«Чорний ангел» — пригодницько-психологічний роман українського письменника Олекси Слісаренка, написаний у 1929 році, який став новим витком неореалістичної творчості письменника. У творі поєднані цікавий, напружений сюжет з психологічними студіями, елементи детективу та утопії. Досліджено широке коло соціальних, морально-етичних, філософських проблем, центральними серед яких є відчуження людини у суспільстві, де пропагується колективізм.
Чорний ангел | ||||
---|---|---|---|---|
Жанр | роман | |||
Автор | Олекса Слісаренко | |||
Мова | українська | |||
Написано | 1929 | |||
| ||||
Цей твір у Вікіджерелах |
Сюжет роману
У творі письменник розповідає про події, що відбувалися в одному з глухих кутків Волині на початку 20-х років. Сюжет роману – динамічний, гострий, багатоплановий. У центрі всіх подій – дещо романтична постать агронома й дослідника Артема Гайдученка. Він довго й наполегливо, починаючи від років першої революції, трудиться над своїм винаходом: намагається вивести такий тип «расових бактерій», які могли б перетворити звичайний ґрунт на родючий чорнозем не за десятки або й сотні років, як це відбувається в природі, а протягом кількох літ. Такі бактерії, на думку Артема, потребують особливих умов життєдіяльності – стабільного тепла. Дослідник вирішує, що цього можна досягти шляхом вивільнення енергії з вибухової речовини. Для цього потрібно лише уповільнити тепловиділення, а завдяки цьому вдасться нагріти ґрунт, де й будуть дуже активно діяти «расові бактерії».
Свої досліди Гайдученко проводить у колишньому панському маєтку, де з його ініціативи створено комуну «Червона сила». В ній, окрім Артема, працює його дружина Віра Павлівна, її подруга – вчителька Марта, а також колишній майстер місцевої гути Андрій Чмир. Не належить до комунарів, хоч уже й давно живе в колишньому маєтку, Тома Карлюга. З ними, власне, пов’язано кілька тематичних ліній твору, серед яких провідна належить Гайдученкові. По всьому видно, що цей персонаж біографічно близький письменникові. Артему виповнилося 30 років (а саме стільки було авторові роману під час зображених ним подій – цебто на 1921 рік), в минулому Гайдученко був прапорщиком артилерії (такий факт наявний і в біографії О. Слісаренко), а після війни герой твору деякий час «працював у батька в селі» (було з письменником ще й таке). Цілком ясно: в основу своєї розповіді автор поклав матеріал, який він добре знав.
Інтрига в цьому романі наростає поступово й сягає свого апогею аж у фіналі. Фатальна ідея Артема Гайдученка – змінити свій не лише шляхом класової боротьби, а й за допомогою технічного прогресу – закінчилася трагічно. І все це тому, що Артемові, який прагне загального добра, протистоїть скептик, егоїст і анархіст Тома Карлюга. Цей інтелігент дореволюційної закваски, що «мав шляхетне походження, вельмишановний титул, маєтності й високий стан у суспільстві» (був нащадком славетного гетьманського роду), через революційні події 1917 року повністю втратив віру в життя, став відлюдником і створив власну егоцентричну «філософію», яка неминуче вела його до загибелі. Карлюга викрав записи Артемових дослідів. Цей вчинок виявився згубним: документи, як з’ясовується далі, прагнув захопити й отаман контрреволюційної банди Хворостюк – він же Чорний Ангел, він же рідний брат Артема – Петро Гайдученко. Образ цей – епізодичний. Однак багато в чому символічний і значущий. Його життєвий шлях трагічно переплітається з долею молодої вчительки Марти. На її долю випало «важке щастя»: вона закохалася в Петра Гайдученка ще до того, як він став Чорним Ангелом – ватажком «борців» за самостійну й соборну. Петрові потрібна сила, і він вбачає її у вибухівці, винайденій братом. Рідні по крові люди стають ворогами. В зоні того смертельного протистояння опинилася Марта. Чорний Ангел доручив їй викрасти Артемові записи, та потрапляють вони до дівчини лише після самогубства Карлюги, в якого в останні дні його життя прокинулися теплі почуття до Марти. Ще крок, і засліплена коханням дівчина здійснила б помилку: передала б документи бандитові. Цього не сталося: на заваді вчасно постав Андрій Чмир, який йде прямим і рівним шляхом служіння своєму народові. Тим самим шляхом простував і на ньому ж таки загинув Артем Гайдученко: він підпалив вибухівку в той момент, коли її хотів відібрати в нього Чорний Ангел.
Роман у романі
Сутністю сюжету, за Ю. Лотманом, є «виділення подій – дискретних одиниць сюжету – і наділення їх певним змістом, з одного боку, а також певною часовою, причинно-наслідковою або будь-якою іншою впорядкованістю, з іншого.» У романі «Чорний Ангел» значущою стає подія як сюжетний момент. У «Чорному Ангелі» натрапляємо на «оголення прийому»: «Року тисяча дев’ятсот двадцять першого, вночі під шосте жовтня селяни Липового, Тартаків і Вересок з жахом побачили, як над Липівською комуною, в лісі, спалахнуло велике полум’я. Була, либонь, чи не дев’ята година, бо в селі мало хто спав, а ті, що встигли поснути, прокидалися від метушні й галасу та вибігали на вулицю, шепочучи оборонних молитов…». Подія подається як історичний факт: «Про липівську подію автор дізнався, перебуваючи в тих місцях за продагента, і вона дуже зацікавила його. Щось було в ній тривожно-незрозуміле, якась містична плівка обволікала подію, а відомо, що все незрозуміле і таємниче найбільше притягає нашу увагу». Ця подія триматиме сюжет у напрузі, що є яскравою ознакою авантюрного роману. Тут варто зазначити, що важливою жанровою особливістю «Чорного Ангела» є те, що це роман у романі. В основу пригодницького роману покладена пригода, подія, якою зацікавився автор, перебуваючи в тих місцях: «Та як не цікавився автор подією, як не розпитував про неї, а вона залишалася для нього загадкою, і тільки через чотири роки до його рук дістався ключ од таємниці». Перехід від пригодницького до авантюрного роману відбувається через моменти «раптом» та «якраз». Так, М. Бахтін, даючи характеристику авантюрного часу, провідну роль віддає випадку, підкреслюючи, що авантюрна людина – людина випадку. Найбільш точними характеристиками авантюрного часу є моменти, де «нормальний і прагматично чи причинно осмислений хід подій переривається і дає місце для вторгнення чистій випадковості з її специфічною логікою».
У романі «Чорний Ангел» є принаймні дві ситуації, що відносяться до категорії «раптом». Несподівано автор отримує важливий пакунок з цінними паперами, до якого прикладався лист від добродія Мезенчука, який випадково зустрів колишнього члена комуни «Червона сила». Надсилаючи папери в руки письменника, Мезенчук зазначає в листі, що «багато там заплутаного й незрозумілого, але задовольнити хоч “заднім числом” свою цікавість ви можете». Одного серпневого вечора до автора приходить людина, котра відразу викликала неабиякий інтерес. Гість був готовий розвіяти всі сумніви, відкрити завісу таємниць та розповісти про пригоди з життя близьких йому людей. Адресат натрапляє на події, що «урятують читача і від порожнечі авантюрного оповідання, і від нудоти літературної доброчинності».
