Герби Тернополя |
Герб Тарновських |
Перший герб |
Герб австрійського періоду |
Герб міжвоєнного періоду |
Герб радянського періоду |
Сучасний герб |
Історія Тернополя налічує понад 450 років. Стаття про саме місто Тернопіль є тут.
Заснування і перші роки Тернополя
Перша згадка
Вперше Тернопіль згадується 1540 року: польський король Сиґізмунд I Старий видав краківському каштелянові, великому коронному гетьману Яну Амору Тарновському грамоту на заснування міста та володіння землею навколо нього. Будівництво фортеці на березі Серету в урочищі Сопільче (Топільче) тривало вісім років. Замок мав охороняти південно-східні кордони королівства від набігів татар.
Раніші поселення
Люди селились тут значно раніше (приваблювали родючі землі на лівому березі Серету, дрімучі ліси, в яких можна було сховатись від нападників). У Тернополі та околицях виявлено сліди стоянок первісних людей; припускають, що територія міста була заселена в Х тис. до н. е. Давньоруське укріплення Топільче () було зруйноване під час зимового 1240–1241 рр. походу Батия до Карпат.
XVI століття
У XVI столітті Тернопіль займав невелику територію. Місто охороняли Шевська, Кушнірська вежі, Кам‘янецька брама. Разом із замком, синагогою, церквою Різдва, Воздвиженським храмом вони входили у фортифікаційну систему давнього Тернополя.
Місто з трьох боків оточувало озеро та болота, зі сходу було укріплене широким сухим ровом з валами, частоколом, двома вежами на кутах. Поза центральною частиною простяглися передмістя: Заруддя — на півночі, Збаразьке — на північному сході, Смиковецьке — на сході, Микулинецьке — на півдні.
Маґдебурзьке право
У 1548 році місто отримало маґдебурзьке право, за яким Тернополю надавались деякі привілеї: його жителі на 15 років звільнялися від податків, на 20 років від сплати мита, право влаштовувати 3 ярмарки на рік, щотижневі торги, мати склади на товари для закордонних купців.
За данимим Тернопільського енциклопедичного словника, німецьке право отримане 1548 року, маґдебурзьке 1550 року.
Розвиток міста
Коронний гетьман Речі Посполитої Ян Амор Тарновський нечасто бував у Тернополі. Місто добре адмініструвалося, його економіка зростала, приносила гетьману значні прибутки, 1548 року місто отримало маґдебурзьке право. Мешканців заохочували до зведення власних садиб. Розмір будинків не повинен був перевищувати 10,5 м на 23,5 м. До кожної будівлі прилягав більший або менший земельний наділ. Будинок і город складали неподільну власність, не могли бути проданими окремо. Згодом поселенці виплачували за садиби по 18 грошів і 2 пів'мірки вівса. Крім оплати, городяни відробляли на панському полі 2 дні щотижня, сплачували данину медом, свининою. За користування правом ловити рибу в ставу треба було брати участь у ремонті греблі та лісопилок. З 1559 р. повинність була замінена грошовою оплатою.
У 1550 р. в місті було дозволено селитися євреям, що посилило економічні позиції міста. Так, зокрема у 1556 році львівський міщанин, різник Станіслав Шолтишек закупив 350 волів у князя Дмитра Вишневецького, заплативши 21000 грошей. Волів перегнали через кордон Великого князівства Литовського до Польщі (на той час це були різні держави) і в Тернополі оформили угоду їх продажу. Єврейський елемент сприяв розвиткові торгівлі міста, але самі євреї не відчували себе важливою частиною міста. Про це свідчить місце їх поселення, а саме тернопільський Поділ: сучасні вулиці Старий Поділ, Торговиця, Шашкевича, Князя Острозького, Паращука. Детальніше про деякі з цих вулиць тут. В наступні століття кількість єврейського населення місті значно виросла. Їх нараховувалось близько 300 сімей. Євреї разом з іншими міщанами були залучені до оборони міста від нападів ординців. З метою навчитися військової справи населення міста відвідувало навчання на які кожен мав приносити з собою мушкет, гніт, порох, холодну зброю.
Власники та орендарі міста
Ян-Амор Тарновський, Ян Кшиштоф Тарновський, князь Василь Костянтин Острозький, князь Олександр Острозький, Ганна Алоїза з Острозьких Ходкевич, Томаш Замойський, Ян «Собіпан» Замойський, Константій Владислав Собеський, Ельжбета Гелена Сенявська, Іґнаци Ґадомський, Юзеф Потоцький, граф Францішек Коритовський, .
1594 року Христофор Радзивілл (Перун) подав позов на тестя — Василя Костянтина Острозького — від імені дружини та свого старшого сина через різні погляди на спадок, який задовольнив земський суд у Слонімі. Перед розглядом справи в Коронному трибуналі 24 серпня 1594 уклав з тестем угоду, за якою Радзивілли отримували, зокрема, Глуськ, Тернопіль.
Замок
Історія замку сягає часів Галицько-Волинського князівства. На фундаменті цього замку, який пізніше був зруйнований татаро-монгольською навалою, було збудовано Воздвиженську церкву. Замок 1672 року знищили турецькі союзники гетьмана Петра Дорошенка; згодом було відбудовано як палацову споруду на початку XIX століття у новому стилі — подібно до великого палацу у вигляді каре з невеликим двором всередині. Білокам'яна різьба стриманих форм добре в'яжеться з великими площинами стін. Споруду сильно зруйнували під час першої і другої світових воєн. Замок реставровано 1951 року (нині Палац спорту).
Старовинні церкви міста
Воздвиженська церква
Крім замку, збереглася Надставна церква — церква Воздвиження Чесного Хреста, споруджена на початку XVI ст. на фундаменті древнього храму, історія якого сягає часів України-Русі. Будівля — тридільний храм без бань. Біля церкви є масивна дзвіниця, збудована в 1627 році. Її стіни, складені з природного каменю-пісковику, мали оборонне значення. У 1978 році тут було виявлено поховання людини, яке було дуже схожим до тих, що робили за часів язичництва на Руси. У 1831 р. під час пожежі повністю згоріла покрівля церкви. Пізніше було добудовано службові споруди з церкви, дзвіницю, які до нашого часу не збереглися.
Церква Різдва Христового
Другу церкву — Різдва Хрестового, як засвідчує фундаційний напис, почали мурувати 15 червня 1602 р., закінчили 4 серпня 1608 р. під орудою відомого муляра Леонтія. Спочатку споруда була невелика, одноярусна. Згодом був добудований другий ярус, дві півкруглі вежі. На початку XX ст. до церкви збоку було добудовано службові приміщення. Під час Другої Світової Війни була зруйнована, 1954 року церкву відреставрували. В результаті реставрації змінилася форма купола. Церква прямокутна в плані, трьохапсидна, з високо розташованими вікнами-бійницями товщиною стін до двох метрів, що дозволяє віднести її до храмів оборонного типу. Очевидно, на місці цієї церкви колись стояла значно старіша споруда.
Церква Успення Пречистої Діви Марії
1636 року було зведено дерев'яну Монастирську церкву (Успення Пречистої Діви Марії), в 1836 р. на цьому місці нову, муровану церкву, що знаходилась у Микулинецькій частині міста. Приміщення цієї церкви знищили більшовики в 1962 році, в наші дні її заново збудували коштом та працею парафіян.
Єзуїтський костел
Тернопільське братство
Міщанами Тернополя при церковній парафії міста було засноване Тернопільське братство. Власник міста князь В.-К. Острозький у 1570 р. виділив 235 морґів землі, кошти на утримання школи і шпиталю для пристарілих і хворих людей. Міщанське братство збудувало для шпиталю приміщення і утримувало сиротинець, який вели Сестри Служебниці. Братство протягом кількох століть розширювало свою діяльність, сприяло збереженню руської (української)самобутності. У 1569 р. Лука з Тернополя переклав Старий Заповіт.
Набіги турків і татар
Стародавні споруди, що збереглися для наших сучасників, були німими свідками нападів та Тернопіль татар і турків, які у 1544–1698 рр. чотирнадцять разів спустошували місто, вбивали чи забирали у ясир його жителів.
У 1544 році тернополянам довелося стати на захист ще недобудованої фортеці. Навальний штурм татарам не вдався, вони взяли поселення в облогу. Його мешканці та жителі навколишніх сіл стояли насмерть, змогли утримати замок до приходу з Сандомира польських військ.
1575 року новий напад татар: спалили села навколо Тернополя, увірвалися на околиці, захопили багато полонених. Озброєні городяни відмовилися дати викуп, почали оборону міста. Через кілька днів татарська армія була розбита у бою поблизу сусіднього міста Збараж.
Чотирнадцять років поспіль, у 1589 році, орда знову вторглася в Західне Поділля. Під Тернополем татари стали табором, звідки розсилали загони (чамбули) руйнівників і грабіжників у навколишні землі. Лише після поразки під містечком Баворів були змушені відступити.
У XVII столітті напади татар повторювалися; 1618 року серйозно зруйнували місто (від пожежі потерпіло багато споруд). 1625 року поблизу Тернополя коронне військо Станіслава Конецпольського та реєстрові козаки Богдана Хмельницького завдали втрат татарам під проводом хана Мехмеда ІІІ Ґерая.
Через Тернопіль проходив шлях козаків Богдана Хмельницького у боротьбі проти польської шляхти. Місцеві жителі не тільки приєднувалися до його загонів а й виступали на захист своїх прав від іноземних визискувачів, відстоювали свою віру і культуру.
