Братське кладовище (крим. Qardaş mezarlığı) — цвинтар учасників оборони Севастополя 1854—1855 років розташований на південному схилі пагорба, що підноситься на Північній стороні Севастополя, в районі Куриної балки.
Братське кладовище | |
---|---|
центральний вхід | |
Інформація про цвинтар | |
H G O | |
Країна | Україна |
Розташування | Севастополь |
Адреса: вулиця Богданова, 41 | |
Братське кладовище Братське кладовище (Автономна Республіка Крим) | |
Братське кладовище у Вікісховищі |
Історія
В дні оборони Севастополя захисників іноді ховали недалеко від місця їх загибелі, чимало поховань з'явилося на Південній стороні Севастополя за огорожею бастіонів. Але більшу частину вбитих відвозили на Північну сторону, де в кінці вересня 1854 року за вказівкою начальника штабу Чорноморського флоту і портів віце-адмірала В. О. Корнілова були створені три кладовища — два знаходилися на сході від Північного укріплення, неподалік від дороги, що веде до інкерманских позицій, а одне — на заході між Північним зміцненням і вежею Волохова. Цвинтарі ці мали відділення, на яких ховали моряків, саперів, артилеристів, піхотинців за полками. Обидва цвинтаря незабаром так розрослися, що почали сприйматися як одне, спочатку воно офіційно іменувалося Петропавлівським, згодом його назвав Братським.
Могили для братських поховань готувалися заздалегідь. Їх рили, в основному, солдати і матроси арештантських рот. Небіжчиків клали по 50, 100 і більше в одну могилу. У центрі братської могили ставили дерев'яні хрести або клали камінь, такі самі хрести ставили і на могилах офіцерів. Іноді замість дерев'яних хрестів, викладали хрест із ворожих бомб і ядер. Порожні снаряди з отворами, зверненими назовні, постійно під час вітру видавали гул, що нагадує відспівування або жалібний плач за вбитими.
В ході оборони Севастополя на Братському кладовищі були поховані командир батальйону Тобольського піхотного полку підполковник А. І. Чернявський, командир 37-го флотського екіпажу капітан II рангу А. Н. Скоробогатов, командир Одеського єгерського полку полковник А. П. Скюдері, командир 3 — го піхотного корпусу генерал-ад'ютант Н. А. Реад, командир батальйону Олонецкого піхотного полку підполковник Є. І. Бутовський, командир Празького резервного піхотного полку полковник К. С. Фрейнд, нагороджений золотою зброєю «За хоробрість» осавул Н. А. Щербачов, командир батальйону Мінського піхотного полку підполковник А. Рудановский, командир бригади 9-ї піхотної дивізії генерал-майор Н. А. Адлерберг з сином, командир Волинського піхотного полку полковник М. І. Лутков, командир роти Севського піхотного полку штабс-капітан Ю. З. Островський, нагороджений орденом святого Георгія 4-го ступеня поручник В. Івашінцов, командир бригади 14-ї піхотної дивізії генерал-майор Н. Д. Тимофєєв, нагороджений орденом святого Георгія 4-го ступеня, капітан А. Г. Тонагель і багато інших офіцерів.
У ході бойових дій плани кладовищ не складалися, і частина могил через кілька років розшукати вже було неможливо.
Незабаром після закінчення Кримської війни, в 1856 році, щоб зберегти могили учасників оборони, було вирішено привести в порядок військові кладовища. Їх в околицях міста налічувалося 16. Проте, роботи на кладовищах вимагали великих витрат, грошей не було. Офіцери та солдати деяких полків, що брали участь в обороні Севастополя, вирішили зібрати пожертви на благоустрій кладовищ. Ця ініціатива була підтримана Військовим Міністром, який у вересні 1856 року видав наказ про благоустрій поховань.
Морські офіцери, що втратили багатьох товаришів у Севастополі, дізнавшись про рішення, прийняте в армійських частинах, у грудні 1856 року підтримали цю пропозицію, і інспекторський департамент Морського відомства оголосив збір пожертв серед морських команд.
Вже в наступному році з різних куточків Росії стали надходити пожертвування. Посилали їх не тільки офіцери, але і нижні чини. І, хоча ці внески були невеликі (від 5 до 50 копійок), в цілому була зібрана значна сума. У 1857 році чини розформованих Ізмаїльського, Кілійського, Кінбурнського та Херсонського артилерійських гарнізонів пожертвували 253 рублів 46,5 копійок, А також образу і деякі церковні речі і тому подібне.
