«Теорія Погодіна — Соболевського», «Гіпотеза Погодіна — Соболевського» — умовна назва історико-лінгвістичної гіпотези другої половини XIX ст. про великоросійський етнічний склад населення Середньої Наддніпрянщини за часів середньовічної Київської держави та неавтохтонність українців, які згідно з доведеннями московського історика М. Погодіна, підтриманими й розвинутими пізніше філологом О. Соболевським, прийшли на знелюднену територію Київщини з Карпатського регіону в післямонгольську добу, в XIV—XV ст.
Уперше гіпотеза про переміщення й заміну населення Наддніпрянщини була висловлена М. Погодіним у замітці «Записки о древнем языке русском. Письмо к И. И. Срезневскому» (що була надрукована тричі в провідних російських історичних журналах 1856 року). Автор доводив, що давньокиївські літописи були написані (великоросіянами), і що в них немає нічого (малоросійського) (українського); а значить, «малоросіяни жили в Карпатах, як у своїй колисці» і заступили великоросіян, котрі в XII ст. переселилися на Північ, не принісши з собою «ніякого малоросійського впливу».
Із запереченнями такого шовіністичного погляду на заміну населення виступив професор Київського університету М. Максимович. Широка дискусія 1856-63 рр. велася на сторінках московського слов'янофільського журналу «Русская беседа», пізніше в петербурзькому українському журналі «Основа» та газеті «День» («Филологические письма к М. П. Погодину», 1856; «Ответные письма к М. П. Погодину», 1857; «О мнимом запустении Украины в нашествие Батыево и населении ее новопришлым народом», 1857; «Новые письма к М. П. Погодину. О старобытности малороссийского наречия», 1863). Твердження Погодіна підтримав філолог П. Лавровський («Ответ на письма г. Максимовича к г. Погодину о наречии малорусском»; «По вопросу о южно-русском языке», 1861), на сторону Максимовича пристав славіст О. Котляревський («Были ли малоруссы исконными обитателями Полянской земли или пришли из-за Карпат в XIV в.?», 1862).
Гіпотеза М. Погодіна отримала серйозне філологічне обґрунтування на високому науковому рівні й супровідну ідеологічну підтримку в працях визначного філолога-славіста О. Соболевського («Как говорили в Киеве в XIV и XV вв.», 1883, опубл. 1884 та 1888; «Очерки по истории русского языка», 1884; «Источники для знакомства с древнекиевским говором», 1885, «Лекции по истории русского языка», ч. 1, 1888; «Древнекиевский говор», 1905). О. Соболевський на основі вивчення діалектних особливостей східнослов'янських пам'яток XI—XIV ст. (особливо зауважуючи наявність так званого «нового ятя»), позначав усі древні пам'ятки, в яких помічав риси, характерні для української мови як «галицько-волинські», протиставивши їм «київські», в мовних особливостях яких убачав підтвердження гіпотези Погодіна про те, що Київщина до XV ст. говорила по-російському, а українці з'явилися на цій території пізніше з Галичини, Волині й Поділля.
У наступній гострій полеміці, в якій, зокрема, було з'ясоване історичне значення і поширення явища «нового ятя», брали участь провідні історики В. Антонович, М. Владимирський-Буданов, М. Грушевський, мовознавці П. Житецький («По поводу вопроса о том, как говорили в Киеве в XIV и XV веках», 1883, опубл. 1888), В. Яґич («Четыре критико-палеографические статьи», 1884; «Критические заметки по истории русского языка», 1889), О. Шахматов («К вопросу об образовании русских наречий и русских народностей», 1899; «Краткий очерк истории малорусского (українського) языка», 1916), Ю. Карський, С. Смаль-Стоцький. Більшість мовознавців виступали з ґрунтовною критикою положень Соболевського. Так, О. Шахматов зазначив, що «О. І. Соболевському пощастило визначити групу не галицько-волинських, а просто малоруських пам'яток, причому прямий висновок з його спостережень — це спроможність виводити історію малоруської мови далеко за XII вік».