Основою сюжету роману О.Слісаренка «Чорний Ангел» є подія, що сталася в селі Липовому: спричинена невідомою силою пожежа в комуні «Червона сила». Липівська подія налякала не тільки найближчі села, а й посіяла тривогу далі аж до самих Оболонів, що стояли на краю світу, там де стояли непрохідні болота. У процесі розвитку дії розкривається роль Артема, який дійсно був безпосередньо причетний до цієї справи. Навколо його винаходу розгортаються події роману, що несуть у собі таємничість, загадковість і несподіваність. Осмислюючи специфіку сюжету доцільно зазначити думку Л. Левітана та Л. Цилевича про те, що «тема художнього твору являє собою сполучну ланку між життєвим матеріалом та його ідейним осмисленням, момент переходу одного в інше». Саме реалізацією цього переходу і є сюжет. Тема й сюжет взаємопов’язані між собою: тема – елемент художнього змісту – реалізується в сюжеті – елементі художньої форми, реалізується в дії, у динаміці. Так, у романі «Чорний Ангел» тема наукового винаходу, оточеного авантюрним ореолом, повністю знаходить своє відображення в сюжеті. Аналізуючи сюжет, ми тим самим аналізуємо процес реалізації, розгортання, розвитку проблемно-тематичного комплексу твору.
Інтертекстуальність
У творі присутні образи основних природних стихій, які зазнають персоніфікації й корелюють із релігійними уявленнями – християнськими та язичницькими. Перш за все, це вогонь, стихійна, руйнівна сила якого виявляється на двох рівнях – психічному та фізичному. Причому спочатку стихія охоплює душу героя – Артема: «очі йому горіли всепальним вогнем. Усередині горіла душа й не згорала, як казкова купина, і вогонь її пожежі загравився у зіницях». Потім вона трансформується, виявляючи себе на фізичному рівні – як здійснена героєм пожежа, що знищує і його, і створену ним комуну, – і пов’язується автором з християнськими уявленнями про пекельний вогонь: «Палахкотлива заграва кривавилася у чорному небі, як крила пекельної птиці, що злетіла на землю й мордує чиєсь нечестиве серце…». Але якщо в першому випадку автор за допомогою біблійного образа-символу неопалимої купини підкреслює неспроможність стихії знищити героя, то в другому стихії це вдається – герой остаточно гине у вогні. Автор підкреслює це тим, що «обгорів і кущ, під яким лежав той труп», образ згорілого куща тут набуває символічного значення як антитетичний до неопалимої купини. Другою стихією в романі є вода, яка інтерпретується по-різному, зокрема, це дощі, які супроводжують більшість подій, та болота, розташовані навколо місця подій (Липівської комуни), – тобто вода небесна й вода земна. В обох проявах це не чиста вода, що підкреслює негативність проявів цієї стихії в житті людини: «Дощ знову настирливо почав лити зрана до вечора, і кудись рушити з комуни, ... ніяк не можна було, бо дороги обернулися на багнисті ріки». Однак в романі ця стихія зображується амбівалентно, в окремих випадках виступаючи як союзник людини: «Накрапав холодний дощ із снігом, і Чмир зрадів, що під таку погоду мало кому заманеться блукати в лісі, а тому він забезпечений од несподіваних одвідин». Постійно супроводжує героїв персоніфікована стихія вітру, що також в основному зображається як ворожа людині: «вітер налітав злим демоном» тощо. Але, як і дощ, іноді вітер допомагає героям: «Чмир пішов чагарником і дякував вітрові, що заглушує його кроки». Під час кульмінації ці дві стихії – води і вітру – об’єднуються, породжуючи бурю, яка бушує над лісом, коли людина губиться «в чорному шумливому хаосі». Четвертою стихією в романі є земля, яка показана як пасивна, але значуща сила, і зображується амбівалентно. Ця стихія теж ворожа людині, оскільки її репрезентують піщані дюни і неродючі поля, однак в основі сюжету лежить спроба людини зробити її дружньою за допомогою наукового винаходу, який дозволив би перетворити «піщаний попіл дюн – на найродючіший ґрунт у світі» і «вдихнути живу душу у цю прокляту землю». Таким чином у творі в трансформованому вигляді реалізуються «давні архетипічні мотиви, успадковані від міфу», пов’язані з «боротьбою проти сил Хаосу». Однак спроба подолати стихію за допомогою науки зазнає поразки: виявляється, винахід Артема – «цілковите непорозуміння», а сам чоловік гине, знищений силами хаосу. Стихія землі набуває філософського осмислення, корелюючи у внутрішніх монологах героїв з роздумами про сенс людського життя: «Земля – могила, люди – мерці, що в невблаганній розпуці розривають свої давно зотлілі серця й метушаться в чорній ямі життя, як миші, віднімаючи одне в одного шмат хліба».
Ідея звільнити людство від турбот про хліб насущний завдяки науково- технічному винаходу була актуальною для літератури 20 – 30-х рр., зокрема її покладено в основу «Сонячної машини», але якщо В. Винниченко вважав цю ідею продуктивною, то Слісаренкове ставлення до неї було песимістичним. Архетип хаосу реалізується в «Чорному ангелі» також через вічний образ прірви, у чому проявився вплив філософії Ф. Ніцше, якою О. Слісаренко свого часу захоплювався. Спостерігаємо явний перегук думок: Ф. Ніцше пише про те, що «людина – це канат, натягнутий між твариною і надлюдьми, – канат над прірвою» і створює образ танцівника на канаті, який зривається й гине. Що стосується О. Слісаренка: «Люди, що намагалися розгадати стихію, зазирали в чорні безодні. Та там панував нездоланний хаос, і знання людські були перекинуті через прірву, як сталева линва, і балансували на ній люди, поки сліпий випадок не порушував рівновагу і люди не зривалися». Тут цей образ – трансформація міфологічного образу великої безодні, у якій «залягає коріння землі та моря, всі кінці й початки». Письменник тлумачить безодню, де вирує хаос, як непізнанну першооснову всього, та коли у міфі туди скидали богів, титанів – представників вищих сил, які були посередниками між хаосом і світом людей, то в інтерпретації О. Слісаренка туди зриваються люди, тобто хаос максимально наближений до людини. Цей погляд знаходить своє підтвердження й у «Чорному ангелі», де показано, що «життя – розбурхана стихія, і немає від неї порятунку, і немає сили, що могла б побороти цю стихію». Її персоніфікує образ Велетня-народу. Його сутність герої твору розуміють по-різному, однак усі вважають себе його дітьми. В українській літературі подібний образ з’являвся й раніше, зокрема у творі «Про велета» Лесі Українки, однак О. Слісаренко тлумачить його багатовекторно. Карлюга ставиться до стихії життя негативно, вважаючи, що вона – «незчисленний ворог. Вона – Велетень, що породив комашок і зненавидів їх з перших днів народження, і ці комашки, і він, Карлюга, в тому числі, не маючи змоги побороти жорстокого батька, мусять тікати від нього в пустелю». Ідеї відмови від спілкування з людьми, від бажань і пристрастей близькі до поглядів східної філософії, зокрема буддистської. На відміну від Карлюги, Артем Гайдученко «не може не почувати себе дитиною могутнього, але сліпого Велетня» і впевнений, що саме він покликаний визволити Велетня від сліпоти, «зірвати полуду з очей і тягар з грудей». Таким чином, Артем вважає себе винятковою особистістю і самочинно намагається взяти на себе роль, яка в міфології відводилася культурному герою (Прометей, Гільгамеш, ін.). Отже, на метафоричному рівні в романі присутній одвічний мотив обраної Богом чи долею людини, яка виводить співвітчизників з неволі, відкриває їм нові горизонти буття. Така ситуація, широко відома в архаїчній культурі, виразно присутня – на різних рівнях філософського осмислення – у численних художніх творах. Варто згадати біблійний образ Мойсея та його численні літературні інтерпретації, зокрема українські («Мойсей» І. Франка, "Авірон” Г. Хоткевича тощо), а також семантично наближені до нього герої (відомий з апокрифів і переосмислений О. Стороженком образ Марка Проклятого, герой твору «По дорозі в Казку» О. Олеся, Данко у «Старій Ізергіль» М. Горького, багато ін.). Втілені в образах Артема Гайдученка і Томи Карлюги протилежні погляди щодо стосунків зі світом людей виявляються однаково неправомірними як різні світоглядні полюси, і тому обидва герої у фіналі твору зазнають поразки.