Ще навесні 1856 року генерал-ад'ютант князь В. І. Васильчиков, що був у дні оборони начальником штабу Севастопольського гарнізону, запропонував архітектору Епінгеру прийняти на себе спорудження каплиці і огорож навколо кладовища на Північній стороні Севастополя. Так як проєкт каплиці не був ще затверджений, архітектор навесні 1857 року приступив до спорудження огорожі кладовища. У червні був затверджений проєкт каплиці, виконаний архітектором . Тоді Епінгер звернувся з проханням передати О. А. Авдєєву і спорудження огорожі кладовища. З 5 серпня, як повідомив в Севастопольську генеральну комісію контр-адмірал Г. І. Бутаков, архітектору О. А. Авдєєву доручили спорудження на кладовищі огорожі і каплиці. Ним же згодом велися роботи і по спорудженню деяких пам'ятників на кладовищі.
За десять років, до 1867 року, на Братському кладовищі було поставлено 32 мармурових пам'ятника над могилами офіцерів і 34 пам'ятника на братських могилах. Цьому сприяв наказ в 1860-х роках генерал-інспектора по Інженерної частини про створення описів поховань на кладовищах Севастополя, а також передача військових кладовищ у відання Військового міністерства. В 1871 році було наказано:
«… зробити точні описи пам'ятників на французьких і англійських кладовищах …. самі ж кладовища прийняти у безпосереднє Завідування Інженерного відомства».
У 1870 році був споруджений храм-піраміда святого Миколая — спільний пам'ятник загиблим захисникам Севастополя (будувався з 1857 по 1870 рік). За проєкт цього храму архітектор О. А. Авдєєв був удостоєний звання академіка архітектури.
Паралельно з будівництвом каплиці-піраміди, впорядковуються і територія кладовища. У листопаді 1865 року за пропозицією комісії купець Іван Кухтін погодився за 5 257 рублів спланувати місцевість, влаштувати тераси, обкласти їх укоси каменем, а за 5 106 рублів виконати частину робіт зі спорудження огорожі для чавунної решітки та бруствера батареї, яку передбачалося встановити перед каплицею.
Кладовище було меморіальним, і з початку 1860-х років на цій території ховали за заповітом померлих учасників оборони Севастополя. Тут були поховані генерал-лейтенант К. О. Сильвестрович, генерал-лейтенант Є. М. Бульмерінг, генерал-майор М. Ф. Еріхс, М. С. Торопов, інженер-генерал , інженер-генерал кавалер орденів св. Георгія 2-й і 3-го ступенів Е. І. Тотлебен, штабс-капітан В. Ф. Новицький, контр-адмірал Ф. Ф. Нарбут, генерал-ад'ютант князь М. Д. Горчаков, капітан I рангу кавалер ордена св. Георгія 4-го ступеня Н. І. Красовський, генерал-лейтенант кавалер ордена св. Георгія 4-го ступеня П. І. Постольський, контр-адмірал князь П. П. Максутов, генерал-лейтенант кавалер ордена св. Георгія 4-го ступеня В. К. Мольський, генерал-лейтенант кавалер ордена св. Георгія 3-й і 4-го ступенів С. О. Хрульов, віце-адмірал кавалер ордена св. Георгія 3-й і 4-го ступенів М. Д. Новиков, кавалер ордена св. Георгія 4-го ступеня Н. І. Костомаров, адмірали П. І. Кислинський, І. Г. Руднєв, Л. М. Серебряков, кавалер ордена св. Георгія 4-го ступеня В. Є. Лазарєв та інші. Останнє поховання було скоєно у 1912 році (П. В. Щепанський).
У 1870 році кладовище обнесли огорожею з кримбальского каменю з двома чавунними воротами, при них побудували невеликі приворотні вежі, що повторюють форму увінчаного кам'яним хрестом храму-піраміди. Біля воріт були встановлені по дві гармати часів Кримської війни. Через рівні проміжки огорожі, на напівсклепінням споруджені невеликі пірамідальні башточки. У 1874 році у південних воріт за проєктом архітектора К. Я. Маєвського були побудовані на добровільні пожертвування севастопольського купця П. І. Губоніна два житлових будинки з елементами готичної архітектури, призначені для чотирьох інвалідів війни — служителів кладовища. Їх утримання забезпечувалося фондом від пожертвувань на надгробок генерал-лейтенанту С. О. Хрульову, тому будиночки отримали назву «хрульовських».