Ще до того, як розпочалося велике загальноукраїнське повстання, значна частина жителів міста втекла на Запорозьку Січ, щоби там приєднатися до козаків. Тернополяни також допомагали козакам під час визвольного походу 1648 року під орудою Богдана Хмельницького на Львів.
На початку свого виступу Богдан розсилає своїх людей по всій Україні, в тому числі в Тернопіль, з метою зібрати сили повсталих для боротьби з поляками. Так, його посланець Ярема Кончевський (можливо Кончевич), який мав родичів біля Чорткова здійснював тут агітаційну роботу. А тому тернопільські міщани очікували приходу козаків. Про це свідчить листування одного тернопільського священика. А шляхтич (польський дворянин) Холмський з Тернополя писав своєму знайомому із Замостя, що в місті відчувається небезпека і тут можливий бунт проти влади. Пізніше міщани міста радо долучались до війська Хмельницького, допомагали йому продуктами і зброєю. Щоправда не всі, адже євреї вважались союзниками поляків, а тому козаки радо їх грабували та вбивали. В 1649 р. коли Хмельницький оточив Збараж і розбив поляків під Зборовом, тернопільські міщани знову ж були в рядах його війська. В 1651 р. місто було спалене, а міщани повтікали на Поділля, Київщину та Волинь або ж були захоплені в полон чи страчені поляками чи татарами .
У 1653 році Богдан Хмельницький вирушивши назустріч війську короля Яна ІІ Казимира, став табором поблизу Тернополя. У місті перебувало тоді султанське посольство.
В місті після Хмельниччини з’явилось багато складів з сукном і ремісників, які могли з нього пошити одяг. Про це свідчить інформація від 1672 року, де згадується про 7 людей із професією або прізвищем ‒ кравець і десятьох ‒ швець. У давнину кравці опікувалися Надставною церквою, а шевці ‒ Шевською вежею. Тернопільські кравці були об’єднанні в цех і таким чином володіли монополією на пошиття одягу. Будь-який інший кравець, який не входив до цеху не мав права шити одяг на відстані 2 миль від міста. За порушення цього закону карали в’язницею і конфіскацією краму.
Австрійський період (1772—1918 рр.)
Розвиток міста у XIX столітті
1772 року внаслідок Першого поділу Польщі Тернопіль опинився у складі Габсбурзької монархії. Тернопіль став повітовим центром Королівства Галичини і Лодомерії (коронного краю — новоствореної провінції держави Габсбургів).
Тернопіль у період Наполеонівських війн
У 1809 році був підписаний Шенбруннський мир, відповідно до якого Російська імперія отримала Тернопільський округ(9 тис. км². території і 400 тис. населення). Проте по закінченню війн за умовами Віденського конгресу 1815 року Тернопільщину було повернуто до Австрійської імперії.
Розвиток міста в Австрійський період
В середині XIX ст. розпочалася історія Тернополя як вільного королівського міста. Близько 1840 року дідич продав місто шляхтичу . 15 лютого 1843 року Т. Туркул уклав угоду з міщанами: місто повинно було сплатити йому 175 тисяч флоринів і ставало вільним. 27 липня 1843 року гебарнатор Галичини барон Вільгельм фон Штуттергайм затвердив акт продажу, і вже в 12 грудня 1844 року цісар Фердинанд І подарував місту статус вільного королівського і герб(Герб Тернополя.) Стали вільними і належні до магістрату села: Біла, Чистилів, Підзамче, Кутківці і Пронятин
Цісар Франц Йозеф I, здійснюючи поїздки-інспекції країною, 2 рази відвідав місто, сприяв розбудові Тернополя. 20-22 жовтня 1851 р. імператор Франц Йозеф І відвідав Тернопіль. Його зустрічали на в’їзді в місто, де зараз Рогатка, представники Магістрату, цехів. Далі відбулася урочиста зустріч на Домініканській площі (урочиста зустріч була в Домініканському костелі). Перед «Полковниківкою» було зведено святково прибрану арку (цієї будівлі більше не існує; тепер це будинок по Листопадовій №1). Імператора вітали тернополяни, міська та військова влада Тернополя, духівництво. Франц Йозеф І пройшовся вулицями, відвідав шпиталі, зупинявся в будинку Окружної Ради. Імператор сподобався тернополянам. І коли через 3 роки (7 травня 1854 р.) він одружився з баварською принцесою Єлизаветою, відомою як «Сісі», то в місті розпочалося гучне святкування. З нагоди свята в Тернополі відбулась служба Божа, а в будинку гімназії було влаштовано обід для бідних, що складався з 4-х страв. Усім давали хлібину, келишок горілки, кварту пива. Тим, хто соромився жебрати, то давали гроші. Не відставала від християн єврейська громада. На честь свята євреї видали своїм одновірцям 555 буханців хліба .
В 1855 р. Франц Йосип знову завітав до міста. В той день, 26 червня, «дощ лив, як з цебра» (відра), як кажуть тернополяни. Місто радісно зустріло свого імператора і попрохало допомогти із заснуванням Реальної школи, де мали б навчати дітей ремеслу, торгівлі, техніці. Прохання було задоволена імператором ).
У другій половині XIX ст. до Тернополя прокладено шість шосейних шляхів, 1870 р. збудовано залізницю Львів — Тернопіль. У місті почали працювати 2 банки, 5 приватних млинів і 3 крупорушки, розширилися шевські, кравцеві, ковальські, столярські, різницькі та інші цехи. Це вплинуло на приріст населення: у 1808 р. в Тернополі мешкало 7093 особи, наприкінці століття було понад 30 тисяч мешканців, з яких близько половини євреї.
Тернопіль за австрійських часів був важливим центром торгівлі. Великий ярмарок, що з часу заснування міста існував на ринковій площі перемістився на оболонські луки. Торгівлею займалися переважно євреї та вірмени. Основними товарами були продажу на таких ярмарках були домашня худоба і коні. В 1724 р. місто отримало новий привілей від короля Августа І (підтверджений цісарем Фердинандом 10 травня 1836 р.) на проведення щорічного ярмарку в день Успіння св. Анни – 26 липня, який тривав 14 днів і славився на всю Галичину продажем коней. Худобу не лише продавали, використовували в якості розваг, а й вона разом з господарями страждала від природних лих. Так, взимку 1868 р. після заходу сонця на небі з’явилася комета, хвіст якої простягався від ставу до костьолу оо. єзуїтів (біля старої швейної фабрики). Це спричинило велику паніку – ревіла худоба, іржали коні, вили пси .
Розвиток української національної ідеї в Тернополі
Під впливом революційних подій 1848 р. інтелігенція Тернополя розпочала боротьбу за духовне і національне самовизначення. Заходом учителя гімназії, відомого громадсько-політичного діяча Олександра Барвінського в 1876 р. відкрито філію «Просвіти» у Тернополі, яка видавала книжки з історії України, мала бібліотеку і книгарню для українського населення, організовувала концерти та етнографічні вистави. Зусиллями просвіти у 1898 р. було відкрито українську гімназію, вчителями і вихованцями якої стали митрополит Йосип Сліпий, вчені , , режисер Лесь Курбас, композитор Василь Барвінський, письменник Володимир Ґжицький, Петро Карманський та багато інших.
На світанку XX століття тернополяни почали об'єднуватися у культурно-просвітницькі і спортивні товариства , «Пласт», «Сокіл», вихованці яких першу світову війну вчилися у рядах Українських Січових Стрільців і після розпаду Австро-Угорщини 1918 року стали на захист молодої Західно-Української Народної Республіки.
28 листопада 1905 року відбувся Тернопільський робітничий виступ. Під тиском народний протестів уряд Австро-Угорщини у січні 1907 здійснив реформу виборчої системи.
В часи Української революції діяв Український військовий клуб імені гетьмана Павла Полуботка.
Тернопіль — столиця Західноукраїнської Народної Республіки та Української Народної Республіки
3 березня 1918 року в місті відбулось «свято державності і миру» (віче) на підтримку дій уряду УНР, на якому були присутні близько 10000 осіб. Тернопіль був столицею Української держави на українських етнічних землях (з 13 листопада 1918 року — ЗУНР, що входили раніше до складу Австро-Угорщини (після окупації польськими шовіністами Львова в листопаді 1918 року). У будинку (нині середня школа № 4) працював її уряд — Державний Секретаріат, котрий звідти перебрався до Станіславова (Івано-Франківськ). Невдовзі Тернопіль захопили поляки, яких на деякий час витіснили із міста більшовицькі війська.
31 жовтня 1918 австрійський комендант Тернопільського ґарнізону заявив, що, за наказом зі Львова, передає українцям військову і цивільну владу. В ґарнізоні не було жодного українського старшини. Тому комендант попросив підписати протокол про передачу влади капелана майора Василя Кузьму, який повідомив представників української громади міста. Тернополяни-українці з допомогою 39 резервістів-українців (знаходились у місцевому ґарнізоні) зайняли всі державні установи. Студенти Тернополя (очільник А. Музичка) роззброїли жандармерію. 1 листопада в Тернополі на ратуші замайорів блакитно-жовтий прапор, установлений актором «Українського театру» Севастіяном Зубрицьким-Вінявою. Національні прапори були підняті й на урядових та майже всіх приватних українських будинках.
