Переволо́чна — містечко, пізніше — село на півдні нинішнього Полтавського району Полтавської області, що існувало до 1964 року поряд з теперішнім селом Світлогірське. Розташовувалося біля переправи через Дніпро, близько впадіння у нього Ворскли.
Назва поселення пішла від поняття «волокти», оскільки там жили робітники з худобою, які перетягували (волокли) судна та вантажі на порогах Дніпра, а також із Ворскли до Дніпра. []
Історія
Переволочна була заснована наприкінці XIV століття литовським великим князем Вітовтом як частина ланцюга укріплених поселень, територія поруч була заселена кавказькими народами. Їх завданням була оборона держави від татар та інших степових народів, які влаштовували набіги з південного сходу. На мапі Боплана, який знаходився у 1638—1639 рр. неподалік у фортеці Кодак, Переволочна відсутня. Слід зауважити, що поселення як таке мало вже існувати. Проте перші письмові згадки про містечко Переволочну з «земляним замком» трапляються лише в 1647 р.
Так, у 1647 р. королівський комісар Юрій Немирич купив у київського підскарбія та кагарлицького старости Станіслава Ґурського земельну ділянку по р. Ворскла. В цей період по всіх селищах по Дніпру та у безпосередній близькості до нього налічувалось 4907 дворів. Після цього Немирич став другим найбільшим латифундистом на Лівобережжі після Яреми Вишневецького. Юрію Немиричу належала вся Кобеляцька округа, у якій вже були містечка «Переволочна над Дніпром, Кишеньки, Кобеляки, Беліков Брод і Сенжарів».
Свої претензії на право володіти маєтком висловлював полковник коронного війська Станіслав Потоцький, який мав неприязні стосунки з Ю. Немиричем.
З часом Переволочна входила до складу Полтавського полку Гетьманщини як сотенне містечко, що мало укріплення і замок. У 1753 році Переволочна складалася з 84 дворів, у них жили 53 козаки і 30 переправників. У кінці XIX століття в селищі жило 1681 чоловік.
Це село мало важливе значення, оскільки поруч з ним знаходилася переправа через Дніпро на шляху, що з'єднував Гетьманщину із Запорозькою Січчю і Кримом.
Під час Великої Північної війни
У квітні 1709 року, під час карального походу московських військ на Запорізьку Січ, Переволочна була захоплена і знищена дощенту. Козацький гарнізон був знищений, все населення було вирізане московськими військами. Після запеклого бою московити вдерлися в містечко, тисячу чоловік перебили на місці, частину людей попалили в хлівах і хатах, деякі з козаків самі потонули при переправі через Дніпро й Ворсклу, так що в полон узяли тільки 12 козаків, один прапор і одну гармату.
Після битви під Полтавою у Переволочній (швидше за все в урочищі Тахтаєво) переправлявся шведський король Карл XII з частиною своєї армії і гетьман Іван Мазепа із запорозькими козаками, при цьому більшість шведського війська, яке залишив король під командуванням Левенгаупта, капітулювала перед московським корпусом генерала Меншикова. З Левенгауптом залишилася і частина запорозьких козаків. Захоплені у полон разом зі шведами запорожці були замордовані.
- Полеглим в 1709 році за незалежність України козакам та мешканцям села Переволочної вічна пам’ять...
- Полеглим в 1709 році за незалежність України козакам та мешканцям села Переволочної вічна пам’ять...
- Полеглим в 1709 році за незалежність України козакам та мешканцям села Переволочної вічна пам’ять...
- Пам’ятний знак
У часи Нової Січі
За часів Нової Січі у відбудованій після знищення Переволочні, а також Переволочанській фортеці, перебувала російська митниця (до кінця 18 ст.). Містечко мало статус сотенного центру Полтавського полку (за даними О.Шафонського, станом на 1764 р. Переволочнянська сотня налічувала: виборних козаків — 189, козаків-підпомічників — 171, «дворян, посполитих і різночинців» — 334[]). Користувалося печаткою з власним гербом: у полі щита — три перехрещені стріли, покладені вістрями донизу. []
У 1764 році, після ліквідації Полтавського полку Катериною ІІ, Переволочна була включена до складу Новоросійської губернії.
В радянські часи
За часів Радянського Союзу, при створенні Кам'янського водосховища в 1964 році населення Переволочної було евакуйовано, а місцевість затоплено.