Продовжувалося спорудження надгробних пам'ятників. До 1870 року було оформлено надгробками близько 200 братських могил. У 1870 році Сімферопольською інженерною дистанцією (розташовувалася в Севастополі) під керівництвом підполковника К. Е. Геммельмана були розроблені 19 типів проєктів пам'ятників на братських могилах. 17 серпня 1872 року креслення були затверджені в інженерному управлінні Одеського військового округу. В основному, були використані класичні архітектурні форми, обеліск, піраміда, саркофаг, жертовник, стела. У декоративній орнаментиці цих надгробків широко використана символіка, що уособлює військову славу, доблесть, безсмертя, мотив ордена св. Георгія, девіз якого — «За службу і хоробрість».
Частина надгробних пам'ятників була виконана за індивідуальним замовленням відомими майстрами: художником М. М. Васильєвим, архітекторами О. А. Авдєєвим, А. Г. Гронвальдом і А. А. Карбон'єром, скульпторами В. В. Едуардсом і К. К. Серво-Годебоким та іншими.
Одночасно зі спорудженням пам'ятників на Братському кладовищі упорядковували і його територію. Була побудована дорога. З 1870 по 1875 рік висадили велика кількість дерев: каштани, бузок, білу і жовту акації, мигдаль, туї. Надійшли вони в Севастополь з Імператорського Нікітського ботанічного саду й Одеського розсадника. Перш ніж висадити дерева, представник Департаменту сільського господарства, відряджений до Севастополя, разом з архітектором О. А. Авдєєвим врахували всі — умови ґрунту, клімат, величину дерева і форму його крони. Дуже скоро кладовище перетворилося і стало виділятися на тлі пустельних околиць Севастополя.
Через роки, так як каплиця не опалювалася, фрески, виконані носковими фарбами, від вогкості зіпсувалися. За рішенням відвідавшого храм Олександра III, живопис був замінений на мозаїку. Роботи були здійснені в 1886 році в майстерні Сельвіаті у Венеції за картинами художника М. Н. Протопопова (точна копія колишньої живопису). Вся реставрація пам'ятника проводилася під наглядом інженер-полковника Я. П. Семенова в 1888—1889 роках. Ці роботи обійшлися казні в 220 тисяч рублів.
У 1895 році був спроєктований будинок для священика на кладовищі. Будівництво було закінчено в 1896 році на гроші з запасного кредиту кошторису Військового Міністерства.
Догляд за пам'ятниками і територією кладовища був постійним, за роки після Кримської війни були споруджені надгробки з каменю на місцях всіх поховань 1854—1855 років.
У 1910—1911 роках на пам'ятниках оборони Севастополя були проведені капітальні будівельно-реставраційні роботи, на які було витрачено близько 60 тисяч рублів, велика частина яких була використана на роботи з приведення в порядок Братського цвинтаря. У ці роки були відреставровані надгробні пам'ятники, привезено з Нікітського ботанічного саду і висаджено на території близько 300 дерев цінних порід та 200 чагарників, відремонтовано доріжки і влаштовані кам'яні лави, влаштовано водопостачання, споруджена огорожа біля будинку священика, побудовано два сторожових будиночка, проведені реставраційні роботи в храмі.
Наприкінці XIX століття до огорожі примкнули, злившись згодом в одне, цивільне і військове кладовища Північної сторони.
Братське кладовище до революції 1917 року було місцем поклоніння полеглим захисникам Севастополя, практично всі відвідували місто приїжджали на це священне місце. У путівниках кінця XIX — початку XX століття його називали, крім Братського, ще «стотисячним» кладовищем. Називалася цифра похованих на цвинтарі солдатів і офіцерів російської армії в межах 126 — 127 тисяч чол. Однак це омана пояснювалося тим, що в офіційних джерелах називалися втрати армії в 126 669 чоловік., Але це були вбиті, поранені, контужений і зниклі безвісти. У Севастополі було вбито 17 015 чоловік та кілька тисяч померло від ран в севастопольських госпіталях.