Символізм
Значущу групу символів у «Чорному ангелі», як і в більшості творів О. Слісаренка, становлять абстрактні поняття, які створюють семантичний ряд тиша – неспокій – тривога – жах. Тиша постійно має негативну семантику, асоціюючись з трагічними, тривожними станами психіки, природи, життя соціуму, іноді зі смертю: «Мертва тиша панувала на подвір’ї і в лісі», «У тій чорній тиші причаїлася пекельна птиця заграви». Мотив неспокою реалізується через низку близьких понять, які різняться значеннєвими відтінками (непокій–занепокоєння–удаваний спокій–неспокій): «невиразний непокій ворушився в його душі», «занепокоєння зросло в його душі», «Йому зраджував його удаваний спокій», «У комуні неспокій». Ці відчуття у Слісаренка мають свою градацію, і наступною ланкою є тривога: «тривожний настрій», «Тільки одна тривога тремтить неспокійною струною». Показовою є така фраза: «Сон був неспокійний і тривожний» – з неї прямо бачимо, що автор розмежовує ці поняття. Вершиною цього семантичного ланцюга є жах, який персоніфікується, доповнюючись відповідними означувальними поняттями: «Цілу ніч жах ворушив молитви на старечих устах», «Людину охоплює містичний жах». Отже, жах може виникати в контексті зображення нічної пори.
Відрізки доби, перш за все – день і ніч, взагалі набувають у «Чорному ангелі» символічного значення, постають як антитетичні поняття. З ніччю пов’язуються трагічні події, вона надає подіям містичного значення й викликає острах, що пов’язане з язичницькими уявленнями, за якими ніч була часом дії нечистої сили: «До комуни вночі з усіх трьох сіл так ніхто й не наважився підійти… Таємничий жах обгорнув і бородатих чоловіків, і безвусих хлопців», – та коли «день веселіше поглянув, ... люди посходилися». Є випадки переплетення символіки хронологічних і топологічних понять: «Садиба заснула, загрузши в чорне болото ночі», «ніч, як трясовина, засмоктала дівчину». День не завжди має позитивну семантику й теж може пов’язуватися з болотом: «лежав день, зелений, як утопельник, що його витягли з зеленої трясовини». Це подвійне зіставлення пом’якшує антитезу дня і ночі. Символіка ночі послідовно доповнюється відповідною колористикою, причому традиційно наголошуваний чорний колір із ночі як такої переноситься на абстрактні поняття та стани людської душі: «Навколо темний чужий ліс, і ніч, і вітер, ...а вона одна отут, у цьому чорному морі самотності й туги», «Там, за шибками, чорна ніч розливала місячний мед з-за хмар, а тут чорна істина сушила серце». Також письменник зіставляє часові та просторові поняття, причому здебільшого це має на меті повніше розкрити душевний стан персонажа: «бездоріжна ніч зазирнула у її безпричальну душу».
Окремий рівень символізації пов’язаний з розгалуженою символікою театру, наскрізною для Слісаренкової прози. У романі широко розкривається відомий мотив життя як театру, за допомогою якого автор розкриває образ Томи, його погляд на себе як особу, що вивищується над загалом, але не може до кінця розібратися у своїх стосунках зі світом: «Хіба життя не величезний театральний кін, а я не поодинокий глядач? А може, я й не глядач, а суфлер, а може, й те й друге разом?». Протягом твору мотив зазнає трансформацій і з’являються символічні образи лялькового театру та людей-ляльок: «Марта у відповідь силувано всміхалася, немов обличчя її пересмикував штукар за ниточку, а попускав ниточку – і механічна усмішка зникала».
Іще одну групу символів становлять у романі космологічні поняття – перш за все це сонце, місяць і небо, з якими пов’язується образ-символ хмар: «На небі, як і на землі, темно і порожньо. Хмари нашарувалися над землею чорною могилою, а білозорий місяць тоскно маячить у німотній порожнечі». При цьому сонце не є антитезою до такого змалювання місяця – життєствердна символіка сонця врівноважується накладанням символіки осені як пори року: «Небо було вкрите рудими шматками хмар, що летіли кудись у безвість, і осіннє сонце виблискувало між ними, як червінець, загублений на смітнику». Письменник вдається й до розгорнутої персоніфікації сонця: «Сонце ніяково жевріло за лісом, немов соромлячися йти з убогим снопом свого холодного проміння на люди». Спостерігаємо вияв віддавна властивого українській ментальності світоглядного компоненту, згідно з яким, як відзначав ще Г. Сковорода, «Сонце є архетип, тобто перша й головна фігура».
Символізуються в «Чорному ангелі» й такі поняття, як слово, мовчання, думка, причому слово виступає виразною антитезою до мовчання або тиші: «Слова падають у мертвій тиші кімнати, як краплі далеко відшумілих злив», «Після розмови ... Марті стало легко, немов вона довго тягла на плечах важкий тягар, а тепер скинула…». Іноді письменник навіть вказує на магічну силу слова, хоча вкладає цю думку в уста неосвічених селян-поліщуків, які говорили, що «Карлюга не проста людина і що він знає слово проти всього на світі». Але образ-символ слова може набувати й негативної семантики: «…катував, забиваючи під нігті гарячі цвяхи промовлених слів». Постає як глибоко символічне й писане слово: залишена Мартою для Петра записка, яка залишилася непрочитаною, стає символом байдужості коханого до дівчини.