Найзапеклішим опонентом Соболевського виступив фахівець зі східних мов А. Кримський («Филология и погодинская гипотеза», 1898, окр. вид. 1904; «Деякі непевні критерії для діалектологічної класифікації староруських рукописів», 1906; «Древнекиевский говор», 1906; «Украинская грамматика…», 1907). В «іконоборчому запалові» (Ю. Шевельов) Кримський відкидав практично всі міркування Соболевського, навіть безсумнівно підтверджені положення.
Дискусія XIX — початку XX ст. була тісно зв'язана з питанням походження східнослов'янських мов, що не могло бути розв'язане на доступному тоді матеріалі. Гіпотеза Погодіна-Соболевського втратила ідеологічне значення й полемічну гостроту після українських Визвольних змагань 1917-20-х рр. і розпаду Російської імперії.
Гіпотеза Погодіна згодом була остаточно спростована археологічними дослідженнями, зокрема на території Києва — розкопки не виявили ніякої різкої зміни побуту та способу життя населення після монгольської навали — лише поступову еволюцію.
Примітки
- Тищенко К. А. Дослідження гіпотези М. П. Погодіна — О. І. Соболевського в студіях А. Ю. Кримського // Теоретичні й прикладні проблеми сучасної філології. — 2017. — Вип. 4. — С. 15-22.
- «Задля цього він мусив зіґнорувати силу давньоукраїнських пам'яток, оголосивши їх російськими або білоруськими». Шевельов Ю. Історична фонологія української мови. [ 11 липня 2018 у Wayback Machine.] Харків, 2002. С. 63.
Джерела
- Бевзенко С. П. Історія укр. мовознавства. Історія вивчення укр. мови. — К., 1991.
- Грушевський М. С. Історія України-Руси [ 8 серпня 2018 у Wayback Machine.]. — Т. 1. — К. : Наукова думка, 1991. — С. 197—200 [ 30 грудня 2017 у Wayback Machine.], 551—556 [ 30 грудня 2017 у Wayback Machine.]. — .
- Медведєв Ф. П. Істор. граматика укр. мови, ч. 1. — X., 1955.
- Мовознавство. — 1993. — № 2. — С. 14—16.
- Огієнко І. І. Українська культура [ 26 грудня 2017 у Wayback Machine.];— К., 1992
- Українська мова (енциклопедія)
Посилання
- Теорія Погодіна — Соболевського // Літературознавча енциклопедія : у 2 т. / авт.-уклад. Ю. І. Ковалів. — Київ : ВЦ «Академія», 2007. — Т. 2 : М — Я. — С. 477.
- Погодіна-Соболевського теорія [ 12 листопада 2017 у Wayback Machine.] // Українська мова (енциклопедія). — К. : Українська енциклопедія, 2000
- Матеріали до дискусії щодо гіпотези Погодіна [ 14 червня 2020 у Wayback Machine.]
- Матеріали до дискусії щодо гіпотези Погодіна-Соболевського [ 14 червня 2020 у Wayback Machine.]
- М. Грушевський. Теорія старої великоросийської кольонїзації на Поднїпровю [ 11 липня 2018 у Wayback Machine.]
- М. Максимович. «Филологические письма к М. П. Погодину»(рос. дореф.)
- М. Максимович. «Ответные письма к М. П. Погодину»(рос. дореф.)
- М. Максимович. «Новые письма к М. П. Погодину. О старобытности малороссийского наречия»(рос. дореф.)
- М. Максимович. О мнимом запустении Украины в нашествие Батыево и населении ее новопришлым народом // Собрание сочинений М. А. Максимовича, Т. І, Отдел исторический. — К., 1880. — С.131—145.(рос. дореф.)
- О. Котляревський. «Были ли малоруссы исконными обитателями Полянской земли или пришли из-за Карпат в XIV в.?»(рос. дореф.) [ 26 грудня 2017 у Wayback Machine.]
- В. Б. Антонович. Киев, его судьба и значение с XIV по XVI столетие [ 3 травня 2009 у Wayback Machine.](рос. дореф.)