Після громадянської війни роботи на кладовищі не проводилися, і воно поступово приходило в запустіння.
В дні другої оборони Севастополя біля огорожі Братського цвинтаря з північно-східної сторони стали ховати захисників міста, які воювали в 4-му секторі оборони.
З грудня 1941 року на Братському кладовищі розташувався командний пункт сектора оборони, на каплиці знаходився коригуючий пост артилеристів. Кладовище піддавалося інтенсивному обстрілу артилерії та нальотам авіації, в результаті чого були пошкоджені каплиця і багато пам'ятників.
У середині червня лінія фронту проходила через Братське кладовище, де був створений окремий опорний пункт.
У квітні 1944 року радянські війська почали операцію по відвоюванню міста у німецьких військ. Поруч з могилами загиблих у 1941—1942 роках поховали загиблих при прориві ворожих позицій.
Через п'ять років після закінчення радянсько-німецької війни виконком Севастопольської міськради визнав можливим виділити на реставраційні роботи Пам'ятника затопленим кораблям і храму-каплиці на Братському кладовищі 250 тисяч рублів.
29 жовтня 1955 року в Севастопольській бухті трапилася трагедія — підірвався лінійний корабель «Новоросійськ» (колишній італійський «Джуліо Чезаре»). Загинуло 611 матросів і офіцерів, з них 42 поховані на кладовищі Комунарів, решта — на Північній стороні у братській могилі, поряд з воїнами, загиблими у 1941—1944 роках.
До 1963 року територія цвинтаря полеглих воїнів у 1941—1942 роках була упорядкована, на братській могилі моряків «Новоросійська» був споруджений за проєктом скульптора П. І. Бондаренка та архітектора Л. А. Заварзіна.
Пам'ятники Братського кладовища, незважаючи на недостатність коштів, що виділяються, неодноразово реставрували. У 1981 році закінчено відновлення фасадів храму святого Миколая, з грудня 1988 року він переданий . З 1989 року храм знову освячено і в ньому почали відправляти церковні служби.
В даний час на території кладовища збереглося 104 іменних пам'ятника та 514 — на братських могилах. Не збереглися могили 30 офіцерів, у тому числі командира бригади 9-ї піхотної дивізії генерал-майора Д. С. Юферова, командира коливанських єгерського полку полковника К. А. Тімірязєва, кавалера ордена св. Георгія 4-го ступеня підполковника В. С. Прікота, кавалера ордена св. Георгія 4-го ступеня генерал-майора В. П. Ползікова та інших.
Література
Вікісховище має мультимедійні дані за темою: Братське кладовище (Севастополь) |
- А. М. Чикин. Севастополь. Историко-литературный справочник. «Вебер». Севастополь. 2008. . стор. 72.
Посилання
У Вікіпедії є проєкт |
- (рос.)
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Bratske kladovishe krim Qardas mezarligi cvintar uchasnikiv oboroni Sevastopolya 1854 1855 rokiv roztashovanij na pivdennomu shili pagorba sho pidnositsya na Pivnichnij storoni Sevastopolya v rajoni Kurinoyi balki Bratske kladovishecentralnij vhid centralnij vhidInformaciya pro cvintar44 38 10 pn sh 33 33 21 sh d H G OKrayina UkrayinaRoztashuvannyaSevastopolAdresa vulicya Bogdanova 41Bratske kladovisheBratske kladovishe Avtonomna Respublika Krim Bratske kladovishe u VikishovishiU Vikipediyi ye statti pro inshi znachennya cogo termina Bratske kladovishe IstoriyaV dni oboroni Sevastopolya zahisnikiv inodi hovali nedaleko vid miscya yih zagibeli chimalo pohovan z yavilosya na Pivdennij storoni Sevastopolya za ogorozheyu bastioniv Ale bilshu chastinu vbitih vidvozili na Pivnichnu storonu de v kinci