Мотив ініціації
Для Слісаренкової проєкції міфологічного образу культурного героя, яким можна вважати Артема, властива й така одвічна ознака, як наявність брата: у світовій традиції «культурний герой часто є одним із братів, … з їх числа виділяються двоє…, які ворогують між собою». Стосунки Артема і Петра Гайдученків цілком відповідають цій характеристиці, відтворюючи архаїчну міфологічну ситуацію, коли «негативний варіант культурного героя невміло наслідує брата», наприклад, «створює погані предмети». У романі це реалізується в намаганні Петра використати задуманий Артемом на користь людства винахід – «термінід» – як звичайну вибухівку. Мотив протистояння братів пронизує міфологічну й літературну традиції, виявляючись у всі часи в безлічі варіантів: можна згадати Каїна та Авеля як біблійних персонажів і героїв численних художніх творів («Каїн» Дж. Байрона, «Авель і Каїн» Ш. Бодлера, «Смерть Каїна» І. Франка, ін.). О. Слісаренко проводить паралель до цих біблійних образів за допомогою прямого порівняння: «Спереду ватаги суворий, як Каїн, їхав Петро Гайдученко». Мотив ворожнечі братів здобуває нове літературне життя і стає частішим у часи громадянської війни, оскільки цей період надавав для цього багатий життєвий матеріал. Це властиво і російській, і українській літературі, де можна згадати такі твори, як «Тихий Дон» М. Шолохова, «Вершники» Ю. Яновського, «Мати» М. Хвильового тощо. Виразна біблійна алюзія міститься вже в назві Слісаренкового роману, яка одразу наголошує на демонічній сутності образу Петра (протягом твору до нього застосовується визначення «Чорний Ангел» та його семантичні варіанти). Письменник вказує в назві й надалі розвиває думку про те, що в його героєві від початку закладено світле, божественне начало, але згодом через гординю відбувається його бунт і перехід на позицію «темних» сил. Це ускладнює образ Петра, робить його неоднозначним, що цілком відповідає авторському задуму. У світовій традиції герой-Диявол часто набуває позитивного тлумачення, «образ Сатани як волелюбного бунтівника може стати однозначно позитивним» (герої Дж. Байрона, «Демон» М. Лермонтова, «Літанія Сатані» Ш. Бодлера, «Повстання ангелів» А. Франса тощо). Неоднозначність демонічних образів і неодноразове їх тлумачення в позитивному світлі набуває особливого значення в романі «Чорний ангел», оскільки саме Петро уособлює національну ідею, яка на той час не могла бути втілена в образі позитивного героя. Зображену боротьбу можна розглядати як процес ініціації героїв. Людина проходить ряд випробувань заради оновлення, що відповідає архаїчному обряду ініціації – це бачимо на прикладі образів Артема, Петра, Томи, Марти, Віри і Чмиря. Традиційно ініціація «передбачає міфологічну інтерпретацію простору – виведення ініціанта за межі освоєної соціумом … території», причому таким вважалося «місце за селом, ... особливе приміщення», або ж під час обряду «заводили ініціанта до лісу». Автор сакралізує простір комуни, вона постає як місце ініціації. Для всіх названих героїв перебування в комуні є ініціацією, але не всі її витримують. Артем, Петро і Тома гинуть на шляху до здійснення мети, а Чмир, Віра та Марта переходять в іншу стадію життя, повернувшись до традиційного простору, причому обидві жінки сильно змінюються внутрішньо: «дівчина лежала тиха, як земля після рясного дощу, і в душу їй сходили паростки нових почувань». Автор послуговується символікою, пов’язаною зі стихією землі та зміною пір року, які одвічно асоціюються з безперервною оновленістю та, внаслідок цього, вічністю буття.
Примітки
- Лотман, Юрій. До побудови теорії взаємодії культур (семіотичний аспект).
- Слісаренко, Олекса (2011). Вибрані твори.
- Бахтин, Михаил. Формы времени и хронотопа в романе.
- Мелетинский Е. М. (1991). Аналитическая психология и проблема происхождения архетипических сюжетов.
- Ницше Ф. (2000). Так говорил Заратустра. К генеалогии морали. Рождение трагедии. Воля к власти. Посмертные афоризмы.
- Мифы народов мира : Энциклопедия: В 2 т. 1988.
- І. М. Шкоріна. Інтертекстуальність і символізація як засадничі компоненти поетики роману О. Слісаренка “Чорний ангел”.
- Агеєва, Віра (1990). Олекса Слісаренко : До 100-річчя від дня народження.
- Цеков Ю. (1994). Ренесансова особистість в українському письменстві 20-х років.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Chornij angel prigodnicko psihologichnij roman ukrayinskogo pismennika Oleksi Slisarenka napisanij u 1929 roci yakij stav novim vitkom neorealistichnoyi tvorchosti pismennika U tvori poyednani cikavij napruzhenij syuzhet z psihologichnimi studiyami elementi detektivu ta utopiyi Doslidzheno shiroke kolo socialnih moralno etichnih filosofskih problem centralnimi sered yakih ye vidchuzhennya lyudini u suspilstvi de propaguyetsya kolektivizm Chornij angelZhanrromanAvtorOleksa SlisarenkoMovaukrayinskaNapisano1929 Cej tvir u VikidzherelahSyuzhet romanuU tvori pismennik rozpovidaye pro podiyi sho vidbuvalisya v odnomu z gluhih kutkiv Volini na pochatku 20 h rokiv Syuzhet romanu dinamichnij gostrij bagatoplanovij U centri vsih podij desho romantichna postat agronoma j doslidnika Artema Gajduchenka Vin dovgo j napoleglivo pochinayuchi vid rokiv pershoyi revolyuciyi truditsya nad svoyim vinahodom namagayetsya vivesti takij tip rasovih bakterij yaki mogli b peretvoriti zvichajnij grunt na rodyuchij chornozem ne za desyatki abo j sotni rokiv yak ce vidbuvayetsya v prirodi a protyagom kilkoh lit Taki bakteriyi na dumku Artema potrebuyut osoblivih umov zhittyediyalnosti stabilnogo tepla Doslidnik virishuye sho cogo mozhna dosyagti shlyahom vivilnennya energiyi z vibuhovoyi rechovini Dlya cogo potribno lishe upovilniti teplovidilennya a zavdyaki comu vdastsya nagriti grunt de j budut duzhe aktivno diyati rasovi bakteriyi Svoyi doslidi Gajduchenko provodit u kolishnomu panskomu