31 жовтня 1918 (інші дані — в ніч на 1 листопада 1918 р. селяни із села Біла взяли під контроль тернопільський залізничний вузол) старшина австро-угорського війська Григорій Лучанко привів відділи із Білої, Чернихівців, Малашівців та сусідніх сіл із півночі (озброєні карабінами, мали повні кишені набоїв). Вони без жодного пострілу зайняли залізничну станцію, розставили там пости. Роззброєних вартових-неукраїнців тимчасово затримали.
3 листопада 1918 р. у Тернополі утвердилась українська влада. Безпосереднє керівництво встановленням влади Української держави здійснював Петро Карманський. Міським комісаром став гімназійний професор С. Сидоряк. Делегатами парламенту ЗУНР були обрані: від міста — Петро Карманський, від повіту — Антін Кунько. Від 23 листопада до 31 грудня 1918 р. у Тернополі перебував уряд ЗУНР на чолі з Костем Левицьким (від середини грудня виконував обов'язки голови уряду Сидір Голубович).
Місто було центром військової області ЗУНР та центром одного з 12 військових округів країни. Тернопіль — центр одного з 23 відділів державної жандармерії ЗУНР. У місті діяли відділи жидівської міліції для підтримання правопорядку. На жаль, в місті траплялись випадки продажу окремими «ділками» нафти за спекулятивною ціною (у 20 — 30 разів дорожче ринкової вартости). Через брак дрібних грошей в Тернополі друкувались міські бони номіналом 1, 2, 5, 10 гривень.
Делегація Української Національної Ради та уряду ЗУНР, зокрема, Д. Вітовський, Л. Цегельський, Р. Перфецький, С. Вітик, Т. Старух, В. Стефаник (всього 36 осіб) зупинялась ввечері 16 — вранці 17 січня 1919 р. під час поїздки до Києва для підписання Акту Злуки УНР та ЗУНР.
16—31 травня 1919 р. у Тернополі перебувала Директорія УНР, уряд і вище армійське командування УНР на чолі з Симоном Петлюрою. 1 червня місто було захоплене частинами польської армії, частини УГА відступили на південь. 15 червня місто визволене від польської окупації в ході Чортківської офензиви УГА.
В місті діяла Жидівська національна рада. Керівниками Жидівської національної ради ЗОУНР було створено в Тернополі Жидівський курінь з 1200 вояків (командир — Соломон Ляйнберґ). У місті діяв драгоманівський гурток.
Шкільництво ЗУНР
Спеціальним Законом ЗУНР від 14 лютого 1919 р. було націоналізовано українську приватну вчительську жіночу семінарію в Тернополі. Розпорядженням уряду в місті було відкрито українську ґімназію (одну з 20-ти в ЗУНР), реальну школу. Для польської громади міста залишили державну ґімназію (не діяла через брак вчителів, які склали службову присягу). Не працювала школа машинного слюсарства через пограбування. В місті функціонував переповнений сирітський притулок.
Тернопіль — столиця Галицької СРР
З 15 липня 1920 року Галицьким революційним комітетом (Галревком) на частині західноукраїнських земель під час польсько-радянської війни 1920 року було проголошено створення Галицької СРР зі столицею в Тернополі.
Після залишення міста червоними на міському цвинтарі, на деяких городах, у садах було знайдено тіла людей (замордовані галицькими чекістами (ГНК, або ГАНКА)).
Тернопіль у складі Польщі
10 грудня 1919 року почала діяльність промислова школа (потім Тернопільська державна механічна гімназія).
У 1922 р. Тернопіль став центром новоствореного воєводства, що охоплювало 17 повітів. Польська влада проводила жорстоку колоніальну політику в усіх сферах суспільного життя краю, насамперед у національному питанні. Українців обмежували в правах, суворо переслідували за найменші прояви національної гідності. Та міщани Тернополя почали відновлювати роботу товариств «Луг», «Сокіл», «Просвіта», «Рідна школа», «Пласт», спортивного клубу «Поділля» і відстоювати свої соціальні і національні права. Пожвавила діяльність й організація Українських Націоналістів (ОУН). Особливо активно діяв молодіжний націоналістичний осередок у Тернопільській українській гімназії, які очолювали Роман Паладійчук та майбутній лідер ОУН Ярослав Стецько.
Події війни, революції, боротьби за національне визволення вплинули на добробут місцевого населення. У зв’язку з його бідністю тут з’явилася велика кількість кримінальних елементів, які грабували, вбивали і утискали населення. У Львові такі елементи називалися батярами, а в Тернополі махабундами. Як свідчать науковці у значенні батяра це слово й сьогодні періодично вживається в нашому місті. Хоча частіше говорять не батяри, а вар’яти. Щодо терміну махабунда, то воно вживалося у значенні як нероба, ледар, голодранець, халамид ник, непривітна, непутяща людина. А походить це слово з німецького wagabond (і польського wagabunda), а тому певною мірою є синонімом до «батяра». Було поширено слово махабунда на просторах між Тернополем-Бережанами-Збаражем. А між Тернополем і Підволочиськом навіть говорили ґарундер-махабундер. Зокрема, в місті Бережани школярів, які любили бешкетувати ще на початку ХХ ст. називали махабундами.
У міжвоєнний час у Тернополі швидко розвивалася промисловість. Зокрема у 1925–1939 роках діяла перша українська фабрика з виготовлення паперу для куріння і цигаркових гільз (туток) «Калина».
Протидіючи польському засиллю, міщани об'єднувалися в українські кооперативи. У місті, зокрема, діяли «Подільський Союз кооператив», «Килина», «Українбанк», «Пасічника спілка», «Маслосоюз», «Сільський господар», багато приватних підприємств, продукція яких визначалася доброю якістю і йшла на світовий експорт, та магазинів, котрі, з приходом радянської влади у вересні 1939 р. були ліквідовані.
Друга світова війна
В Тернополі з нагоди Акту проголошення Української Держави 30 червня 1941 року у Львові 27 липня 1941 відбулася багатолюдна маніфестація; українці зайняли адміністративні установи міста, управу округи очолив В. Охримович.
Проте вже 1 серпня 1941 року Тернопіль увійшов до нацистського окупаційного утворення — дистрикту Галичина. Місто стало окружним центром Генерального губернаторства. Посадником міста у 1941-1944 роках був доктор Осип Гринкевич.
Жителі міста Й. і В.Кравчуки, М. Кулик, О. та Г. Саїки, О. й З. Сердюки — одні з праведників народів світу
Фонди «Магістрату королівського вільного міста Тернополя» та інші вважаються такими, що були втрачені під час другої світової війни.
Тернопіль у Радянський період
Під час Другої Світової війни Тернопільський став був повністю знищений. А в 1950-их роках відбувається масштабна відбудова Тернополя. Водну перлину міста стали відновлювати у 1956 році, коли було прийнято рішення про підпорядкування всіх водних ресурсів місцевій владі. Тоді збудували нову дамбу, а рівень води став вищим, ніж було раніше. Нове водосховище зайняло значно більшу площу — понад 300 гектарів, і назвали його Комсомольським озером.
У той же час проходять так звані суботники з благоустрою територій довкола озера. Між водоймою та центром міста заклали парк імені Шевченка, який протягнувся вздовж східного берега водойми. Відреставрували і Старий Замок, у якому згодом розмістився Палац спорту. Впритул до нього прибудували красивий будиночок ресторану «Хвиля». Над рестораном була тераса, з якої відкривалась чудова панорама озера (на жаль, її вже не існує, оскільки цій будівлі надбудували другий поверх). На південно-східному березі був створений міський пляж. Потрапити до нього з міста можна було спустившись із широких сходів, що ліворуч Старого Замку, чи з вузьких, що біля альтанки праворуч нього. Уся набережна вздовж парку була оформлена в неокласичному стилі, який у ті часи був досить поширеним. Були споруджені альтанка та інші декоративні об'єкти. В цей же період був споруджений славнозвісний острів Кохання. Щоправда, це тепер його так називають. Тоді він був названий на честь тодішнього міського голови Сидоренка. Подейкують, що тоді за спорудження острівця міське керівництво отримало сувору догану. Однак зодчі у його проектуванні не вигадували чогось незвичайного. Просто під час планового поглиблення Комсомольського озера бульдозерами нагребли мул з дна водойми. Потім тут посадили дерева та збудували дерев'яну альтанку, що стоїть і досі.
У 1960-х роках пляж біля Старого замку ліквідували. Натомість створили стоянку для катерів, яхт і моторних човнів. Біля Старого замку збудували і центральну пристань. Широкі сходи, що ведуть до неї, розділив каскад штучних водоспадів, який назвали «Сльози Гронського». Пан Гронський у той час був головним архітектором міста, але через якийсь прокол його посадили у в'язницю. Поруч, на частині території колишнього Підзамче за типовим проектом збудували готель «Тернопіль». Однак у той час він значно прикрасив місто, а з боку набережної створили мальовничі схили. На протилежній стороні, на схилах Кутковецької гори, заклали лісопарк «Лісопарк». На березі новоствореної зеленої зони збудували ресторан «Поплавок», з тераси якого відкривався чудовий краєвид на центральну частину міста. Біля ресторану створили новий пляж. Згодом його назвали Ближнім, оскільки неподалік села Пронятин створили ще один пляж, який став Дальнім. У сімдесятих роках двадцятого століття стоянку човнів перенесли на протилежний берег міста. Там само був створений Морський клуб.