- А. Кримський. Филология и Погодинская гипотеза (Дает ли филология малейшие основания поддерживать гипотезу г. Погодина и г. Соболевского о галицко-волынском происхождении малоруссов?) [ 26 грудня 2017 у Wayback Machine.] / Киевская старина, 1898, № 6, 9; 1899, № 1, 6, 9;(рос. дореф.)
- А. Кримський. Деякі непевні критерії для діалектологічної класифікації староруських рукописів // Кримський А. Ю. Твори: В 5-ти томах. — К.: Наукова думка, 1973. — Т. 3. — С. 136—199.
- А. Кримський. Древне-киевский говор. // Известия Отделения русского языка и словесности Императорской Академии наук. — СПб., 1906. — Т. XI. Кн. 3. — С. 368—411.(рос. дореф.)
- А. Кримський. Украинская грамматика [ 30 грудня 2017 у Wayback Machine.]. Томъ 1. Выпускъ 1. 1907.
- О. Шахматов. «Краткий очерк истории малорусского (украинского) языка»(рос. дореф.) [ 26 грудня 2017 у Wayback Machine.], 1916.
- П. Г. Житецький. По поводу вопроса о том, как говорили в Киеве в XIV и XV веках / Житецький П. Г. Вибрані праці: Філологія. /Упорядкування, вступна стаття і примітки Л. Т. Масенко. — К.: Наукова думка, 1987. — С. 287—300.(рос. дореф.)
- Глущенко В. А., Жихарєва О. Л. Гіпотеза М. П. Погодіна — О. І. Соболевського в мовознавстві XIX ст. — 20-30-х рр. XX ст. Филологические исследования: сб. науч. работ. — Донецк, 2006. — Вып. 8. — С. 169—181.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Teoriya Pogodina Sobolevskogo Gipoteza Pogodina Sobolevskogo umovna nazva istoriko lingvistichnoyi gipotezi drugoyi polovini XIX st pro velikorosijskij etnichnij sklad naselennya Serednoyi Naddnipryanshini za chasiv serednovichnoyi Kiyivskoyi derzhavi ta neavtohtonnist ukrayinciv yaki zgidno z dovedennyami moskovskogo istorika M Pogodina pidtrimanimi j rozvinutimi piznishe filologom O Sobolevskim prijshli na znelyudnenu teritoriyu Kiyivshini z Karpatskogo regionu v pislyamongolsku dobu v XIV XV st Upershe gipoteza pro peremishennya j zaminu naselennya Naddnipryanshini bula vislovlena M Pogodinim u zamitci Zapiski o drevnem yazyke russkom Pismo k I I Sreznevskomu sho bula nadrukovana trichi v providnih rosijskih istorichnih zhurnalah 1856 roku Avtor dovodiv sho davnokiyivski litopisi buli napisani velikorosiyanami i sho v nih nemaye nichogo malorosijskogo ukrayinskogo a znachit malorosiyani zhili v Karpatah yak u svoyij kolisci i zastupili velikorosiyan kotri v XII st pereselilisya na Pivnich ne prinisshi z soboyu niyakogo malorosijskogo vplivu Iz zaperechennyami takogo shovinistichnogo poglyadu na zaminu naselennya vistupiv profesor Kiyivskogo universitetu M Maksimovich Shiroka diskusiya 1856 63 rr velasya na storinkah moskovskogo slov yanofilskogo zhurnalu Russkaya beseda piznishe v peterburzkomu ukrayinskomu zhurnali Osnova ta gazeti Den Filologicheskie pisma k M P Pogodinu 1856 Otvetnye pisma k M P Pogodinu 1857 O mnimom zapustenii Ukrainy v nashestvie Batyevo i naselenii ee novoprishlym narodom 1857 Novye pisma k M P Pogodinu O starobytnosti malorossijskogo narechiya 1863 Tverdzhennya Pogodina pidtrimav filolog P Lavrovskij Otvet na pisma g Maksimovicha k g Pogodinu o narechii malorusskom Po