mayetku de z jogo iniciativi stvoreno komunu Chervona sila V nij okrim Artema pracyuye jogo druzhina Vira Pavlivna yiyi podruga vchitelka Marta a takozh kolishnij majster miscevoyi guti Andrij Chmir Ne nalezhit do komunariv hoch uzhe j davno zhive v kolishnomu mayetku Toma Karlyuga Z nimi vlasne pov yazano kilka tematichnih linij tvoru sered yakih providna nalezhit Gajduchenkovi Po vsomu vidno sho cej personazh biografichno blizkij pismennikovi Artemu vipovnilosya 30 rokiv a same stilki bulo avtorovi romanu pid chas zobrazhenih nim podij cebto na 1921 rik v minulomu Gajduchenko buv praporshikom artileriyi takij fakt nayavnij i v biografiyi O Slisarenko a pislya vijni geroj tvoru deyakij chas pracyuvav u batka v seli bulo z pismennikom she j take Cilkom yasno v osnovu svoyeyi rozpovidi avtor poklav material yakij vin dobre znav Intriga v comu romani narostaye postupovo j syagaye svogo apogeyu azh u finali Fatalna ideya Artema Gajduchenka zminiti svij ne lishe shlyahom klasovoyi borotbi a j za dopomogoyu tehnichnogo progresu zakinchilasya tragichno I vse ce tomu sho Artemovi yakij pragne zagalnogo dobra protistoyit skeptik egoyist i anarhist Toma Karlyuga Cej inteligent dorevolyucijnoyi zakvaski sho mav shlyahetne pohodzhennya velmishanovnij titul mayetnosti j visokij stan u suspilstvi buv nashadkom slavetnogo getmanskogo rodu cherez revolyucijni podiyi 1917 roku povnistyu vtrativ viru v zhittya stav vidlyudnikom i stvoriv vlasnu egocentrichnu filosofiyu yaka neminuche vela jogo do zagibeli Karlyuga vikrav zapisi Artemovih doslidiv Cej vchinok viyavivsya zgubnim dokumenti yak z yasovuyetsya dali pragnuv zahopiti j otaman kontrrevolyucijnoyi bandi Hvorostyuk vin zhe Chornij Angel vin zhe ridnij brat Artema Petro Gajduchenko Obraz cej epizodichnij Odnak bagato v chomu simvolichnij i znachushij Jogo zhittyevij shlyah tragichno pereplitayetsya z doleyu molodoyi vchitelki Marti Na yiyi dolyu vipalo vazhke shastya vona zakohalasya v Petra Gajduchenka she do togo yak vin stav Chornim Angelom vatazhkom borciv za samostijnu j sobornu Petrovi potribna sila i vin vbachaye yiyi u vibuhivci vinajdenij bratom Ridni po krovi lyudi stayut vorogami V zoni togo smertelnogo protistoyannya opinilasya Marta Chornij Angel doruchiv yij vikrasti Artemovi zapisi ta potraplyayut voni do divchini lishe pislya samogubstva Karlyugi v yakogo v ostanni dni jogo zhittya prokinulisya tepli pochuttya do Marti She krok i zasliplena kohannyam divchina zdijsnila b pomilku peredala b dokumenti banditovi Cogo ne stalosya na zavadi vchasno postav Andrij Chmir yakij jde pryamim i rivnim shlyahom sluzhinnya svoyemu narodovi Tim samim shlyahom prostuvav i na nomu zh taki zaginuv Artem Gajduchenko vin pidpaliv vibuhivku v toj moment koli yiyi hotiv vidibrati v nogo Chornij Angel Roman u romaniSutnistyu syuzhetu za Yu Lotmanom ye vidilennya podij diskretnih odinic syuzhetu i nadilennya yih pevnim zmistom z odnogo boku a takozh pevnoyu chasovoyu prichinno naslidkovoyu abo bud yakoyu inshoyu vporyadkovanistyu z inshogo U romani Chornij Angel znachushoyu staye podiya yak syuzhetnij moment U Chornomu Angeli natraplyayemo na ogolennya prijomu Roku tisyacha dev yatsot dvadcyat pershogo vnochi pid shoste zhovtnya selyani Lipovogo Tartakiv i Veresok z zhahom pobachili yak nad Lipivskoyu komunoyu v lisi spalahnulo velike polum ya Bula libon chi ne dev yata godina bo v seli malo hto spav a ti sho vstigli posnuti prokidalisya vid metushni j galasu ta vibigali na vulicyu shepochuchi oboronnih molitov Podiya podayetsya yak istorichnij fakt Pro lipivsku podiyu avtor diznavsya perebuvayuchi v tih miscyah za prodagenta i vona duzhe zacikavila jogo Shos bulo v nij trivozhno nezrozumile yakas mistichna plivka obvolikala podiyu a vidomo sho vse nezrozumile i tayemniche najbilshe prityagaye nashu uvagu Cya podiya trimatime syuzhet u napruzi sho ye yaskravoyu oznakoyu avantyurnogo romanu Tut varto zaznachiti sho vazhlivoyu zhanrovoyu osoblivistyu Chornogo Angela ye te sho ce roman u romani V osnovu prigodnickogo romanu pokladena prigoda podiya yakoyu zacikavivsya avtor perebuvayuchi v tih miscyah Ta yak ne cikavivsya avtor podiyeyu yak ne rozpituvav pro neyi a vona zalishalasya dlya nogo zagadkoyu i tilki cherez chotiri roki do jogo ruk distavsya klyuch od tayemnici Perehid vid prigodnickogo do avantyurnogo romanu vidbuvayetsya cherez momenti raptom ta yakraz Tak M Bahtin dayuchi harakteristiku avantyurnogo chasu providnu rol viddaye vipadku pidkreslyuyuchi sho avantyurna lyudina lyudina vipadku Najbilsh tochnimi harakteristikami avantyurnogo chasu ye momenti de normalnij i pragmatichno chi prichinno osmislenij hid podij pererivayetsya i daye misce dlya vtorgnennya chistij vipadkovosti z yiyi specifichnoyu logikoyu U romani Chornij Angel ye prinajmni dvi situaciyi sho vidnosyatsya do kategoriyi raptom Nespodivano avtor otrimuye vazhlivij pakunok z cinnimi paperami do yakogo prikladavsya list vid dobrodiya Mezenchuka yakij vipadkovo zustriv kolishnogo chlena komuni Chervona sila Nadsilayuchi paperi v ruki pismennika Mezenchuk zaznachaye v listi sho bagato tam zaplutanogo j nezrozumilogo ale zadovolniti hoch zadnim chislom svoyu cikavist vi mozhete Odnogo serpnevogo vechora do avtora prihodit lyudina kotra vidrazu viklikala neabiyakij interes Gist buv gotovij rozviyati vsi sumnivi vidkriti zavisu tayemnic ta rozpovisti pro prigodi z zhittya blizkih jomu lyudej Adresat natraplyaye na podiyi sho uryatuyut chitacha i vid porozhnechi avantyurnogo opovidannya i vid nudoti literaturnoyi dobrochinnosti Osnovoyu syuzhetu romanu O Slisarenka Chornij Angel ye podiya sho stalasya v seli Lipovomu sprichinena nevidomoyu siloyu pozhezha v komuni Chervona sila Lipivska podiya nalyakala ne tilki najblizhchi sela a j posiyala trivogu dali azh do samih Oboloniv sho stoyali na krayu