4 грудня 1939 року Тернопіль став центром області.
Більшовицький режим, згодом фашистська окупація завдали Тернополю найбільше непоправних втрат за всю історію. За 20 місяців радянської влади енкаведисти репресували 9 тис. жителів міста, понад 600 тернополян розстріляли у місцевій тюрмі. Гітлерівські фашисти знищили майже 15 тис. чол., сотні юнаків і дівчат вивезли до Німеччини. Страшних матеріальних втрат зазнав і сам Тернопіль: підприємства, школи, житлові будинки були повністю зруйновані. І в післявоєнні роки сталінська репресивна машина не зменшувала своїх обертів — сотні українських патріотів були вивезені у Сибір, розстріляні…
Тернопіль у Незалежній Україні
- 28 вересня 2014 на бульварі Шевченка встановили копію годинника 1902 року
Плани Тернополя
- План міста 1797 року
- План міста за Брюгером у 20-30-ті роки XX століття
- План міста 1920-1930-х років за Галічерем
- Діючий Генеральний план на період до 2031 року
- План міста біля Тернопільського замку
Примітки
- Окаринський В., Ханас В. Тарновський Ян II Амор // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2008. — Т. 3 : П — Я. — С. 385. — .
- Бородій, Андрій (16 червня 2022). Міщани міста Тернополя: від заснування міста і до сьогодні - iternopolyanyn.com (укр.). Процитовано 29 червня 2022.
- Andrzej K. Link-Lenczowski i Bożena Popiołek. Sieniawska Elżbieta Helena z Lubomirskich (1669—1729) // Polski Słownik Biograficzny. — Warszawa — Kraków: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1996. — t. XXXVII/1, zeszyt 152. — S. 95. (пол.)
- . Архів оригіналу за 15 вересня 2012. Процитовано 23 грудня 2011.
- Henryk Lulewicz. Radziwiłł Krzysztof zwany Piorunem h. Trąby (1547—1603) // Polski Słownik Biograficzny. — Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1987.— — Tom XXX/2, zeszyt 125. — S. 275. (пол.)
- Рудницький С. Українські козаки // В. Щербак (упорядник, автор передмови). Коли земля стогнала. — К.: Наукова думка, 1995. 432 с. — С. 226-227. —
- Як розважались тернополяни в ХІХ і на початку ХХ ст: кінні перегони, бали, оркестри, спортивні заходи, електричний театр - iternopolyanyn.com (укр.). 5 липня 2022. Процитовано 28 липня 2022.
- Дуда І., Сеник А. Франц-Йосиф I // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2008. — Т. 3 : П — Я. — С. 532. — .
- Флора і фауна Тернопільського краю - ternopil.name (укр.). 4 серпня 2022. Процитовано 29 серпня 2022.
- М. Литвин, К. Науменко. Історія ЗУНР… — C. 23.
- Литвин М., Науменко К. Історія ЗУНР… — C. 37.
- 31 жовтня. Цей день в історії Тернопілля [ 24 листопада 2015 у Wayback Machine.] // Тернополяни.
- Литвин, Науменко, с. 39.
- Литвин М., Науменко К. Історія ЗУНР… — С. 144.
- Полянський О. Західна Україна у двох революціях. — Тернопіль : Джура, 1998. — С. 42.
- Литвин, Науменко, с. 90.
- Там само. — С. 95.
- Там само. — С. 97.
- Там само. — С. 130.
- Там само. — C. 189.
- Там само. — C. 197.
- Матейко Р., Мельничук Б., Сеник А. Українська Галицька армія на Тернопільщині // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2008. — Т. 3 : П — Я. — С. 488. — .
- Там само. — C. 108—109.
- Там само. — C. 115.
- Там само. — C. 99-100.
- Бажан О., Гасай Є., Гуцал П. (упорядники). Реабілітовані історією. Тернопільська область // Тернопіль: Збруч, 2008. — C. 19. —
- Бородій, Андрій. Цікаві факти з історії кримінального минулого Тернополя 20-30-х рр. ХХ ст (Українською) .
- Р. Матейко. Акт проголошення Української Держави // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2004. — Т. 1 : А — Й. — С. 32. — .
- Мельничук Б. Гринкевич Осип // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2004. — Т. 1 : А — Й. — С. 415. — .
- стаття Еммануїла Бергера про Праведників народів світу на Тернопільщині, поміщена у газеті «Русалка Дністрова» за грудень 1994 року
- СПИСОК ФОНДІВ ДЕРЖАВНОГО АРХІВУ ТЕРНОПІЛЬСЬКОЇ ОБЛАСТІ, ВТРАЧЕНИХ ПІД ЧАС другої світової війни / Державний архів Тернопільської області. Путівник [ 14 липня 2014 у Wayback Machine.]. — С. 343—344.
- . Архів оригіналу за 19 квітня 2015. Процитовано 19 квітня 2015.
Джерела
- Дуда І. Тернопіль // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2008. — Т. 3 : П — Я. — С. 402–406. — .
- Литвин М., Науменко К. Історія ЗУНР. — Львів Інститут українознавства НАН України, видавнича фірма «Олір»,1995. — 368 с., іл. — .
- Сіреджук П. Тернопільська волость 1697 р. [ 18 січня 2017 у Wayback Machine.] // Наукові виклади. — Тернопіль : Мандрівець, 2013. — № 5. — С. 24—28.
- Фроленков В. Острозькі князі // Тернопільський енциклопедичний словник : у 4 т. / редкол.: Г. Яворський та ін. — Тернопіль : Видавничо-поліграфічний комбінат «Збруч», 2005. — Т. 2 : К — О. — С. 697–699. — .
Посилання
- Петро Гуцал. Власники Тернополя // Журнал Ї [ 15 вересня 2012 у Wayback Machine.]
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Gerbi Ternopolya Gerb Tarnovskih Pershij gerb Gerb avstrijskogo periodu Gerb mizhvoyennogo periodu Gerb radyanskogo periodu Suchasnij gerb Istoriya Ternopolya nalichuye ponad 450 rokiv Stattya pro same misto Ternopil ye tut Zasnuvannya i pershi roki TernopolyaYan Amor Tarnovskij Persha zgadka Vpershe Ternopil zgaduyetsya 1540 roku polskij korol Sigizmund I Starij vidav krakivskomu kashtelyanovi velikomu koronnomu getmanu Yanu Amoru Tarnovskomu gramotu na zasnuvannya mista ta volodinnya zemleyu navkolo nogo Budivnictvo forteci na berezi Seretu v urochishi Sopilche Topilche trivalo visim rokiv Zamok mav ohoronyati pivdenno shidni kordoni korolivstva vid nabigiv tatar Ranishi poselennya Lyudi selilis tut znachno ranishe privablyuvali rodyuchi zemli na livomu berezi Seretu drimuchi lisi v yakih mozhna bulo shovatis vid napadnikiv U Ternopoli ta okolicyah viyavleno slidi stoyanok pervisnih lyudej pripuskayut sho teritoriya mista bula zaselena v H tis do n e Davnoruske ukriplennya Topilche bulo zrujnovane pid chas zimovogo 1240 1241 rr pohodu Batiya do Karpat XVI stolittya U XVI stolitti Ternopil zajmav neveliku teritoriyu Misto ohoronyali Shevska Kushnirska vezhi Kam yanecka brama Razom iz zamkom sinagogoyu cerkvoyu Rizdva Vozdvizhenskim hramom voni vhodili u fortifikacijnu sistemu davnogo Ternopolya Misto z troh bokiv otochuvalo ozero ta bolota zi shodu bulo ukriplene shirokim suhim rovom z valami chastokolom dvoma vezhami na kutah Poza centralnoyu chastinoyu prostyaglisya peredmistya Zaruddya na pivnochi Zbarazke na pivnichnomu shodi Smikovecke na shodi Mikulinecke na pivdni Magdeburzke pravo U 1548 roci misto otrimalo magdeburzke pravo za yakim Ternopolyu nadavalis deyaki privileyi jogo zhiteli na 15 rokiv zvilnyalisya vid podatkiv na 20 rokiv vid splati mita pravo vlashtovuvati 3 yarmarki na rik shotizhnevi torgi mati skladi na tovari dlya zakordonnih kupciv Za danimim Ternopilskogo enciklopedichnogo slovnika nimecke pravo otrimane 1548 roku magdeburzke 1550 roku Rozvitok mista Koronnij getman Rechi Pospolitoyi Yan Amor Tarnovskij nechasto buvav u Ternopoli Misto dobre administruvalosya jogo ekonomika zrostala prinosila getmanu znachni pributki 1548 roku misto otrimalo magdeburzke pravo Meshkanciv zaohochuvali do zvedennya vlasnih sadib Rozmir budinkiv ne povinen buv perevishuvati 10 5 m na 23 5 m Do kozhnoyi budivli prilyagav bilshij abo menshij zemelnij nadil Budinok i gorod skladali nepodilnu vlasnist ne mogli buti prodanimi okremo Zgodom poselenci viplachuvali za sadibi