veresnya 1854 roku za vkazivkoyu nachalnika shtabu Chornomorskogo flotu i portiv vice admirala V O Kornilova buli stvoreni tri kladovisha dva znahodilisya na shodi vid Pivnichnogo ukriplennya nepodalik vid dorogi sho vede do inkermanskih pozicij a odne na zahodi mizh Pivnichnim zmicnennyam i vezheyu Volohova Cvintari ci mali viddilennya na yakih hovali moryakiv saperiv artileristiv pihotinciv za polkami Obidva cvintarya nezabarom tak rozroslisya sho pochali sprijmatisya yak odne spochatku vono oficijno imenuvalosya Petropavlivskim zgodom jogo nazvav Bratskim Mogili dlya bratskih pohovan gotuvalisya zazdalegid Yih rili v osnovnomu soldati i matrosi areshtantskih rot Nebizhchikiv klali po 50 100 i bilshe v odnu mogilu U centri bratskoyi mogili stavili derev yani hresti abo klali kamin taki sami hresti stavili i na mogilah oficeriv Inodi zamist derev yanih hrestiv vikladali hrest iz vorozhih bomb i yader Porozhni snaryadi z otvorami zvernenimi nazovni postijno pid chas vitru vidavali gul sho nagaduye vidspivuvannya abo zhalibnij plach za vbitimi V hodi oboroni Sevastopolya na Bratskomu kladovishi buli pohovani komandir bataljonu Tobolskogo pihotnogo polku pidpolkovnik A I Chernyavskij komandir 37 go flotskogo ekipazhu kapitan II rangu A N Skorobogatov komandir Odeskogo yegerskogo polku polkovnik A P Skyuderi komandir 3 go pihotnogo korpusu general ad yutant N A Read komandir bataljonu Oloneckogo pihotnogo polku pidpolkovnik Ye I Butovskij komandir Prazkogo rezervnogo pihotnogo polku polkovnik K S Frejnd nagorodzhenij zolotoyu zbroyeyu Za horobrist osavul N A Sherbachov komandir bataljonu Minskogo pihotnogo polku pidpolkovnik A Rudanovskij komandir brigadi 9 yi pihotnoyi diviziyi general major N A Adlerberg z sinom komandir Volinskogo pihotnogo polku polkovnik M I Lutkov komandir roti Sevskogo pihotnogo polku shtabs kapitan Yu Z Ostrovskij nagorodzhenij ordenom svyatogo Georgiya 4 go stupenya poruchnik V Ivashincov komandir brigadi 14 yi pihotnoyi diviziyi general major N D Timofyeyev nagorodzhenij ordenom svyatogo Georgiya 4 go stupenya kapitan A G Tonagel i bagato inshih oficeriv U hodi bojovih dij plani kladovish ne skladalisya i chastina mogil cherez kilka rokiv rozshukati vzhe bulo nemozhlivo Nezabarom pislya zakinchennya Krimskoyi vijni v 1856 roci shob zberegti mogili uchasnikiv oboroni bulo virisheno privesti v poryadok vijskovi kladovisha Yih v okolicyah mista nalichuvalosya 16 Prote roboti na kladovishah vimagali velikih vitrat groshej ne bulo Oficeri ta soldati deyakih polkiv sho brali uchast v oboroni Sevastopolya virishili zibrati pozhertvi na blagoustrij kladovish Cya iniciativa bula pidtrimana Vijskovim Ministrom yakij u veresni 1856 roku vidav nakaz pro blagoustrij pohovan Morski oficeri sho vtratili bagatoh tovarishiv u Sevastopoli diznavshis pro rishennya prijnyate v armijskih chastinah u grudni 1856 roku pidtrimali cyu propoziciyu i inspektorskij departament Morskogo vidomstva ogolosiv zbir pozhertv sered morskih komand Vzhe v nastupnomu roci z riznih kutochkiv Rosiyi stali nadhoditi pozhertvuvannya Posilali yih ne tilki oficeri ale i nizhni chini I hocha ci vneski buli neveliki vid 5 do 50 kopijok v cilomu bula zibrana znachna suma U 1857 roci chini rozformovanih Izmayilskogo Kilijskogo Kinburnskogo ta Hersonskogo artilerijskih garnizoniv pozhertvuvali 253 rubliv 46 5 kopijok A takozh obrazu i deyaki cerkovni rechi i tomu podibne She navesni 1856 roku