Єдиною автентичною пам'яткою архітектури з Переволочни залишається дерев'яна церква 1726 р. — Храм Пресвятої Богородиці, який нині знаходиться у Бериславі (Херсонська обл.)
Уродженці
Примітки
- Наголос подано за Переволочна. // Українська радянська енциклопедія : у 12 т. / гол. ред. М. П. Бажан ; редкол.: О. К. Антонов та ін. — 2-ге вид. — К. : Головна редакція УРЕ, 1974–1985. — Т. 8. — 1982.
- W. Majewski. Potocki Stanisław h. Pilawa (1607—1647) / Polski Słownik Biograficzny: Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź, 1984.— t. XXVIII/1, zeszyt 116.— S. 152—153. (пол.)
Джерела та література
- Вирський Д. С. Переволочна // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2011. — Т. 8 : Па — Прик. — С. 120. — .
- Яворницький Д. І. — К.: Наук. думка, 1991. — Т. 3.// Глава П'ятнадцята, стор. 325.
- Українське козацтво. Мала енциклопедія.// Переволочна. — Київ: «Генеза», 2002, стр. 370.
Посилання
- Переволочна // Українська мала енциклопедія : 16 кн. : у 8 т. / проф. Є. Онацький. — Буенос-Айрес, 1962. — Т. 5, кн. X : Літери Ол — Пер. — С. 1321. — 1000 екз.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
U Vikipediyi ye statti pro inshi znachennya cogo termina Perevolochna Perevolo chna mistechko piznishe selo na pivdni ninishnogo Poltavskogo rajonu Poltavskoyi oblasti sho isnuvalo do 1964 roku poryad z teperishnim selom Svitlogirske Roztashovuvalosya bilya perepravi cherez Dnipro blizko vpadinnya u nogo Vorskli Roztashuvannya sela PerevolochnaPerevolochna na karti 1888 rokuPerevolochna na karti 1953 roku Nazva poselennya pishla vid ponyattya volokti oskilki tam zhili robitniki z hudoboyu yaki peretyaguvali volokli sudna ta vantazhi na porogah Dnipra a takozh iz Vorskli do Dnipra dzherelo IstoriyaPerevolochna bula zasnovana naprikinci XIV stolittya litovskim velikim knyazem Vitovtom yak chastina lancyuga ukriplenih poselen teritoriya poruch bula zaselena kavkazkimi narodami Yih zavdannyam bula oborona derzhavi vid tatar ta inshih stepovih narodiv yaki vlashtovuvali nabigi z pivdennogo shodu Na mapi Boplana yakij znahodivsya u 1638 1639 rr nepodalik u forteci Kodak Perevolochna vidsutnya Slid zauvazhiti sho poselennya yak take malo vzhe isnuvati Prote pershi pismovi zgadki pro mistechko Perevolochnu z zemlyanim zamkom traplyayutsya lishe v 1647 r Tak u 1647 r korolivskij komisar Yurij Nemirich kupiv u kiyivskogo pidskarbiya ta kagarlickogo starosti Stanislava Gurskogo zemelnu dilyanku po r Vorskla V cej period po vsih selishah po Dnipru ta u bezposerednij blizkosti do nogo nalichuvalos 4907 dvoriv Pislya cogo Nemirich stav drugim najbilshim latifundistom na Livoberezhzhi pislya Yaremi Vishneveckogo Yuriyu Nemirichu nalezhala vsya Kobelyacka okruga u yakij vzhe buli mistechka Perevolochna nad Dniprom Kishenki Kobelyaki Belikov Brod i Senzhariv Svoyi pretenziyi na pravo voloditi mayetkom vislovlyuvav polkovnik koronnogo vijska Stanislav Potockij yakij mav nepriyazni stosunki z Yu Nemirichem Z chasom Perevolochna vhodila do skladu Poltavskogo polku Getmanshini yak sotenne mistechko sho malo ukriplennya i zamok U 1753 roci Perevolochna skladalasya z 84 dvoriv u nih zhili 53 kozaki i 30 perepravnikiv U kinci XIX stolittya v selishi zhilo 1681 cholovik Ce selo malo vazhlive znachennya oskilki poruch z nim znahodilasya pereprava cherez Dnipro na shlyahu sho z yednuvav