po 18 groshiv i 2 piv mirki vivsa Krim oplati gorodyani vidroblyali na panskomu poli 2 dni shotizhnya splachuvali daninu medom svininoyu Za koristuvannya pravom loviti ribu v stavu treba bulo brati uchast u remonti grebli ta lisopilok Z 1559 r povinnist bula zaminena groshovoyu oplatoyu U 1550 r v misti bulo dozvoleno selitisya yevreyam sho posililo ekonomichni poziciyi mista Tak zokrema u 1556 roci lvivskij mishanin riznik Stanislav Sholtishek zakupiv 350 voliv u knyazya Dmitra Vishneveckogo zaplativshi 21000 groshej Voliv peregnali cherez kordon Velikogo knyazivstva Litovskogo do Polshi na toj chas ce buli rizni derzhavi i v Ternopoli oformili ugodu yih prodazhu Yevrejskij element spriyav rozvitkovi torgivli mista ale sami yevreyi ne vidchuvali sebe vazhlivoyu chastinoyu mista Pro ce svidchit misce yih poselennya a same ternopilskij Podil suchasni vulici Starij Podil Torgovicya Shashkevicha Knyazya Ostrozkogo Parashuka Detalnishe pro deyaki z cih vulic tut V nastupni stolittya kilkist yevrejskogo naselennya misti znachno virosla Yih narahovuvalos blizko 300 simej Yevreyi razom z inshimi mishanami buli zalucheni do oboroni mista vid napadiv ordinciv Z metoyu navchitisya vijskovoyi spravi naselennya mista vidviduvalo navchannya na yaki kozhen mav prinositi z soboyu mushket gnit poroh holodnu zbroyu Vlasniki ta orendari mista Yan Amor Tarnovskij Yan Kshishtof Tarnovskij knyaz Vasil Kostyantin Ostrozkij knyaz Oleksandr Ostrozkij Ganna Aloyiza z Ostrozkih Hodkevich Tomash Zamojskij Yan Sobipan Zamojskij Konstantij Vladislav Sobeskij Elzhbeta Gelena Senyavska Ignaci Gadomskij Yuzef Potockij graf Francishek Koritovskij 1594 roku Hristofor Radzivill Perun podav pozov na testya Vasilya Kostyantina Ostrozkogo vid imeni druzhini ta svogo starshogo sina cherez rizni poglyadi na spadok yakij zadovolniv zemskij sud u Slonimi Pered rozglyadom spravi v Koronnomu tribunali 24 serpnya 1594 uklav z testem ugodu za yakoyu Radzivilli otrimuvali zokrema Glusk Ternopil ZamokTernopilskij zamok sogodni Dokladnishe Ternopilskij zamok Istoriya zamku syagaye chasiv Galicko Volinskogo knyazivstva Na fundamenti cogo zamku yakij piznishe buv zrujnovanij tataro mongolskoyu navaloyu bulo zbudovano Vozdvizhensku cerkvu Zamok 1672 roku znishili turecki soyuzniki getmana Petra Doroshenka zgodom bulo vidbudovano yak palacovu sporudu na pochatku XIX stolittya u novomu stili podibno do velikogo palacu u viglyadi kare z nevelikim dvorom vseredini Bilokam yana rizba strimanih form dobre v yazhetsya z velikimi ploshinami stin Sporudu silno zrujnuvali pid chas pershoyi i drugoyi svitovih voyen Zamok restavrovano 1951 roku nini Palac sportu Starovinni cerkvi mistaCerkva nad Stavom na pochatku XX stolittya Vozdvizhenska cerkva Krim zamku zbereglasya Nadstavna cerkva cerkva Vozdvizhennya Chesnogo Hresta sporudzhena na pochatku XVI st na fundamenti drevnogo hramu istoriya yakogo syagaye chasiv Ukrayini Rusi Budivlya tridilnij hram bez ban Bilya cerkvi ye masivna dzvinicya zbudovana v 1627 roci Yiyi stini skladeni z prirodnogo kamenyu piskoviku mali oboronne znachennya U 1978 roci tut bulo viyavleno pohovannya lyudini yake bulo duzhe shozhim do tih sho robili za chasiv yazichnictva na Rusi U 1831 r pid chas pozhezhi povnistyu zgorila pokrivlya cerkvi Piznishe bulo dobudovano sluzhbovi sporudi z cerkvi dzvinicyu yaki do nashogo chasu ne zbereglisya Cerkva Rizdva Hristovogo Drugu cerkvu Rizdva Hrestovogo yak zasvidchuye fundacijnij napis pochali muruvati 15 chervnya 1602 r zakinchili 4 serpnya 1608 r pid orudoyu vidomogo mulyara Leontiya Spochatku sporuda bula nevelika odnoyarusna Zgodom buv dobudovanij drugij yarus dvi pivkrugli vezhi Na pochatku XX st do cerkvi zboku bulo dobudovano sluzhbovi primishennya Pid chas Drugoyi Svitovoyi Vijni bula zrujnovana 1954 roku cerkvu vidrestavruvali V rezultati restavraciyi zminilasya forma kupola Cerkva pryamokutna v plani trohapsidna z visoko roztashovanimi viknami bijnicyami tovshinoyu stin do dvoh metriv sho dozvolyaye vidnesti yiyi do hramiv oboronnogo tipu Ochevidno na misci ciyeyi cerkvi kolis stoyala znachno starisha sporuda Cerkva Uspennya Prechistoyi Divi Mariyi 1636 roku bulo zvedeno derev yanu Monastirsku cerkvu Uspennya Prechistoyi Divi Mariyi v 1836 r na comu misci novu murovanu cerkvu sho znahodilas u Mikulineckij chastini mista Primishennya ciyeyi cerkvi znishili bilshoviki v 1962 roci v nashi dni yiyi zanovo zbuduvali koshtom ta praceyu parafiyan Yezuyitskij kostel Dokladnishe Yezuyitskij kostel u Ternopoli Ternopilske bratstvo Mishanami Ternopolya pri cerkovnij parafiyi mista bulo zasnovane Ternopilske bratstvo Vlasnik mista knyaz V K Ostrozkij u 1570 r vidiliv 235 morgiv zemli koshti na utrimannya shkoli i shpitalyu dlya pristarilih i hvorih lyudej Mishanske bratstvo zbuduvalo dlya shpitalyu primishennya i utrimuvalo sirotinec yakij veli Sestri Sluzhebnici Bratstvo protyagom kilkoh stolit rozshiryuvalo svoyu diyalnist spriyalo zberezhennyu ruskoyi ukrayinskoyi samobutnosti U 1569 r Luka z Ternopolya pereklav Starij Zapovit Dokladnishe Ternopilske bratstvoNabigi turkiv i tatarStarodavni sporudi sho zbereglisya dlya nashih suchasnikiv buli nimimi svidkami napadiv ta Ternopil tatar i turkiv yaki u 1544 1698 rr chotirnadcyat raziv spustoshuvali misto vbivali chi zabirali u yasir jogo zhiteliv U 1544 roci ternopolyanam dovelosya stati na zahist she nedobudovanoyi forteci Navalnij shturm tataram ne vdavsya voni vzyali poselennya v oblogu Jogo meshkanci ta zhiteli navkolishnih sil stoyali nasmert zmogli utrimati zamok do prihodu z Sandomira polskih vijsk 1575 roku novij napad tatar spalili sela navkolo Ternopolya uvirvalisya na okolici zahopili bagato polonenih Ozbroyeni gorodyani vidmovilisya dati vikup pochali oboronu mista Cherez kilka dniv tatarska armiya bula rozbita u boyu poblizu susidnogo mista Zbarazh Chotirnadcyat rokiv pospil u 1589 roci orda znovu vtorglasya v Zahidne Podillya Pid Ternopolem tatari stali taborom zvidki rozsilali zagoni chambuli rujnivnikiv i grabizhnikiv u navkolishni zemli Lishe pislya porazki pid mistechkom Bavoriv buli zmusheni vidstupiti U XVII stolitti napadi tatar povtoryuvalisya 1618 roku serjozno zrujnuvali misto vid pozhezhi poterpilo bagato sporud 1625 roku poblizu Ternopolya koronne vijsko Stanislava Konecpolskogo ta reyestrovi kozaki Bogdana Hmelnickogo zavdali vtrat tataram pid provodom hana Mehmeda III Geraya HmelnichchinaCherez Ternopil prohodiv shlyah kozakiv Bogdana Hmelnickogo u borotbi proti polskoyi shlyahti Miscevi zhiteli ne tilki priyednuvalisya do jogo zagoniv a j vistupali na zahist svoyih prav vid inozemnih viziskuvachiv vidstoyuvali svoyu viru i kulturu She do togo yak rozpochalosya velike zagalnoukrayinske povstannya znachna chastina zhiteliv mista vtekla na Zaporozku Sich shobi tam priyednatisya do kozakiv Ternopolyani takozh dopomagali kozakam pid chas vizvolnogo pohodu 1648 roku pid orudoyu Bogdana Hmelnickogo na Lviv Na pochatku svogo vistupu Bogdan rozsilaye svoyih lyudej po vsij Ukrayini v tomu chisli v Ternopil z metoyu zibrati sili povstalih dlya borotbi z polyakami Tak jogo poslanec Yarema Konchevskij mozhlivo Konchevich yakij mav rodichiv bilya Chortkova zdijsnyuvav tut agitacijnu robotu A tomu ternopilski mishani ochikuvali prihodu kozakiv Pro ce svidchit listuvannya odnogo ternopilskogo