Ця стаття містить , але походження окремих тверджень через брак . |
Уйгурська мова характеризується різноманіттям діалектів та говорів. Усі вони, незважаючи на певні розбіжності між собою, насамперед у вимові, взаємозрозумілі.
Є різні класифікації діалектів уйгурської мови. Але майже всі вони зводяться до існування в уйгурській мові трьох основних груп говорів, або діалектів — центрального, південного (хотанського) та східного (лобнорського). Свої класифікації запропонували лінгвісти Е. Р. Тенішев, Р. Ф. Ган та М.Османов.
Поширення набула класифікація Е. Р. Тенішева:
Центральний діалект | Турфанський говір (Турфан) |
---|---|
Кучарський говір (Куча) | |
Аксуйський говір (Аксу) | |
Кашгарський говір (Кашгар) | |
Яркендський говір (Яркенд) | |
Південний діалект | Хотанський діалект (Хотан) |
Східний діалект | Лобнорський діалект (Лобнор) |
Р. Ф. Ган центральний діалект поділив далі на північну та південну гілки, і включив до першої таранчинський (), ілійський (Ілійський край) та хамійський (Хамі) говори, а до південної — тарімський (Тарім), доланський (долани), артушський () і могульський говори (), при цьому зберігши класифікацію Е. Р. Тенішева. Він також зарахував до південної гілки центрального діалекту черченський (Черчен) і чарклицький () говори.
Надалі було сформовано точнішу класифікацію діалектів та говорів уйгурської мови.
Центральний діалект | Північна гілка | Урумчинський говір (Урумчі) |
---|---|---|
Ілійський говір (Ілійський край) | ||
Таранчинський говір () | ||
Турфанський говір (Турфан) | ||
Кумульський говір (Кумул) | ||
Південна гілка | Кашгарський говір (Кашгар) | |
Доланський говір (долани) | ||
Атушський говір () | ||
Тарімський говір (Тарім) | ||
Могульский говір () | ||
Кучарський говір (Куча) | ||
Яркендський говір (Яркенд) | ||
Аксуйський говір (Аксу) | ||
Південний (хотанський) діалект | Гілка № 1 | Гумський говір (Гума) |
Гілка № 2 | Ечинський говір () | |
Каракашський говір (Каракаш) | ||
Гілка № 3 | Керійський говір () | |
Чірський говір () | ||
Нійський говір () | ||
Черченський говір (Черчен) | ||
Хотанський говір (Хотан) | ||
Східний діалект | Лобнорський діалект (Лобнор) |
Класифікація діалектів та говорів уйгурської мови Е. Р. Тенішева заснована на чотирьох ознаках: якість фонеми / я /, метафонія, приголосна асиміляція і сполучення дієслів у майбутньому часі.
В основу сучасної літературної уйгурської мови покладено центральний діалект, що охоплює три домінуючі говори: турфанський, ілійський та кашгарський, а також багато говорів місцевого значення: урумчинський, кумульський, карашарський, кучарський, корлинський, аксуйський, яркендський, . Центральним наріччям розмовляє приблизно 90% уйгуромовного населення, у той час двома іншими діалектами користується відносно невелика частина уйгурів.
Норма вимови у літературній мові закріплена за говором ілійських (кульджинських) уйгурів, а літературний стандарт базується переважно на дуже близькому говорі Урумчі.
Стандартні варіанти
Існує два стандартні варіанти уйгурської мови:
- Сіньцзян-Уйгурський варіант (характерний для Сіньцзян-Уйгурського автономного району КНР);
- Середньоазійський варіант (розповсюджений переважно на території колишнього СРСР (Казахстан, Узбекистан, Киргизстан).
Перший стандартний варіант мови, що використовується у Сіньцзян-Уйгурському автономному районі, базується переважно на урумчинському говорі центрального діалекту. Тоді як, середньоазійський варіант заснований в основному на семиріченському говорі, що є похідний від ілійського говору центрального діалекту, а в меншій мірі — на ферганському говорі, дуже близькому до кашгарського говору того ж діалекту.
Відмінності між двома нормативними мовами лежать насамперед в орфографії. Стандартна сіньцзян-уйгурська мова для письма використовує арабський алфавіт (Uyghur Ereb Yéziqi), у той час як стандартна середньоазіатська — кириличну абетку (Uyghur Siril Yéziqi). Розбіжності у лексиці між обома стандартами обумовлені зовнішніми адстратними впливами китайської і російської мов на територіях відповідно Сіньцзян-Уйгурського автономного району і республік Середньої Азії (Казахстані, Киргизстані та Узбекистані).