svitu tam de stoyali neprohidni bolota U procesi rozvitku diyi rozkrivayetsya rol Artema yakij dijsno buv bezposeredno prichetnij do ciyeyi spravi Navkolo jogo vinahodu rozgortayutsya podiyi romanu sho nesut u sobi tayemnichist zagadkovist i nespodivanist Osmislyuyuchi specifiku syuzhetu docilno zaznachiti dumku L Levitana ta L Cilevicha pro te sho tema hudozhnogo tvoru yavlyaye soboyu spoluchnu lanku mizh zhittyevim materialom ta jogo idejnim osmislennyam moment perehodu odnogo v inshe Same realizaciyeyu cogo perehodu i ye syuzhet Tema j syuzhet vzayemopov yazani mizh soboyu tema element hudozhnogo zmistu realizuyetsya v syuzheti elementi hudozhnoyi formi realizuyetsya v diyi u dinamici Tak u romani Chornij Angel tema naukovogo vinahodu otochenogo avantyurnim oreolom povnistyu znahodit svoye vidobrazhennya v syuzheti Analizuyuchi syuzhet mi tim samim analizuyemo proces realizaciyi rozgortannya rozvitku problemno tematichnogo kompleksu tvoru IntertekstualnistU tvori prisutni obrazi osnovnih prirodnih stihij yaki zaznayut personifikaciyi j korelyuyut iz religijnimi uyavlennyami hristiyanskimi ta yazichnickimi Persh za vse ce vogon stihijna rujnivna sila yakogo viyavlyayetsya na dvoh rivnyah psihichnomu ta fizichnomu Prichomu spochatku stihiya ohoplyuye dushu geroya Artema ochi jomu gorili vsepalnim vognem Useredini gorila dusha j ne zgorala yak kazkova kupina i vogon yiyi pozhezhi zagravivsya u zinicyah Potim vona transformuyetsya viyavlyayuchi sebe na fizichnomu rivni yak zdijsnena geroyem pozhezha sho znishuye i jogo i stvorenu nim komunu i pov yazuyetsya avtorom z hristiyanskimi uyavlennyami pro pekelnij vogon Palahkotliva zagrava krivavilasya u chornomu nebi yak krila pekelnoyi ptici sho zletila na zemlyu j morduye chiyes nechestive serce Ale yaksho v pershomu vipadku avtor za dopomogoyu biblijnogo obraza simvolu neopalimoyi kupini pidkreslyuye nespromozhnist stihiyi znishiti geroya to v drugomu stihiyi ce vdayetsya geroj ostatochno gine u vogni Avtor pidkreslyuye ce tim sho obgoriv i kush pid yakim lezhav toj trup obraz zgorilogo kusha tut nabuvaye simvolichnogo znachennya yak antitetichnij do neopalimoyi kupini Drugoyu stihiyeyu v romani ye voda yaka interpretuyetsya po riznomu zokrema ce doshi yaki suprovodzhuyut bilshist podij ta bolota roztashovani navkolo miscya podij Lipivskoyi komuni tobto voda nebesna j voda zemna V oboh proyavah ce ne chista voda sho pidkreslyuye negativnist proyaviv ciyeyi stihiyi v zhitti lyudini Dosh znovu nastirlivo pochav liti zrana do vechora i kudis rushiti z komuni niyak ne mozhna bulo bo dorogi obernulisya na bagnisti riki Odnak v romani cya stihiya zobrazhuyetsya ambivalentno v okremih vipadkah vistupayuchi yak soyuznik lyudini Nakrapav holodnij dosh iz snigom i Chmir zradiv sho pid taku pogodu malo komu zamanetsya blukati v lisi a tomu vin zabezpechenij od nespodivanih odvidin Postijno suprovodzhuye geroyiv personifikovana stihiya vitru sho takozh v osnovnomu zobrazhayetsya yak vorozha lyudini viter nalitav zlim demonom tosho Ale yak i dosh inodi viter dopomagaye geroyam Chmir pishov chagarnikom i dyakuvav vitrovi sho zaglushuye jogo kroki Pid chas kulminaciyi ci dvi stihiyi vodi i vitru ob yednuyutsya porodzhuyuchi buryu yaka bushuye nad lisom koli lyudina gubitsya v chornomu shumlivomu haosi Chetvertoyu stihiyeyu v romani ye zemlya yaka pokazana yak pasivna ale znachusha sila i zobrazhuyetsya ambivalentno Cya stihiya tezh vorozha lyudini oskilki yiyi reprezentuyut pishani dyuni i nerodyuchi polya odnak v osnovi syuzhetu lezhit sproba lyudini zrobiti yiyi druzhnoyu za dopomogoyu naukovogo vinahodu yakij dozvoliv bi peretvoriti pishanij popil dyun na najrodyuchishij grunt u sviti i vdihnuti zhivu dushu u cyu proklyatu zemlyu Takim chinom u tvori v transformovanomu viglyadi realizuyutsya davni arhetipichni motivi uspadkovani vid mifu pov yazani z borotboyu proti sil Haosu Odnak sproba podolati stihiyu za dopomogoyu nauki zaznaye porazki viyavlyayetsya vinahid Artema cilkovite neporozuminnya a sam cholovik gine znishenij silami haosu Stihiya zemli nabuvaye filosofskogo osmislennya korelyuyuchi u vnutrishnih monologah geroyiv z rozdumami pro sens lyudskogo zhittya Zemlya mogila lyudi merci sho v nevblagannij rozpuci rozrivayut svoyi davno zotlili sercya j metushatsya v chornij yami zhittya yak mishi vidnimayuchi odne v odnogo shmat hliba Ideya zvilniti lyudstvo vid turbot pro hlib nasushnij zavdyaki naukovo tehnichnomu vinahodu bula aktualnoyu dlya literaturi 20 30 h rr zokrema yiyi pokladeno v osnovu Sonyachnoyi mashini ale yaksho V Vinnichenko vvazhav cyu ideyu produktivnoyu to Slisarenkove stavlennya do neyi bulo pesimistichnim Arhetip haosu realizuyetsya v Chornomu angeli takozh cherez vichnij obraz prirvi u chomu proyavivsya vpliv filosofiyi F Nicshe yakoyu O Slisarenko svogo chasu zahoplyuvavsya Sposterigayemo yavnij pereguk dumok F Nicshe pishe pro te sho lyudina ce kanat natyagnutij mizh tvarinoyu i nadlyudmi kanat nad prirvoyu i stvoryuye obraz tancivnika na kanati yakij zrivayetsya j gine Sho stosuyetsya O Slisarenka Lyudi sho namagalisya rozgadati stihiyu zazirali v chorni bezodni Ta tam panuvav nezdolannij haos i znannya lyudski buli perekinuti cherez prirvu yak staleva linva i balansuvali na nij lyudi poki slipij vipadok ne porushuvav rivnovagu i lyudi ne zrivalisya Tut cej obraz transformaciya mifologichnogo obrazu velikoyi bezodni u yakij zalyagaye korinnya zemli ta morya vsi kinci j pochatki Pismennik tlumachit bezodnyu de viruye haos yak nepiznannu pershoosnovu vsogo ta koli u mifi tudi skidali bogiv titaniv predstavnikiv vishih sil yaki buli poserednikami mizh haosom i svitom lyudej to v interpretaciyi O Slisarenka tudi zrivayutsya lyudi tobto haos maksimalno nablizhenij do lyudini Cej poglyad znahodit svoye pidtverdzhennya j u Chornomu