svyashenika A shlyahtich polskij dvoryanin Holmskij z Ternopolya pisav svoyemu znajomomu iz Zamostya sho v misti vidchuvayetsya nebezpeka i tut mozhlivij bunt proti vladi Piznishe mishani mista rado doluchalis do vijska Hmelnickogo dopomagali jomu produktami i zbroyeyu Shopravda ne vsi adzhe yevreyi vvazhalis soyuznikami polyakiv a tomu kozaki rado yih grabuvali ta vbivali V 1649 r koli Hmelnickij otochiv Zbarazh i rozbiv polyakiv pid Zborovom ternopilski mishani znovu zh buli v ryadah jogo vijska V 1651 r misto bulo spalene a mishani povtikali na Podillya Kiyivshinu ta Volin abo zh buli zahopleni v polon chi stracheni polyakami chi tatarami U 1653 roci Bogdan Hmelnickij virushivshi nazustrich vijsku korolya Yana II Kazimira stav taborom poblizu Ternopolya U misti perebuvalo todi sultanske posolstvo V misti pislya Hmelnichchini z yavilos bagato skladiv z suknom i remisnikiv yaki mogli z nogo poshiti odyag Pro ce svidchit informaciya vid 1672 roku de zgaduyetsya pro 7 lyudej iz profesiyeyu abo prizvishem kravec i desyatoh shvec U davninu kravci opikuvalisya Nadstavnoyu cerkvoyu a shevci Shevskoyu vezheyu Ternopilski kravci buli ob yednanni v ceh i takim chinom volodili monopoliyeyu na poshittya odyagu Bud yakij inshij kravec yakij ne vhodiv do cehu ne mav prava shiti odyag na vidstani 2 mil vid mista Za porushennya cogo zakonu karali v yazniceyu i konfiskaciyeyu kramu Avstrijskij period 1772 1918 rr Kostel u Ternopoli pered pochatkom I Svitovoyi Vijni Zaraz na jogo misci ye CUM Rozvitok mista u XIX stolitti 1772 roku vnaslidok Pershogo podilu Polshi Ternopil opinivsya u skladi Gabsburzkoyi monarhiyi Ternopil stav povitovim centrom Korolivstva Galichini i Lodomeriyi koronnogo krayu novostvorenoyi provinciyi derzhavi Gabsburgiv Ternopil u period Napoleonivskih vijn U 1809 roci buv pidpisanij Shenbrunnskij mir vidpovidno do yakogo Rosijska imperiya otrimala Ternopilskij okrug 9 tis km teritoriyi i 400 tis naselennya Prote po zakinchennyu vijn za umovami Videnskogo kongresu 1815 roku Ternopilshinu bulo povernuto do Avstrijskoyi imperiyi Rozvitok mista v Avstrijskij period V seredini XIX st rozpochalasya istoriya Ternopolya yak vilnogo korolivskogo mista Blizko 1840 roku didich prodav misto shlyahtichu 15 lyutogo 1843 roku T Turkul uklav ugodu z mishanami misto povinno bulo splatiti jomu 175 tisyach floriniv i stavalo vilnim 27 lipnya 1843 roku gebarnator Galichini baron Vilgelm fon Shtuttergajm zatverdiv akt prodazhu i vzhe v 12 grudnya 1844 roku cisar Ferdinand I podaruvav mistu status vilnogo korolivskogo i gerb Gerb Ternopolya Stali vilnimi i nalezhni do magistratu sela Bila Chistiliv Pidzamche Kutkivci i Pronyatin Cisar Franc Jozef I zdijsnyuyuchi poyizdki inspekciyi krayinoyu 2 razi vidvidav misto spriyav rozbudovi Ternopolya 20 22 zhovtnya 1851 r imperator Franc Jozef I vidvidav Ternopil Jogo zustrichali na v yizdi v misto de zaraz Rogatka predstavniki Magistratu cehiv Dali vidbulasya urochista zustrich na Dominikanskij ploshi urochista zustrich bula v Dominikanskomu kosteli Pered Polkovnikivkoyu bulo zvedeno svyatkovo pribranu arku ciyeyi budivli bilshe ne isnuye teper ce budinok po Listopadovij 1 Imperatora vitali ternopolyani miska ta vijskova vlada Ternopolya duhivnictvo Franc Jozef I projshovsya vulicyami vidvidav shpitali zupinyavsya v budinku Okruzhnoyi Radi Imperator spodobavsya ternopolyanam I koli cherez 3 roki 7 travnya 1854 r vin odruzhivsya z bavarskoyu princesoyu Yelizavetoyu vidomoyu yak Sisi to v misti rozpochalosya guchne svyatkuvannya Z nagodi svyata v Ternopoli vidbulas sluzhba Bozha a v budinku gimnaziyi bulo vlashtovano obid dlya bidnih sho skladavsya z 4 h strav Usim davali hlibinu kelishok gorilki kvartu piva Tim hto soromivsya zhebrati to davali groshi Ne vidstavala vid hristiyan yevrejska gromada Na chest svyata yevreyi vidali svoyim odnovircyam 555 buhanciv hliba V 1855 r Franc Josip znovu zavitav do mista V toj den 26 chervnya dosh liv yak z cebra vidra yak kazhut ternopolyani Misto radisno zustrilo svogo imperatora i poprohalo dopomogti iz zasnuvannyam Realnoyi shkoli de mali b navchati ditej remeslu torgivli tehnici Prohannya bulo zadovolena imperatorom U drugij polovini XIX st do Ternopolya prokladeno shist shosejnih shlyahiv 1870 r zbudovano zaliznicyu Lviv Ternopil U misti pochali pracyuvati 2 banki 5 privatnih mliniv i 3 kruporushki rozshirilisya shevski kravcevi kovalski stolyarski riznicki ta inshi cehi Ce vplinulo na pririst naselennya u 1808 r v Ternopoli meshkalo 7093 osobi naprikinci stolittya bulo ponad 30 tisyach meshkanciv z yakih blizko polovini yevreyi Ternopil za avstrijskih chasiv buv vazhlivim centrom torgivli Velikij yarmarok sho z chasu zasnuvannya mista isnuvav na rinkovij ploshi peremistivsya na obolonski luki Torgivleyu zajmalisya perevazhno yevreyi ta virmeni Osnovnimi tovarami buli prodazhu na takih yarmarkah buli domashnya hudoba i koni V 1724 r misto otrimalo novij privilej vid korolya Avgusta I pidtverdzhenij cisarem Ferdinandom 10 travnya 1836 r na provedennya shorichnogo yarmarku v den Uspinnya sv Anni 26 lipnya yakij trivav 14 dniv i slavivsya na vsyu Galichinu prodazhem konej Hudobu ne lishe prodavali vikoristovuvali v yakosti rozvag a j vona razom z gospodaryami strazhdala vid prirodnih lih Tak vzimku 1868 r pislya zahodu soncya na nebi z yavilasya kometa hvist yakoyi prostyagavsya vid stavu do kostolu oo yezuyitiv bilya staroyi shvejnoyi fabriki Ce sprichinilo veliku paniku revila hudoba irzhali koni vili psi Rozvitok ukrayinskoyi nacionalnoyi ideyi v Ternopoli Pid vplivom revolyucijnih podij 1848 r inteligenciya Ternopolya rozpochala borotbu za duhovne i nacionalne samoviznachennya Zahodom uchitelya gimnaziyi vidomogo gromadsko politichnogo diyacha Oleksandra Barvinskogo v 1876 r vidkrito filiyu Prosviti u Ternopoli yaka vidavala knizhki z istoriyi Ukrayini mala biblioteku i knigarnyu dlya ukrayinskogo naselennya organizovuvala koncerti ta etnografichni vistavi Zusillyami prosviti u 1898 r bulo vidkrito ukrayinsku gimnaziyu vchitelyami i vihovancyami yakoyi stali mitropolit Josip Slipij vcheni rezhiser Les Kurbas kompozitor Vasil Barvinskij pismennik Volodimir Gzhickij Petro Karmanskij ta bagato inshih Vul Ruska u Ternopoli Na svitanku XX stolittya ternopolyani pochali ob yednuvatisya u kulturno prosvitnicki i sportivni tovaristva Plast Sokil vihovanci yakih pershu svitovu vijnu vchilisya u ryadah Ukrayinskih Sichovih Strilciv i pislya rozpadu Avstro Ugorshini 1918 roku stali na zahist molodoyi Zahidno Ukrayinskoyi Narodnoyi Respubliki 28 listopada 1905 roku vidbuvsya Ternopilskij robitnichij vistup Pid tiskom narodnij protestiv uryad Avstro Ugorshini u sichni 1907 zdijsniv reformu viborchoyi sistemi V chasi Ukrayinskoyi revolyuciyi diyav Ukrayinskij vijskovij klub imeni getmana Pavla Polubotka Ternopil stolicya Zahidnoukrayinskoyi Narodnoyi Respubliki ta Ukrayinskoyi Narodnoyi Respubliki3 bereznya 1918 roku v misti vidbulos svyato derzhavnosti i miru viche na pidtrimku dij uryadu UNR na yakomu buli prisutni blizko 10000 osib Ternopil buv stoliceyu Ukrayinskoyi derzhavi na ukrayinskih etnichnih zemlyah z 13 listopada 1918 roku ZUNR sho vhodili ranishe do skladu Avstro Ugorshini pislya okupaciyi polskimi shovinistami Lvova v listopadi 1918 roku U budinku nini serednya shkola 4 pracyuvav yiyi uryad