Посилання
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Cya stattya mistit perelik posilan ale pohodzhennya okremih tverdzhen zalishayetsya nezrozumilim cherez brak vnutrishnotekstovih dzherel vinosok Bud laska dopomozhit polipshiti cyu stattyu peretvorivshi dzherela z pereliku posilan na dzherela vinoski u samomu teksti statti Zvernitsya na za poyasnennyami ta dopomozhit vipraviti nedoliki Ujgurska mova harakterizuyetsya riznomanittyam dialektiv ta govoriv Usi voni nezvazhayuchi na pevni rozbizhnosti mizh soboyu nasampered u vimovi vzayemozrozumili Ye rizni klasifikaciyi dialektiv ujgurskoyi movi Ale majzhe vsi voni zvodyatsya do isnuvannya v ujgurskij movi troh osnovnih grup govoriv abo dialektiv centralnogo pivdennogo hotanskogo ta shidnogo lobnorskogo Svoyi klasifikaciyi zaproponuvali lingvisti E R Tenishev R F Gan ta M Osmanov Poshirennya nabula klasifikaciya E R Tenisheva Centralnij dialekt Turfanskij govir Turfan Kucharskij govir Kucha Aksujskij govir Aksu Kashgarskij govir Kashgar Yarkendskij govir Yarkend Pivdennij dialekt Hotanskij dialekt Hotan Shidnij dialekt Lobnorskij dialekt Lobnor R F Gan centralnij dialekt podiliv dali na pivnichnu ta pivdennu gilki i vklyuchiv do pershoyi taranchinskij ilijskij Ilijskij kraj ta hamijskij Hami govori a do pivdennoyi tarimskij Tarim dolanskij dolani artushskij i mogulskij govori pri comu zberigshi klasifikaciyu E R Tenisheva Vin takozh zarahuvav do pivdennoyi gilki centralnogo dialektu cherchenskij Cherchen i charklickij govori Nadali bulo sformovano tochnishu klasifikaciyu dialektiv ta govoriv ujgurskoyi movi Centralnij dialekt Pivnichna gilka Urumchinskij govir Urumchi Ilijskij govir Ilijskij kraj Taranchinskij govir Turfanskij govir Turfan Kumulskij govir Kumul Pivdenna gilka Kashgarskij govir Kashgar Dolanskij govir dolani Atushskij govir Tarimskij govir Tarim Mogulskij govir Kucharskij govir Kucha Yarkendskij govir Yarkend Aksujskij govir Aksu Pivdennij hotanskij dialekt Gilka 1 Gumskij govir Guma Gilka 2 Echinskij govir Karakashskij govir Karakash Gilka 3 Kerijskij govir Chirskij govir Nijskij govir Cherchenskij govir Cherchen Hotanskij govir Hotan Shidnij dialekt Lobnorskij dialekt Lobnor Klasifikaciya dialektiv ta govoriv ujgurskoyi movi E R Tenisheva zasnovana na chotiroh oznakah yakist fonemi ya metafoniya prigolosna asimilyaciya i spoluchennya diyesliv u majbutnomu chasi V osnovu suchasnoyi literaturnoyi ujgurskoyi movi pokladeno centralnij dialekt sho ohoplyuye tri dominuyuchi govori turfanskij ilijskij ta kashgarskij a takozh bagato govoriv miscevogo znachennya urumchinskij kumulskij karasharskij kucharskij korlinskij aksujskij yarkendskij Centralnim narichchyam rozmovlyaye priblizno 90 ujguromovnogo naselennya u toj chas dvoma inshimi dialektami koristuyetsya vidnosno nevelika chastina ujguriv Norma vimovi u literaturnij movi zakriplena za govorom ilijskih kuldzhinskih ujguriv a literaturnij standart bazuyetsya perevazhno na duzhe blizkomu govori Urumchi Standartni variantiIsnuye dva standartni varianti ujgurskoyi movi Sinczyan Ujgurskij variant harakternij dlya Sinczyan Ujgurskogo avtonomnogo rajonu KNR Serednoazijskij variant rozpovsyudzhenij perevazhno na teritoriyi kolishnogo SRSR Kazahstan Uzbekistan Kirgizstan Pershij standartnij variant movi sho vikoristovuyetsya u Sinczyan Ujgurskomu avtonomnomu rajoni bazuyetsya perevazhno na urumchinskomu govori centralnogo dialektu Todi yak serednoazijskij variant zasnovanij v osnovnomu na semirichenskomu govori sho ye pohidnij vid ilijskogo govoru centralnogo dialektu a v menshij miri na ferganskomu govori duzhe blizkomu do kashgarskogo govoru togo zh dialektu Vidminnosti mizh dvoma normativnimi movami lezhat nasampered v orfografiyi Standartna sinczyan ujgurska mova dlya pisma vikoristovuye arabskij alfavit Uyghur Ereb Yeziqi u toj chas yak standartna serednoaziatska kirilichnu abetku Uyghur Siril Yeziqi Rozbizhnosti u leksici mizh oboma standartami obumovleni zovnishnimi adstratnimi vplivami kitajskoyi i rosijskoyi mov na teritoriyah vidpovidno Sinczyan Ujgurskogo avtonomnogo rajonu i respublik Serednoyi Aziyi Kazahstani Kirgizstani ta Uzbekistani PosilannyaHahn Reinhard F 1991 Spoken Uyghur London and Seattle ISBN 978 0 295986 51 7 Hahn Reinhard F 1998 Uyghur u Johanson Lars Csato Eva Agnes red The Turkic Languages Routledge s 379 396 ISBN 978 0 415082 00 6 Yakup Abdurishid 2005 The Turfan Dialect of Uyghur Turcologica t 63 ISBN 3 447 05233 3