angeli de pokazano sho zhittya rozburhana stihiya i nemaye vid neyi poryatunku i nemaye sili sho mogla b poboroti cyu stihiyu Yiyi personifikuye obraz Veletnya narodu Jogo sutnist geroyi tvoru rozumiyut po riznomu odnak usi vvazhayut sebe jogo ditmi V ukrayinskij literaturi podibnij obraz z yavlyavsya j ranishe zokrema u tvori Pro veleta Lesi Ukrayinki odnak O Slisarenko tlumachit jogo bagatovektorno Karlyuga stavitsya do stihiyi zhittya negativno vvazhayuchi sho vona nezchislennij vorog Vona Veleten sho porodiv komashok i znenavidiv yih z pershih dniv narodzhennya i ci komashki i vin Karlyuga v tomu chisli ne mayuchi zmogi poboroti zhorstokogo batka musyat tikati vid nogo v pustelyu Ideyi vidmovi vid spilkuvannya z lyudmi vid bazhan i pristrastej blizki do poglyadiv shidnoyi filosofiyi zokrema buddistskoyi Na vidminu vid Karlyugi Artem Gajduchenko ne mozhe ne pochuvati sebe ditinoyu mogutnogo ale slipogo Veletnya i vpevnenij sho same vin poklikanij vizvoliti Veletnya vid slipoti zirvati poludu z ochej i tyagar z grudej Takim chinom Artem vvazhaye sebe vinyatkovoyu osobististyu i samochinno namagayetsya vzyati na sebe rol yaka v mifologiyi vidvodilasya kulturnomu geroyu Prometej Gilgamesh in Otzhe na metaforichnomu rivni v romani prisutnij odvichnij motiv obranoyi Bogom chi doleyu lyudini yaka vivodit spivvitchiznikiv z nevoli vidkrivaye yim novi gorizonti buttya Taka situaciya shiroko vidoma v arhayichnij kulturi virazno prisutnya na riznih rivnyah filosofskogo osmislennya u chislennih hudozhnih tvorah Varto zgadati biblijnij obraz Mojseya ta jogo chislenni literaturni interpretaciyi zokrema ukrayinski Mojsej I Franka Aviron G Hotkevicha tosho a takozh semantichno nablizheni do nogo geroyi vidomij z apokrifiv i pereosmislenij O Storozhenkom obraz Marka Proklyatogo geroj tvoru Po dorozi v Kazku O Olesya Danko u Starij Izergil M Gorkogo bagato in Vtileni v obrazah Artema Gajduchenka i Tomi Karlyugi protilezhni poglyadi shodo stosunkiv zi svitom lyudej viyavlyayutsya odnakovo nepravomirnimi yak rizni svitoglyadni polyusi i tomu obidva geroyi u finali tvoru zaznayut porazki SimvolizmZnachushu grupu simvoliv u Chornomu angeli yak i v bilshosti tvoriv O Slisarenka stanovlyat abstraktni ponyattya yaki stvoryuyut semantichnij ryad tisha nespokij trivoga zhah Tisha postijno maye negativnu semantiku asociyuyuchis z tragichnimi trivozhnimi stanami psihiki prirodi zhittya sociumu inodi zi smertyu Mertva tisha panuvala na podvir yi i v lisi U tij chornij tishi prichayilasya pekelna pticya zagravi Motiv nespokoyu realizuyetsya cherez nizku blizkih ponyat yaki riznyatsya znachennyevimi vidtinkami nepokij zanepokoyennya udavanij spokij nespokij neviraznij nepokij vorushivsya v jogo dushi zanepokoyennya zroslo v jogo dushi Jomu zradzhuvav jogo udavanij spokij U komuni nespokij Ci vidchuttya u Slisarenka mayut svoyu gradaciyu i nastupnoyu lankoyu ye trivoga trivozhnij nastrij Tilki odna trivoga tremtit nespokijnoyu strunoyu Pokazovoyu ye taka fraza Son buv nespokijnij i trivozhnij z neyi pryamo bachimo sho avtor rozmezhovuye ci ponyattya Vershinoyu cogo semantichnogo lancyuga ye zhah yakij personifikuyetsya dopovnyuyuchis vidpovidnimi oznachuvalnimi ponyattyami Cilu nich zhah vorushiv molitvi na starechih ustah Lyudinu ohoplyuye mistichnij zhah Otzhe zhah mozhe vinikati v konteksti zobrazhennya nichnoyi pori Vidrizki dobi persh za vse den i nich vzagali nabuvayut u Chornomu angeli simvolichnogo znachennya postayut yak antitetichni ponyattya Z nichchyu pov yazuyutsya tragichni podiyi vona nadaye podiyam mistichnogo znachennya j viklikaye ostrah sho pov yazane z yazichnickimi uyavlennyami za yakimi nich bula chasom diyi nechistoyi sili Do komuni vnochi z usih troh sil tak nihto j ne navazhivsya pidijti Tayemnichij zhah obgornuv i borodatih cholovikiv i bezvusih hlopciv ta koli den veselishe poglyanuv lyudi poshodilisya Ye vipadki perepletennya simvoliki hronologichnih i topologichnih ponyat Sadiba zasnula zagruzshi v chorne boloto nochi nich yak tryasovina zasmoktala divchinu Den ne zavzhdi maye pozitivnu semantiku j tezh mozhe pov yazuvatisya z bolotom lezhav den zelenij yak utopelnik sho jogo vityagli z zelenoyi tryasovini Ce podvijne zistavlennya pom yakshuye antitezu dnya i nochi Simvolika nochi poslidovno dopovnyuyetsya vidpovidnoyu koloristikoyu prichomu tradicijno nagoloshuvanij chornij kolir iz nochi yak takoyi perenositsya na abstraktni ponyattya ta stani lyudskoyi dushi Navkolo temnij chuzhij lis i nich i viter a vona odna otut u comu chornomu mori samotnosti j tugi Tam za shibkami chorna nich rozlivala misyachnij med z za hmar a tut chorna istina sushila serce Takozh pismennik zistavlyaye chasovi ta prostorovi ponyattya prichomu zdebilshogo ce maye na meti povnishe rozkriti dushevnij stan personazha bezdorizhna nich zazirnula u yiyi bezprichalnu dushu Okremij riven simvolizaciyi pov yazanij z rozgaluzhenoyu simvolikoyu teatru naskriznoyu dlya Slisarenkovoyi prozi U romani shiroko rozkrivayetsya vidomij motiv zhittya yak teatru za dopomogoyu yakogo avtor rozkrivaye obraz Tomi jogo poglyad na sebe yak osobu sho vivishuyetsya nad zagalom ale ne mozhe do kincya rozibratisya u svoyih stosunkah zi svitom Hiba zhittya ne velicheznij teatralnij kin a ya ne poodinokij glyadach A mozhe ya j ne glyadach a sufler a mozhe j te j druge razom Protyagom tvoru motiv zaznaye transformacij i z yavlyayutsya simvolichni obrazi lyalkovogo teatru ta lyudej lyalok Marta u vidpovid siluvano vsmihalasya nemov oblichchya yiyi peresmikuvav shtukar za nitochku a popuskav nitochku i mehanichna usmishka znikala Ishe odnu grupu simvoliv stanovlyat u romani kosmologichni ponyattya persh za vse ce sonce misyac i nebo z yakimi pov yazuyetsya obraz simvol hmar Na nebi yak i na zemli temno i porozhno Hmari nasharuvalisya nad zemleyu chornoyu