Derzhavnij Sekretariat kotrij zvidti perebravsya do Stanislavova Ivano Frankivsk Nevdovzi Ternopil zahopili polyaki yakih na deyakij chas vitisnili iz mista bilshovicki vijska Zahidnoukrayinska Narodna Respublika 31 zhovtnya 1918 avstrijskij komendant Ternopilskogo garnizonu zayaviv sho za nakazom zi Lvova peredaye ukrayincyam vijskovu i civilnu vladu V garnizoni ne bulo zhodnogo ukrayinskogo starshini Tomu komendant poprosiv pidpisati protokol pro peredachu vladi kapelana majora Vasilya Kuzmu yakij povidomiv predstavnikiv ukrayinskoyi gromadi mista Ternopolyani ukrayinci z dopomogoyu 39 rezervistiv ukrayinciv znahodilis u miscevomu garnizoni zajnyali vsi derzhavni ustanovi Studenti Ternopolya ochilnik A Muzichka rozzbroyili zhandarmeriyu 1 listopada v Ternopoli na ratushi zamajoriv blakitno zhovtij prapor ustanovlenij aktorom Ukrayinskogo teatru Sevastiyanom Zubrickim Vinyavoyu Nacionalni prapori buli pidnyati j na uryadovih ta majzhe vsih privatnih ukrayinskih budinkah 31 zhovtnya 1918 inshi dani v nich na 1 listopada 1918 r selyani iz sela Bila vzyali pid kontrol ternopilskij zaliznichnij vuzol starshina avstro ugorskogo vijska Grigorij Luchanko priviv viddili iz Biloyi Chernihivciv Malashivciv ta susidnih sil iz pivnochi ozbroyeni karabinami mali povni kisheni naboyiv Voni bez zhodnogo postrilu zajnyali zaliznichnu stanciyu rozstavili tam posti Rozzbroyenih vartovih neukrayinciv timchasovo zatrimali 3 listopada 1918 r u Ternopoli utverdilas ukrayinska vlada Bezposerednye kerivnictvo vstanovlennyam vladi Ukrayinskoyi derzhavi zdijsnyuvav Petro Karmanskij Miskim komisarom stav gimnazijnij profesor S Sidoryak Delegatami parlamentu ZUNR buli obrani vid mista Petro Karmanskij vid povitu Antin Kunko Vid 23 listopada do 31 grudnya 1918 r u Ternopoli perebuvav uryad ZUNR na choli z Kostem Levickim vid seredini grudnya vikonuvav obov yazki golovi uryadu Sidir Golubovich Misto bulo centrom vijskovoyi oblasti ZUNR ta centrom odnogo z 12 vijskovih okrugiv krayini Ternopil centr odnogo z 23 viddiliv derzhavnoyi zhandarmeriyi ZUNR U misti diyali viddili zhidivskoyi miliciyi dlya pidtrimannya pravoporyadku Na zhal v misti traplyalis vipadki prodazhu okremimi dilkami nafti za spekulyativnoyu cinoyu u 20 30 raziv dorozhche rinkovoyi vartosti Cherez brak dribnih groshej v Ternopoli drukuvalis miski boni nominalom 1 2 5 10 griven Delegaciya Ukrayinskoyi Nacionalnoyi Radi ta uryadu ZUNR zokrema D Vitovskij L Cegelskij R Perfeckij S Vitik T Staruh V Stefanik vsogo 36 osib zupinyalas vvecheri 16 vranci 17 sichnya 1919 r pid chas poyizdki do Kiyeva dlya pidpisannya Aktu Zluki UNR ta ZUNR 16 31 travnya 1919 r u Ternopoli perebuvala Direktoriya UNR uryad i vishe armijske komanduvannya UNR na choli z Simonom Petlyuroyu 1 chervnya misto bulo zahoplene chastinami polskoyi armiyi chastini UGA vidstupili na pivden 15 chervnya misto vizvolene vid polskoyi okupaciyi v hodi Chortkivskoyi ofenzivi UGA V misti diyala Zhidivska nacionalna rada Kerivnikami Zhidivskoyi nacionalnoyi radi ZOUNR bulo stvoreno v Ternopoli Zhidivskij kurin z 1200 voyakiv komandir Solomon Lyajnberg U misti diyav dragomanivskij gurtok Shkilnictvo ZUNR Specialnim Zakonom ZUNR vid 14 lyutogo 1919 r bulo nacionalizovano ukrayinsku privatnu vchitelsku zhinochu seminariyu v Ternopoli Rozporyadzhennyam uryadu v misti bulo vidkrito ukrayinsku gimnaziyu odnu z 20 ti v ZUNR realnu shkolu Dlya polskoyi gromadi mista zalishili derzhavnu gimnaziyu ne diyala cherez brak vchiteliv yaki sklali sluzhbovu prisyagu Ne pracyuvala shkola mashinnogo slyusarstva cherez pograbuvannya V misti funkcionuvav perepovnenij siritskij pritulok Ternopil stolicya Galickoyi SRR Z 15 lipnya 1920 roku Galickim revolyucijnim komitetom Galrevkom na chastini zahidnoukrayinskih zemel pid chas polsko radyanskoyi vijni 1920 roku bulo progolosheno stvorennya Galickoyi SRR zi stoliceyu v Ternopoli Pislya zalishennya mista chervonimi na miskomu cvintari na deyakih gorodah u sadah bulo znajdeno tila lyudej zamordovani galickimi chekistami GNK abo GANKA Ternopil u skladi PolshiTernopil centr Ternopilskogo voyevodstva Ternopil na polskih kartah 20 30 ih rr 10 grudnya 1919 roku pochala diyalnist promislova shkola potim Ternopilska derzhavna mehanichna gimnaziya U 1922 r Ternopil stav centrom novostvorenogo voyevodstva sho ohoplyuvalo 17 povitiv Polska vlada provodila zhorstoku kolonialnu politiku v usih sferah suspilnogo zhittya krayu nasampered u nacionalnomu pitanni Ukrayinciv obmezhuvali v pravah suvoro peresliduvali za najmenshi proyavi nacionalnoyi gidnosti Ta mishani Ternopolya pochali vidnovlyuvati robotu tovaristv Lug Sokil Prosvita Ridna shkola Plast sportivnogo klubu Podillya i vidstoyuvati svoyi socialni i nacionalni prava Pozhvavila diyalnist j organizaciya Ukrayinskih Nacionalistiv OUN Osoblivo aktivno diyav molodizhnij nacionalistichnij oseredok u Ternopilskij ukrayinskij gimnaziyi yaki ocholyuvali Roman Paladijchuk ta majbutnij lider OUN Yaroslav Stecko Podiyi vijni revolyuciyi borotbi za nacionalne vizvolennya vplinuli na dobrobut miscevogo naselennya U zv yazku z jogo bidnistyu tut z yavilasya velika kilkist kriminalnih elementiv yaki grabuvali vbivali i utiskali naselennya U Lvovi taki elementi nazivalisya batyarami a v Ternopoli mahabundami Yak svidchat naukovci u znachenni batyara ce slovo j sogodni periodichno vzhivayetsya v nashomu misti Hocha chastishe govoryat ne batyari a var yati Shodo terminu mahabunda to vono vzhivalosya u znachenni yak neroba ledar golodranec halamid nik neprivitna neputyasha lyudina A pohodit ce slovo z nimeckogo wagabond i polskogo wagabunda a tomu pevnoyu miroyu ye sinonimom do batyara Bulo poshireno slovo mahabunda na prostorah mizh Ternopolem Berezhanami Zbarazhem A mizh Ternopolem i Pidvolochiskom navit govorili garunder mahabunder Zokrema v misti Berezhani shkolyariv yaki lyubili beshketuvati she na pochatku HH st nazivali mahabundami U mizhvoyennij chas u Ternopoli shvidko rozvivalasya promislovist Zokrema u 1925 1939 rokah diyala persha ukrayinska fabrika z vigotovlennya paperu dlya kurinnya i cigarkovih gilz tutok Kalina Protidiyuchi polskomu zasillyu mishani ob yednuvalisya v ukrayinski kooperativi U misti zokrema diyali Podilskij Soyuz kooperativ Kilina Ukrayinbank Pasichnika spilka Maslosoyuz Silskij gospodar bagato privatnih pidpriyemstv produkciya yakih viznachalasya dobroyu yakistyu i jshla na svitovij eksport ta magaziniv kotri z prihodom radyanskoyi vladi u veresni 1939 r buli likvidovani Druga svitova vijnaV Ternopoli z nagodi Aktu progoloshennya Ukrayinskoyi Derzhavi 30 chervnya 1941 roku u Lvovi 27 lipnya 1941 vidbulasya bagatolyudna manifestaciya ukrayinci zajnyali administrativni ustanovi mista upravu okrugi ocholiv V Ohrimovich Prote vzhe 1 serpnya 1941 roku Ternopil uvijshov do nacistskogo okupacijnogo utvorennya distriktu Galichina Misto stalo okruzhnim centrom Generalnogo gubernatorstva Posadnikom mista u 1941 1944 rokah buv doktor Osip Grinkevich Zhiteli mista J i V Kravchuki M Kulik O ta G Sayiki O j Z Serdyuki odni z pravednikiv narodiv svitu Fondi Magistratu korolivskogo vilnogo mista Ternopolya ta inshi vvazhayutsya takimi sho buli vtracheni pid chas drugoyi svitovoyi vijni Ternopil u Radyanskij periodPid chas Drugoyi Svitovoyi vijni Ternopilskij stav buv povnistyu znishenij A v 1950 ih rokah