general ad yutant knyaz V I Vasilchikov sho buv u dni oboroni nachalnikom shtabu Sevastopolskogo garnizonu zaproponuvav arhitektoru Epingeru prijnyati na sebe sporudzhennya kaplici i ogorozh navkolo kladovisha na Pivnichnij storoni Sevastopolya Tak yak proyekt kaplici ne buv she zatverdzhenij arhitektor navesni 1857 roku pristupiv do sporudzhennya ogorozhi kladovisha U chervni buv zatverdzhenij proyekt kaplici vikonanij arhitektorom Todi Epinger zvernuvsya z prohannyam peredati O A Avdyeyevu i sporudzhennya ogorozhi kladovisha Z 5 serpnya yak povidomiv v Sevastopolsku generalnu komisiyu kontr admiral G I Butakov arhitektoru O A Avdyeyevu doruchili sporudzhennya na kladovishi ogorozhi i kaplici Nim zhe zgodom velisya roboti i po sporudzhennyu deyakih pam yatnikiv na kladovishi Za desyat rokiv do 1867 roku na Bratskomu kladovishi bulo postavleno 32 marmurovih pam yatnika nad mogilami oficeriv i 34 pam yatnika na bratskih mogilah Comu spriyav nakaz v 1860 h rokah general inspektora po Inzhenernoyi chastini pro stvorennya opisiv pohovan na kladovishah Sevastopolya a takozh peredacha vijskovih kladovish u vidannya Vijskovogo ministerstva V 1871 roci bulo nakazano zrobiti tochni opisi pam yatnikiv na francuzkih i anglijskih kladovishah sami zh kladovisha prijnyati u bezposerednye Zaviduvannya Inzhenernogo vidomstva cerkva svyatogo Mikolaya U 1870 roci buv sporudzhenij hram piramida svyatogo Mikolaya spilnij pam yatnik zagiblim zahisnikam Sevastopolya buduvavsya z 1857 po 1870 rik Za proyekt cogo hramu arhitektor O A Avdyeyev buv udostoyenij zvannya akademika arhitekturi Paralelno z budivnictvom kaplici piramidi vporyadkovuyutsya i teritoriya kladovisha U listopadi 1865 roku za propoziciyeyu komisiyi kupec Ivan Kuhtin pogodivsya za 5 257 rubliv splanuvati miscevist vlashtuvati terasi obklasti yih ukosi kamenem a za 5 106 rubliv vikonati chastinu robit zi sporudzhennya ogorozhi dlya chavunnoyi reshitki ta brustvera batareyi yaku peredbachalosya vstanoviti pered kapliceyu mogila E I Totlebena Kladovishe bulo memorialnim i z pochatku 1860 h rokiv na cij teritoriyi hovali za zapovitom pomerlih uchasnikiv oboroni Sevastopolya Tut buli pohovani general lejtenant K O Silvestrovich general lejtenant Ye M Bulmering general major M F Erihs M S Toropov inzhener general inzhener general kavaler ordeniv sv Georgiya 2 j i 3 go stupeniv E I Totleben shtabs kapitan V F Novickij kontr admiral F F Narbut general ad yutant knyaz M D Gorchakov kapitan I rangu kavaler ordena sv Georgiya 4 go stupenya N I Krasovskij general lejtenant kavaler ordena sv Georgiya 4 go stupenya P I Postolskij kontr admiral knyaz P P Maksutov general lejtenant kavaler ordena sv Georgiya 4 go stupenya V K Molskij general lejtenant kavaler ordena sv Georgiya 3 j i 4 go stupeniv S O Hrulov vice admiral kavaler ordena sv Georgiya 3 j i 4 go stupeniv M D Novikov kavaler ordena sv Georgiya 4 go stupenya N I Kostomarov admirali P I Kislinskij I G Rudnyev L M Serebryakov kavaler ordena sv Georgiya 4 go stupenya V Ye Lazaryev ta inshi Ostannye pohovannya bulo skoyeno u 1912 roci P V Shepanskij U 1870 roci kladovishe obnesli ogorozheyu z krimbalskogo kamenyu z dvoma chavunnimi vorotami pri nih pobuduvali neveliki privorotni vezhi sho povtoryuyut formu uvinchanogo kam yanim hrestom hramu piramidi Bilya vorit buli vstanovleni po dvi garmati chasiv Krimskoyi vijni Cherez rivni promizhki ogorozhi na napivsklepinnyam sporudzheni neveliki