mogiloyu a bilozorij misyac toskno mayachit u nimotnij porozhnechi Pri comu sonce ne ye antitezoyu do takogo zmalyuvannya misyacya zhittyestverdna simvolika soncya vrivnovazhuyetsya nakladannyam simvoliki oseni yak pori roku Nebo bulo vkrite rudimi shmatkami hmar sho letili kudis u bezvist i osinnye sonce vibliskuvalo mizh nimi yak chervinec zagublenij na smitniku Pismennik vdayetsya j do rozgornutoyi personifikaciyi soncya Sonce niyakovo zhevrilo za lisom nemov soromlyachisya jti z ubogim snopom svogo holodnogo prominnya na lyudi Sposterigayemo viyav viddavna vlastivogo ukrayinskij mentalnosti svitoglyadnogo komponentu zgidno z yakim yak vidznachav she G Skovoroda Sonce ye arhetip tobto persha j golovna figura Simvolizuyutsya v Chornomu angeli j taki ponyattya yak slovo movchannya dumka prichomu slovo vistupaye viraznoyu antitezoyu do movchannya abo tishi Slova padayut u mertvij tishi kimnati yak krapli daleko vidshumilih zliv Pislya rozmovi Marti stalo legko nemov vona dovgo tyagla na plechah vazhkij tyagar a teper skinula Inodi pismennik navit vkazuye na magichnu silu slova hocha vkladaye cyu dumku v usta neosvichenih selyan polishukiv yaki govorili sho Karlyuga ne prosta lyudina i sho vin znaye slovo proti vsogo na sviti Ale obraz simvol slova mozhe nabuvati j negativnoyi semantiki katuvav zabivayuchi pid nigti garyachi cvyahi promovlenih sliv Postaye yak gliboko simvolichne j pisane slovo zalishena Martoyu dlya Petra zapiska yaka zalishilasya neprochitanoyu staye simvolom bajduzhosti kohanogo do divchini Motiv iniciaciyiDlya Slisarenkovoyi proyekciyi mifologichnogo obrazu kulturnogo geroya yakim mozhna vvazhati Artema vlastiva j taka odvichna oznaka yak nayavnist brata u svitovij tradiciyi kulturnij geroj chasto ye odnim iz brativ z yih chisla vidilyayutsya dvoye yaki voroguyut mizh soboyu Stosunki Artema i Petra Gajduchenkiv cilkom vidpovidayut cij harakteristici vidtvoryuyuchi arhayichnu mifologichnu situaciyu koli negativnij variant kulturnogo geroya nevmilo nasliduye brata napriklad stvoryuye pogani predmeti U romani ce realizuyetsya v namaganni Petra vikoristati zadumanij Artemom na korist lyudstva vinahid terminid yak zvichajnu vibuhivku Motiv protistoyannya brativ pronizuye mifologichnu j literaturnu tradiciyi viyavlyayuchis u vsi chasi v bezlichi variantiv mozhna zgadati Kayina ta Avelya yak biblijnih personazhiv i geroyiv chislennih hudozhnih tvoriv Kayin Dzh Bajrona Avel i Kayin Sh Bodlera Smert Kayina I Franka in O Slisarenko provodit paralel do cih biblijnih obraziv za dopomogoyu pryamogo porivnyannya Speredu vatagi suvorij yak Kayin yihav Petro Gajduchenko Motiv vorozhnechi brativ zdobuvaye nove literaturne zhittya i staye chastishim u chasi gromadyanskoyi vijni oskilki cej period nadavav dlya cogo bagatij zhittyevij material Ce vlastivo i rosijskij i ukrayinskij literaturi de mozhna zgadati taki tvori yak Tihij Don M Sholohova Vershniki Yu Yanovskogo Mati M Hvilovogo tosho Virazna biblijna alyuziya mistitsya vzhe v nazvi Slisarenkovogo romanu yaka odrazu nagoloshuye na demonichnij sutnosti obrazu Petra protyagom tvoru do nogo zastosovuyetsya viznachennya Chornij Angel ta jogo semantichni varianti Pismennik vkazuye v nazvi j nadali rozvivaye dumku pro te sho v jogo geroyevi vid pochatku zakladeno svitle bozhestvenne nachalo ale zgodom cherez gordinyu vidbuvayetsya jogo bunt i perehid na poziciyu temnih sil Ce uskladnyuye obraz Petra robit jogo neodnoznachnim sho cilkom vidpovidaye avtorskomu zadumu U svitovij tradiciyi geroj Diyavol chasto nabuvaye pozitivnogo tlumachennya obraz Satani yak volelyubnogo buntivnika mozhe stati odnoznachno pozitivnim geroyi Dzh Bajrona Demon M Lermontova Litaniya Satani Sh Bodlera Povstannya angeliv A Fransa tosho Neodnoznachnist demonichnih obraziv i neodnorazove yih tlumachennya v pozitivnomu svitli nabuvaye osoblivogo znachennya v romani Chornij angel oskilki same Petro uosoblyuye nacionalnu ideyu yaka na toj chas ne mogla buti vtilena v obrazi pozitivnogo geroya Zobrazhenu borotbu mozhna rozglyadati yak proces iniciaciyi geroyiv Lyudina prohodit ryad viprobuvan zaradi onovlennya sho vidpovidaye arhayichnomu obryadu iniciaciyi ce bachimo na prikladi obraziv Artema Petra Tomi Marti Viri i Chmirya Tradicijno iniciaciya peredbachaye mifologichnu interpretaciyu prostoru vivedennya inicianta za mezhi osvoyenoyi sociumom teritoriyi prichomu takim vvazhalosya misce za selom osoblive primishennya abo zh pid chas obryadu zavodili inicianta do lisu Avtor sakralizuye prostir komuni vona postaye yak misce iniciaciyi Dlya vsih nazvanih geroyiv perebuvannya v komuni ye iniciaciyeyu ale ne vsi yiyi vitrimuyut Artem Petro i Toma ginut na shlyahu do zdijsnennya meti a Chmir Vira ta Marta perehodyat v inshu stadiyu zhittya povernuvshis do tradicijnogo prostoru prichomu obidvi zhinki silno zminyuyutsya vnutrishno divchina lezhala tiha yak zemlya pislya ryasnogo doshu i v dushu yij shodili parostki novih pochuvan Avtor poslugovuyetsya simvolikoyu pov yazanoyu zi stihiyeyu zemli ta zminoyu pir roku yaki odvichno asociyuyutsya z bezperervnoyu onovlenistyu ta vnaslidok cogo vichnistyu buttya PrimitkiLotman Yurij Do pobudovi teoriyi vzayemodiyi kultur semiotichnij aspekt Slisarenko Oleksa 2011 Vibrani tvori Bahtin Mihail Formy vremeni i hronotopa v romane Meletinskij E M 1991 Analiticheskaya psihologiya i problema proishozhdeniya arhetipicheskih syuzhetov Nicshe F 2000 Tak govoril Zaratustra K genealogii morali Rozhdenie tragedii Volya k vlasti Posmertnye aforizmy Mify narodov mira Enciklopediya V 2 t 1988 I M Shkorina Intertekstualnist i simvolizaciya yak zasadnichi komponenti poetiki romanu O Slisarenka Chornij angel Ageyeva Vira 1990 Oleksa Slisarenko Do 100 richchya vid dnya narodzhennya Cekov Yu 1994 Renesansova osobistist v ukrayinskomu pismenstvi 20 h rokiv