vidbuvayetsya masshtabna vidbudova Ternopolya Vodnu perlinu mista stali vidnovlyuvati u 1956 roci koli bulo prijnyato rishennya pro pidporyadkuvannya vsih vodnih resursiv miscevij vladi Todi zbuduvali novu dambu a riven vodi stav vishim nizh bulo ranishe Nove vodoshovishe zajnyalo znachno bilshu ploshu ponad 300 gektariv i nazvali jogo Komsomolskim ozerom U toj zhe chas prohodyat tak zvani subotniki z blagoustroyu teritorij dovkola ozera Mizh vodojmoyu ta centrom mista zaklali park imeni Shevchenka yakij protyagnuvsya vzdovzh shidnogo berega vodojmi Vidrestavruvali i Starij Zamok u yakomu zgodom rozmistivsya Palac sportu Vpritul do nogo pribuduvali krasivij budinochok restoranu Hvilya Nad restoranom bula terasa z yakoyi vidkrivalas chudova panorama ozera na zhal yiyi vzhe ne isnuye oskilki cij budivli nadbuduvali drugij poverh Na pivdenno shidnomu berezi buv stvorenij miskij plyazh Potrapiti do nogo z mista mozhna bulo spustivshis iz shirokih shodiv sho livoruch Starogo Zamku chi z vuzkih sho bilya altanki pravoruch nogo Usya naberezhna vzdovzh parku bula oformlena v neoklasichnomu stili yakij u ti chasi buv dosit poshirenim Buli sporudzheni altanka ta inshi dekorativni ob yekti V cej zhe period buv sporudzhenij slavnozvisnij ostriv Kohannya Shopravda ce teper jogo tak nazivayut Todi vin buv nazvanij na chest todishnogo miskogo golovi Sidorenka Podejkuyut sho todi za sporudzhennya ostrivcya miske kerivnictvo otrimalo suvoru doganu Odnak zodchi u jogo proektuvanni ne vigaduvali chogos nezvichajnogo Prosto pid chas planovogo pogliblennya Komsomolskogo ozera buldozerami nagrebli mul z dna vodojmi Potim tut posadili dereva ta zbuduvali derev yanu altanku sho stoyit i dosi U 1960 h rokah plyazh bilya Starogo zamku likviduvali Natomist stvorili stoyanku dlya kateriv yaht i motornih chovniv Bilya Starogo zamku zbuduvali i centralnu pristan Shiroki shodi sho vedut do neyi rozdiliv kaskad shtuchnih vodospadiv yakij nazvali Slozi Gronskogo Pan Gronskij u toj chas buv golovnim arhitektorom mista ale cherez yakijs prokol jogo posadili u v yaznicyu Poruch na chastini teritoriyi kolishnogo Pidzamche za tipovim proektom zbuduvali gotel Ternopil Odnak u toj chas vin znachno prikrasiv misto a z boku naberezhnoyi stvorili malovnichi shili Na protilezhnij storoni na shilah Kutkoveckoyi gori zaklali lisopark Lisopark Na berezi novostvorenoyi zelenoyi zoni zbuduvali restoran Poplavok z terasi yakogo vidkrivavsya chudovij krayevid na centralnu chastinu mista Bilya restoranu stvorili novij plyazh Zgodom jogo nazvali Blizhnim oskilki nepodalik sela Pronyatin stvorili she odin plyazh yakij stav Dalnim U simdesyatih rokah dvadcyatogo stolittya stoyanku chovniv perenesli na protilezhnij bereg mista Tam samo buv stvorenij Morskij klub 4 grudnya 1939 roku Ternopil stav centrom oblasti Bilshovickij rezhim zgodom fashistska okupaciya zavdali Ternopolyu najbilshe nepopravnih vtrat za vsyu istoriyu Za 20 misyaciv radyanskoyi vladi enkavedisti represuvali 9 tis zhiteliv mista ponad 600 ternopolyan rozstrilyali u miscevij tyurmi Gitlerivski fashisti znishili majzhe 15 tis chol sotni yunakiv i divchat vivezli do Nimechchini Strashnih materialnih vtrat zaznav i sam Ternopil pidpriyemstva shkoli zhitlovi budinki buli povnistyu zrujnovani I v pislyavoyenni roki stalinska represivna mashina ne zmenshuvala svoyih obertiv sotni ukrayinskih patriotiv buli vivezeni u Sibir rozstrilyani Ternopil u Nezalezhnij Ukrayini28 veresnya 2014 na bulvari Shevchenka vstanovili kopiyu godinnika 1902 rokuPlani TernopolyaPlan mista 1797 roku Plan mista za Bryugerom u 20 30 ti roki XX stolittya Plan mista 1920 1930 h rokiv za Galicherem Diyuchij Generalnij plan na period do 2031 roku Plan mista bilya Ternopilskogo zamkuPrimitkiOkarinskij V Hanas V Tarnovskij Yan II Amor Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2008 T 3 P Ya S 385 ISBN 978 966 528 279 2 Borodij Andrij 16 chervnya 2022 Mishani mista Ternopolya vid zasnuvannya mista i do sogodni iternopolyanyn com ukr Procitovano 29 chervnya 2022 Andrzej K Link Lenczowski i Bozena Popiolek Sieniawska Elzbieta Helena z Lubomirskich 1669 1729 Polski Slownik Biograficzny Warszawa Krakow Zaklad Narodowy Imienia Ossolinskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1996 t XXXVII 1 zeszyt 152 S 95 pol Arhiv originalu za 15 veresnya 2012 Procitovano 23 grudnya 2011 Henryk Lulewicz Radziwill Krzysztof zwany Piorunem h Traby 1547 1603 Polski Slownik Biograficzny Wroclaw Warszawa Krakow Gdansk Lodz Zaklad Narodowy Imienia Ossolinskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1987 Tom XXX 2 zeszyt 125 S 275 pol Rudnickij S Ukrayinski kozaki V Sherbak uporyadnik avtor peredmovi Koli zemlya stognala K Naukova dumka 1995 432 s S 226 227 ISBN 5 319 01072 9 Yak rozvazhalis ternopolyani v HIH i na pochatku HH st kinni peregoni bali orkestri sportivni zahodi elektrichnij teatr iternopolyanyn com ukr 5 lipnya 2022 Procitovano 28 lipnya 2022 Duda I Senik A Franc Josif I Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2008 T 3 P Ya S 532 ISBN 978 966 528 279 2 Flora i fauna Ternopilskogo krayu ternopil name ukr 4 serpnya 2022 Procitovano 29 serpnya 2022 M Litvin K Naumenko Istoriya ZUNR C 23 Litvin M Naumenko K Istoriya ZUNR C 37 31 zhovtnya Cej den v istoriyi Ternopillya 24 listopada 2015 u Wayback Machine Ternopolyani Litvin Naumenko s 39 Litvin M Naumenko K Istoriya ZUNR S 144 Polyanskij O Zahidna Ukrayina u dvoh revolyuciyah Ternopil Dzhura 1998 S 42 Litvin Naumenko s 90 Tam samo S 95 Tam samo S 97 Tam samo S 130 Tam samo C 189 Tam samo C 197 Matejko R Melnichuk B Senik A Ukrayinska Galicka armiya na Ternopilshini Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2008 T 3 P Ya S 488 ISBN 978 966 528 279 2 Tam samo C 108 109 Tam samo C 115 Tam samo C 99 100 Bazhan O Gasaj Ye Gucal P uporyadniki Reabilitovani istoriyeyu Ternopilska oblast Ternopil Zbruch 2008 C 19 ISBN 978 966 528 297 6 Borodij Andrij Cikavi fakti z istoriyi kriminalnogo minulogo Ternopolya 20 30 h rr HH st Ukrayinskoyu R Matejko Akt progoloshennya Ukrayinskoyi Derzhavi Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2004 T 1 A J S 32 ISBN 966 528 197 6 Melnichuk B Grinkevich Osip Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2004 T 1 A J S 415 ISBN 966 528 197 6 stattya Emmanuyila Bergera pro Pravednikiv narodiv svitu na Ternopilshini pomishena u gazeti Rusalka Dnistrova za gruden 1994 roku SPISOK FONDIV DERZhAVNOGO ARHIVU TERNOPILSKOYi OBLASTI VTRAChENIH PID ChAS drugoyi svitovoyi vijni Derzhavnij arhiv Ternopilskoyi oblasti Putivnik 14 lipnya 2014 u Wayback Machine S 343 344 Arhiv originalu za 19 kvitnya 2015 Procitovano 19 kvitnya 2015 DzherelaDuda I Ternopil Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2008 T 3 P Ya S 402 406 ISBN 978 966 528 279 2 Litvin M Naumenko K Istoriya ZUNR Lviv Institut ukrayinoznavstva NAN Ukrayini vidavnicha firma Olir 1995 368 s il ISBN 5 7707 7867 9 Siredzhuk P Ternopilska volost 1697 r 18 sichnya 2017 u Wayback Machine Naukovi vikladi Ternopil Mandrivec 2013 5 S 24 28 Frolenkov V Ostrozki knyazi Ternopilskij enciklopedichnij slovnik u 4 t redkol G Yavorskij ta in Ternopil Vidavnicho poligrafichnij kombinat Zbruch 2005 T 2 K O S 697 699 ISBN 966 528 199 2 PosilannyaPetro Gucal Vlasniki Ternopolya Zhurnal Yi 15 veresnya 2012 u Wayback Machine