piramidalni bashtochki U 1874 roci u pivdennih vorit za proyektom arhitektora K Ya Mayevskogo buli pobudovani na dobrovilni pozhertvuvannya sevastopolskogo kupcya P I Gubonina dva zhitlovih budinki z elementami gotichnoyi arhitekturi priznacheni dlya chotiroh invalidiv vijni sluzhiteliv kladovisha Yih utrimannya zabezpechuvalosya fondom vid pozhertvuvan na nadgrobok general lejtenantu S O Hrulovu tomu budinochki otrimali nazvu hrulovskih Prodovzhuvalosya sporudzhennya nadgrobnih pam yatnikiv Do 1870 roku bulo oformleno nadgrobkami blizko 200 bratskih mogil U 1870 roci Simferopolskoyu inzhenernoyu distanciyeyu roztashovuvalasya v Sevastopoli pid kerivnictvom pidpolkovnika K E Gemmelmana buli rozrobleni 19 tipiv proyektiv pam yatnikiv na bratskih mogilah 17 serpnya 1872 roku kreslennya buli zatverdzheni v inzhenernomu upravlinni Odeskogo vijskovogo okrugu V osnovnomu buli vikoristani klasichni arhitekturni formi obelisk piramida sarkofag zhertovnik stela U dekorativnij ornamentici cih nadgrobkiv shiroko vikoristana simvolika sho uosoblyuye vijskovu slavu doblest bezsmertya motiv ordena sv Georgiya deviz yakogo Za sluzhbu i horobrist Chastina nadgrobnih pam yatnikiv bula vikonana za individualnim zamovlennyam vidomimi majstrami hudozhnikom M M Vasilyevim arhitektorami O A Avdyeyevim A G Gronvaldom i A A Karbon yerom skulptorami V V Eduardsom i K K Servo Godebokim ta inshimi Odnochasno zi sporudzhennyam pam yatnikiv na Bratskomu kladovishi uporyadkovuvali i jogo teritoriyu Bula pobudovana doroga Z 1870 po 1875 rik visadili velika kilkist derev kashtani buzok bilu i zhovtu akaciyi migdal tuyi Nadijshli voni v Sevastopol z Imperatorskogo Nikitskogo botanichnogo sadu j Odeskogo rozsadnika Persh nizh visaditi dereva predstavnik Departamentu silskogo gospodarstva vidryadzhenij do Sevastopolya razom z arhitektorom O A Avdyeyevim vrahuvali vsi umovi gruntu klimat velichinu dereva i formu jogo kroni Duzhe skoro kladovishe peretvorilosya i stalo vidilyatisya na tli pustelnih okolic Sevastopolya Cherez roki tak yak kaplicya ne opalyuvalasya freski vikonani noskovimi farbami vid vogkosti zipsuvalisya Za rishennyam vidvidavshogo hram Oleksandra III zhivopis buv zaminenij na mozayiku Roboti buli zdijsneni v 1886 roci v majsterni Selviati u Veneciyi za kartinami hudozhnika M N Protopopova tochna kopiya kolishnoyi zhivopisu Vsya restavraciya pam yatnika provodilasya pid naglyadom inzhener polkovnika Ya P Semenova v 1888 1889 rokah Ci roboti obijshlisya kazni v 220 tisyach rubliv U 1895 roci buv sproyektovanij budinok dlya svyashenika na kladovishi Budivnictvo bulo zakincheno v 1896 roci na groshi z zapasnogo kreditu koshtorisu Vijskovogo Ministerstva Doglyad za pam yatnikami i teritoriyeyu kladovisha buv postijnim za roki pislya Krimskoyi vijni buli sporudzheni nadgrobki z kamenyu na miscyah vsih pohovan 1854 1855 rokiv U 1910 1911 rokah na pam yatnikah oboroni Sevastopolya buli provedeni kapitalni budivelno restavracijni roboti na yaki bulo vitracheno blizko 60 tisyach rubliv velika chastina yakih bula vikoristana na roboti z privedennya v poryadok Bratskogo cvintarya U ci roki buli vidrestavrovani nadgrobni pam yatniki privezeno z Nikitskogo botanichnogo sadu i visadzheno na teritoriyi blizko 300 derev cinnih porid ta 200 chagarnikiv vidremontovano dorizhki i vlashtovani kam yani lavi vlashtovano vodopostachannya sporudzhena ogorozha bilya budinku svyashenika pobudovano dva storozhovih