voprosu o yuzhno russkom yazyke 1861 na storonu Maksimovicha pristav slavist O Kotlyarevskij Byli li malorussy iskonnymi obitatelyami Polyanskoj zemli ili prishli iz za Karpat v XIV v 1862 Gipoteza M Pogodina otrimala serjozne filologichne obgruntuvannya na visokomu naukovomu rivni j suprovidnu ideologichnu pidtrimku v pracyah viznachnogo filologa slavista O Sobolevskogo Kak govorili v Kieve v XIV i XV vv 1883 opubl 1884 ta 1888 Ocherki po istorii russkogo yazyka 1884 Istochniki dlya znakomstva s drevnekievskim govorom 1885 Lekcii po istorii russkogo yazyka ch 1 1888 Drevnekievskij govor 1905 O Sobolevskij na osnovi vivchennya dialektnih osoblivostej shidnoslov yanskih pam yatok XI XIV st osoblivo zauvazhuyuchi nayavnist tak zvanogo novogo yatya poznachav usi drevni pam yatki v yakih pomichav risi harakterni dlya ukrayinskoyi movi yak galicko volinski protistavivshi yim kiyivski v movnih osoblivostyah yakih ubachav pidtverdzhennya gipotezi Pogodina pro te sho Kiyivshina do XV st govorila po rosijskomu a ukrayinci z yavilisya na cij teritoriyi piznishe z Galichini Volini j Podillya U nastupnij gostrij polemici v yakij zokrema bulo z yasovane istorichne znachennya i poshirennya yavisha novogo yatya brali uchast providni istoriki V Antonovich M Vladimirskij Budanov M Grushevskij movoznavci P Zhiteckij Po povodu voprosa o tom kak govorili v Kieve v XIV i XV vekah 1883 opubl 1888 V Yagich Chetyre kritiko paleograficheskie stati 1884 Kriticheskie zametki po istorii russkogo yazyka 1889 O Shahmatov K voprosu ob obrazovanii russkih narechij i russkih narodnostej 1899 Kratkij ocherk istorii malorusskogo ukrayinskogo yazyka 1916 Yu Karskij S Smal Stockij Bilshist movoznavciv vistupali z gruntovnoyu kritikoyu polozhen Sobolevskogo Tak O Shahmatov zaznachiv sho O I Sobolevskomu poshastilo viznachiti grupu ne galicko volinskih a prosto maloruskih pam yatok prichomu pryamij visnovok z jogo sposterezhen ce spromozhnist vivoditi istoriyu maloruskoyi movi daleko za XII vik Najzapeklishim oponentom Sobolevskogo vistupiv fahivec zi shidnih mov A Krimskij Filologiya i pogodinskaya gipoteza 1898 okr vid 1904 Deyaki nepevni kriteriyi dlya dialektologichnoyi klasifikaciyi staroruskih rukopisiv 1906 Drevnekievskij govor 1906 Ukrainskaya grammatika 1907 V ikonoborchomu zapalovi Yu Shevelov Krimskij vidkidav praktichno vsi mirkuvannya Sobolevskogo navit bezsumnivno pidtverdzheni polozhennya Diskusiya XIX pochatku XX st bula tisno zv yazana z pitannyam pohodzhennya shidnoslov yanskih mov sho ne moglo buti rozv yazane na dostupnomu todi materiali Gipoteza Pogodina Sobolevskogo vtratila ideologichne znachennya j polemichnu gostrotu pislya ukrayinskih Vizvolnih zmagan 1917 20 h rr i rozpadu Rosijskoyi imperiyi Gipoteza Pogodina zgodom bula ostatochno sprostovana arheologichnimi doslidzhennyami zokrema na teritoriyi Kiyeva rozkopki ne viyavili niyakoyi rizkoyi zmini pobutu ta sposobu zhittya naselennya pislya mongolskoyi navali lishe postupovu evolyuciyu PrimitkiTishenko K A Doslidzhennya gipotezi M P Pogodina O I Sobolevskogo v studiyah A Yu Krimskogo Teoretichni j prikladni problemi