Getmanshinu iz Zaporozkoyu Sichchyu i Krimom Pid chas Velikoyi Pivnichnoyi vijni U kvitni 1709 roku pid chas karalnogo pohodu moskovskih vijsk na Zaporizku Sich Perevolochna bula zahoplena i znishena doshentu Kozackij garnizon buv znishenij vse naselennya bulo virizane moskovskimi vijskami Pislya zapeklogo boyu moskoviti vderlisya v mistechko tisyachu cholovik perebili na misci chastinu lyudej popalili v hlivah i hatah deyaki z kozakiv sami potonuli pri perepravi cherez Dnipro j Vorsklu tak sho v polon uzyali tilki 12 kozakiv odin prapor i odnu garmatu Pislya bitvi pid Poltavoyu u Perevolochnij shvidshe za vse v urochishi Tahtayevo perepravlyavsya shvedskij korol Karl XII z chastinoyu svoyeyi armiyi i getman Ivan Mazepa iz zaporozkimi kozakami pri comu bilshist shvedskogo vijska yake zalishiv korol pid komanduvannyam Levengaupta kapitulyuvala pered moskovskim korpusom generala Menshikova Z Levengauptom zalishilasya i chastina zaporozkih kozakiv Zahopleni u polon razom zi shvedami zaporozhci buli zamordovani Poleglim v 1709 roci za nezalezhnist Ukrayini kozakam ta meshkancyam sela Perevolochnoyi vichna pam yat Poleglim v 1709 roci za nezalezhnist Ukrayini kozakam ta meshkancyam sela Perevolochnoyi vichna pam yat Poleglim v 1709 roci za nezalezhnist Ukrayini kozakam ta meshkancyam sela Perevolochnoyi vichna pam yat Pam yatnij znakU chasi Novoyi Sichi Za chasiv Novoyi Sichi u vidbudovanij pislya znishennya Perevolochni a takozh Perevolochanskij forteci perebuvala rosijska mitnicya do kincya 18 st Mistechko malo status sotennogo centru Poltavskogo polku za danimi O Shafonskogo stanom na 1764 r Perevolochnyanska sotnya nalichuvala vibornih kozakiv 189 kozakiv pidpomichnikiv 171 dvoryan pospolitih i riznochinciv 334 dzherelo Koristuvalosya pechatkoyu z vlasnim gerbom u poli shita tri perehresheni strili pokladeni vistryami donizu dzherelo U 1764 roci pislya likvidaciyi Poltavskogo polku Katerinoyu II Perevolochna bula vklyuchena do skladu Novorosijskoyi guberniyi V radyanski chasi Za chasiv Radyanskogo Soyuzu pri stvorenni Kam yanskogo vodoshovisha v 1964 roci naselennya Perevolochnoyi bulo evakujovano a miscevist zatopleno Yedinoyu avtentichnoyu pam yatkoyu arhitekturi z Perevolochni zalishayetsya derev yana cerkva 1726 r Hram Presvyatoyi Bogorodici yakij nini znahoditsya u Berislavi Hersonska obl UrodzhenciBogdanovich Ipolit Fedorovich 1744 1803 poet filosof i pismennik Rosijskoyi imperiyi Martinov Ivan Ivanovich 1771 1833 filolog botanik chlen Akademiyi Rosijskoyi PrimitkiNagolos podano za Perevolochna Ukrayinska radyanska enciklopediya u 12 t gol red M P Bazhan redkol O K Antonov ta in 2 ge vid K Golovna redakciya URE 1974 1985 T 8 1982 W Majewski Potocki Stanislaw h Pilawa 1607 1647 Polski Slownik Biograficzny Wroclaw Warszawa Krakow Gdansk Lodz 1984 t XXVIII 1 zeszyt 116 S 152 153 pol Dzherela ta literaturaVirskij D S Perevolochna Enciklopediya istoriyi Ukrayini u 10 t redkol V A Smolij golova ta in Institut istoriyi Ukrayini NAN Ukrayini K Naukova dumka 2011 T 8 Pa Prik S 120 ISBN 978 966 00 1142 7 Yavornickij D I K Nauk dumka 1991 T 3 Glava P yatnadcyata stor 325 Ukrayinske kozactvo Mala enciklopediya Perevolochna Kiyiv Geneza 2002 str 370 PosilannyaPerevolochna Ukrayinska mala enciklopediya 16 kn u 8 t prof Ye Onackij Buenos Ajres 1962 T 5 kn X Literi Ol Per S 1321 1000 ekz