budinochka provedeni restavracijni roboti v hrami Naprikinci XIX stolittya do ogorozhi primknuli zlivshis zgodom v odne civilne i vijskove kladovisha Pivnichnoyi storoni Bratske kladovishe do revolyuciyi 1917 roku bulo miscem pokloninnya poleglim zahisnikam Sevastopolya praktichno vsi vidviduvali misto priyizhdzhali na ce svyashenne misce U putivnikah kincya XIX pochatku XX stolittya jogo nazivali krim Bratskogo she stotisyachnim kladovishem Nazivalasya cifra pohovanih na cvintari soldativ i oficeriv rosijskoyi armiyi v mezhah 126 127 tisyach chol Odnak ce omana poyasnyuvalosya tim sho v oficijnih dzherelah nazivalisya vtrati armiyi v 126 669 cholovik Ale ce buli vbiti poraneni kontuzhenij i znikli bezvisti U Sevastopoli bulo vbito 17 015 cholovik ta kilka tisyach pomerlo vid ran v sevastopolskih gospitalyah Pislya gromadyanskoyi vijni roboti na kladovishi ne provodilisya i vono postupovo prihodilo v zapustinnya V dni drugoyi oboroni Sevastopolya bilya ogorozhi Bratskogo cvintarya z pivnichno shidnoyi storoni stali hovati zahisnikiv mista yaki voyuvali v 4 mu sektori oboroni Z grudnya 1941 roku na Bratskomu kladovishi roztashuvavsya komandnij punkt sektora oboroni na kaplici znahodivsya koriguyuchij post artileristiv Kladovishe piddavalosya intensivnomu obstrilu artileriyi ta nalotam aviaciyi v rezultati chogo buli poshkodzheni kaplicya i bagato pam yatnikiv U seredini chervnya liniya frontu prohodila cherez Bratske kladovishe de buv stvorenij okremij opornij punkt U kvitni 1944 roku radyanski vijska pochali operaciyu po vidvoyuvannyu mista u nimeckih vijsk Poruch z mogilami zagiblih u 1941 1942 rokah pohovali zagiblih pri prorivi vorozhih pozicij Cherez p yat rokiv pislya zakinchennya radyansko nimeckoyi vijni vikonkom Sevastopolskoyi miskradi viznav mozhlivim vidiliti na restavracijni roboti Pam yatnika zatoplenim korablyam i hramu kaplici na Bratskomu kladovishi 250 tisyach rubliv 29 zhovtnya 1955 roku v Sevastopolskij buhti trapilasya tragediya pidirvavsya linijnij korabel Novorosijsk kolishnij italijskij Dzhulio Chezare Zaginulo 611 matrosiv i oficeriv z nih 42 pohovani na kladovishi Komunariv reshta na Pivnichnij storoni u bratskij mogili poryad z voyinami zagiblimi u 1941 1944 rokah Do 1963 roku teritoriya cvintarya poleglih voyiniv u 1941 1942 rokah bula uporyadkovana na bratskij mogili moryakiv Novorosijska buv sporudzhenij za proyektom skulptora P I Bondarenka ta arhitektora L A Zavarzina Pam yatniki Bratskogo kladovisha nezvazhayuchi na nedostatnist koshtiv sho vidilyayutsya neodnorazovo restavruvali U 1981 roci zakincheno vidnovlennya fasadiv hramu svyatogo Mikolaya z grudnya 1988 roku vin peredanij Z 1989 roku hram znovu osvyacheno i v nomu pochali vidpravlyati cerkovni sluzhbi V danij chas na teritoriyi kladovisha zbereglosya 104 imennih pam yatnika ta 514 na bratskih mogilah Ne zbereglisya mogili 30 oficeriv u tomu chisli komandira brigadi 9 yi pihotnoyi diviziyi general majora D S Yuferova komandira kolivanskih yegerskogo polku polkovnika K A Timiryazyeva kavalera ordena sv Georgiya 4 go stupenya pidpolkovnika V S Prikota kavalera ordena sv Georgiya 4 go stupenya general majora V P Polzikova ta inshih LiteraturaVikishovishe maye multimedijni dani za temoyu Bratske kladovishe Sevastopol A M Chikin Sevastopol Istoriko literaturnyj spravochnik Veber Sevastopol 2008 ISBN 978 966 335 102 5 stor 72 PosilannyaU Vikipediyi ye proyekt Ukrayinskij nekropol ros