suchasnoyi filologiyi 2017 Vip 4 S 15 22 Zadlya cogo vin musiv zignoruvati silu davnoukrayinskih pam yatok ogolosivshi yih rosijskimi abo biloruskimi Shevelov Yu Istorichna fonologiya ukrayinskoyi movi 11 lipnya 2018 u Wayback Machine Harkiv 2002 S 63 DzherelaBevzenko S P Istoriya ukr movoznavstva Istoriya vivchennya ukr movi K 1991 Grushevskij M S Istoriya Ukrayini Rusi 8 serpnya 2018 u Wayback Machine T 1 K Naukova dumka 1991 S 197 200 30 grudnya 2017 u Wayback Machine 551 556 30 grudnya 2017 u Wayback Machine ISBN 5 12 002469 6 Medvedyev F P Istor gramatika ukr movi ch 1 X 1955 Movoznavstvo 1993 2 S 14 16 Ogiyenko I I Ukrayinska kultura 26 grudnya 2017 u Wayback Machine K 1992 Ukrayinska mova enciklopediya PosilannyaTeoriya Pogodina Sobolevskogo Literaturoznavcha enciklopediya u 2 t avt uklad Yu I Kovaliv Kiyiv VC Akademiya 2007 T 2 M Ya S 477 Pogodina Sobolevskogo teoriya 12 listopada 2017 u Wayback Machine Ukrayinska mova enciklopediya K Ukrayinska enciklopediya 2000 Materiali do diskusiyi shodo gipotezi Pogodina 14 chervnya 2020 u Wayback Machine Materiali do diskusiyi shodo gipotezi Pogodina Sobolevskogo 14 chervnya 2020 u Wayback Machine M Grushevskij Teoriya staroyi velikorosijskoyi kolonyizaciyi na Podnyiprovyu 11 lipnya 2018 u Wayback Machine M Maksimovich Filologicheskie pisma k M P Pogodinu ros doref M Maksimovich Otvetnye pisma k M P Pogodinu ros doref M Maksimovich Novye pisma k M P Pogodinu O starobytnosti malorossijskogo narechiya ros doref M Maksimovich O mnimom zapustenii Ukrainy v nashestvie Batyevo i naselenii ee novoprishlym narodom Sobranie sochinenij M A Maksimovicha T I Otdel istoricheskij K 1880 S 131 145 ros doref O Kotlyarevskij Byli li malorussy iskonnymi obitatelyami Polyanskoj zemli ili prishli iz za Karpat v XIV v ros doref 26 grudnya 2017 u Wayback Machine V B Antonovich Kiev ego sudba i znachenie s XIV po XVI stoletie 3 travnya 2009 u Wayback Machine ros doref A Krimskij Filologiya i Pogodinskaya gipoteza Daet li filologiya malejshie osnovaniya podderzhivat gipotezu g Pogodina i g Sobolevskogo o galicko volynskom proishozhdenii malorussov 26 grudnya 2017 u Wayback Machine Kievskaya starina 1898 6 9 1899 1 6 9 ros doref A Krimskij Deyaki nepevni kriteriyi dlya dialektologichnoyi klasifikaciyi staroruskih rukopisiv Krimskij A Yu Tvori V 5 ti tomah K Naukova dumka 1973 T 3 S 136 199 A Krimskij Drevne kievskij govor Izvestiya Otdeleniya russkogo yazyka i slovesnosti Imperatorskoj Akademii nauk SPb 1906 T XI Kn 3 S 368 411 ros doref A Krimskij Ukrainskaya grammatika 30 grudnya 2017 u Wayback Machine Tom 1 Vypusk 1 1907 O Shahmatov Kratkij ocherk istorii malorusskogo ukrainskogo yazyka ros doref 26 grudnya 2017 u Wayback Machine 1916 P G Zhiteckij Po povodu voprosa o tom kak govorili v Kieve v XIV i XV vekah Zhiteckij P G Vibrani praci Filologiya Uporyadkuvannya vstupna stattya i primitki L T Masenko K Naukova dumka 1987 S 287 300 ros doref Glushenko V A Zhiharyeva O L Gipoteza M P Pogodina O I Sobolevskogo v movoznavstvi XIX st 20 30 h rr XX st Filologicheskie issledovaniya sb nauch rabot Doneck 2006 Vyp 8 S 169 181