20 st poshirilasya tendenciya do riznomanitnih kombinacij stadialnih i ciklichnih konstrukcij minuvshini zokrema sprobi uv yazati stadialni modeli z ekonomichnimi politichnimi chi vijskovo politichnimi ciklami riznoyi trivalosti Napriklad shojno zgadana teoriya V Rostou tyazhiye do 50 richnih ekonomichnih cikliv sebto spoluchaye stadialnij ta ciklichnij pidhodi Zreshtoyu na zlami 20 21 st zacikavlennya stadialnimi konstrukciyami postupovo zgaslo zokrema vvazhayetsya sho voni vicherpali svij piznavalnij potencial ta instrumentalni mozhlivosti Odnak ideya postupu v znyatomu viglyadi tak chi inakshe cirkulyuye v suchasnij sociogumanitaristici hocha bilshist istorikiv unikayut progresivnih oznachen yavish podij i procesiv ta linijno stadialnoyi konceptualizaciyi Div takozhVelika IstoriyaDzherela ta literaturaYas O V Postupu teoriyi Enciklopediya istoriyi Ukrayini u 10 t redkol V A Smolij golova ta in Institut istoriyi Ukrayini NAN Ukrayini K Naukova dumka 2011 T 8 Pa Prik S 444 ISBN 978 966 00 1142 7 Osoblivosti perehidnih suspilstv Navch posib dlya stud spec Soc robota M P Getmanchuk O Yu Moroz I R Malik V Ye Savka I Yu Karpinskij Nac un t Lviv politehnika L 2002 116 c Bibliogr s 108 109 PosilannyaIstorizm istoricizm 4 travnya 2021 u Wayback Machine Ukrayinska mala enciklopediya 16 kn u 8 t prof Ye Onackij Nakladom Administraturi UAPC v Argentini Buenos Ajres 1959 T 2 kn 4 Literi Zh J S 556 1000 ekz Postup progres Ukrayinska mala enciklopediya 16 kn u 8 t prof Ye Onackij Nakladom Administraturi UAPC v Argentini Buenos Ajres 1963 T 6 kn XI Literi Pere Po S 1449 1451 1000 ekz