Історія видобутку міді
До виявлення (в другій половині ХХ ст.) найдавніших гірничо-металургійних центрів на території Малої Азії та Балкан (які сталися в другій половині ХХ ст.) питання пріоритету відкриття міді залишалося дискусійним. Видатні мислителі античності — Аристотель, Страбон, Пліній — вважали батьківщиною металів Південний Кавказ. Біблія, іномовно, описуючи прадавнє кавказьке плем'я, зазначає:„«Зилла ж і та вродила Тубаль-Каїна, праотця всіх тих, що кують мідь та залізо”» (Пер. Кн. Мойсея, 4:22). За гіпотезу первинності Кавказу стояли видатні археологи XIX і ХХ ст., зокрема Ф. Ленорман, К. Бер, Г. Чайлд та ін. Нині прибічниками цієї гіпотези залишаються тільки деякі вчені, що присвятили своє життя дослідженням Кавказу.
Найдавніші центри мідного промислу
Гіпотези моно- та поліцентризму освоєння міді
Історична географія освоєння першої міді розглядає дві гіпотези можливого розвитку подій. Згідно з теорією моноцентристів (Р. Форбес, Г. Морган та ін.), відкриття першого виробничого металу було здійснене в єдиному центрі, а в подальшому з цього центру йшла «дифузія» гірничо-металургійних знань територією усієї Євразії. Позиція поліцентристів (Т. Рікард та ін.) передбачає самозародження металургії в декількох великих центрах і поширення її на прилеглі до них території.
Артефакти найбільш давніх мідних виробів і руд (здебільшого малахіту), які датують другою половиною VIII тис. до Р. Х., були знайдені в Чайоню-Тепезі в південно-східній частині Малої Азії, а також поблизу давнього рудника Ергані Маден у верхів'ях р. Тигр. Таким чином можна вважати, що областю первісного гірничо-металургійного виробництва були райони Малої Азії, що прилягають з півночі й північного заходу до Месопотамії. Західна частина цього анклаву могла поширюватися на протомісто Чатал-Хююк, де археологами були виявлені мідні шлаки та дрібні вироби кінця VII тис. до Р. Х., а північна — сягати Вірменського нагір'я.
У Китаї розробку мідних родовищ, виплавку бронзи почали з II—ІІІ тис. до Р. Х., а в Перу тільки на початку I тис. до Р. Х.
Цікавою обставиною є значний хронологічний розрив між найбільш ранньою областю металургії й іншими гірничо-металургійними центрами, де освоєння металу починається на 1,5—2 тисячоліття пізніше. До цих регіонів належать Кавказ, гірські масиви Малої Азії, Балкани, де прослідковується єдність гірничо-металургійних традицій, а також окремі райони Близького і Середнього Сходу. Мідні артефакти датовані тут початком V тис. до Р. Х., причому дані про найдавніші мідні розробки і витопи свідчать, що способи видобутку й металургійного виробництва представлені в цих регіонах вже далеко не в первісних формах. Це посередньо підтверджує позицію моноцентристів, які пов'язують розробку нових родовищ з прибуттям племен, що вже володіли гірничими технологіями.
Історична географія та первинні технології освоєння бронзи
Характерною властивістю міді — є її відносна м'якість. Виробам з неї не вистачало твердості кам'яних знарядь й гостроти їх лез. Задля отримання більш міцного металу давні гірники шукали відповідні руди, в яких мідь сусідила б з іншими речовинами, що поліпшували властивості мідного сплаву (бронзи). Пізніше руди таких металів (арсену, стибію, срібла, олова) почали видобувати окремо для додавання в шихту мідної плавки як лігатури.
Час появи бронзи суттєво відрізняється для окремих територій і знаходиться у межах між початком IV тис. до Р. Х. (Кавказ, Мала Азія) та серединою II тис. до Р. Х. (Давній Китай). З кінця V тис. до Р. Х. на території Південного Кавказу починається освоєння арсенових, а тисячоліттям пізніше — стибієвих руд, сплави яких з міддю відкрили епоху нового матеріалу — бронзи. На Близькому Сході та у Середземномор'ї домінували більш якісні сплави міді з оловом (частка останнього становила від 5 до 15%). Олов'яна руда (каситерит) була відкрита на північному заході Піренейського півострова в першій половині III тис. до Р. Х. (за поширеною гіпотезою — експедиціями шукачів золота з Давнього Єгипту). У подальшому багаті родовища каситериту були знайдені в кількох регіонах Піренейського півострова (Астурія, Рибадео, басейни річок Міньйо, Тахо, Гвадалквівір). Ще одним потужним центром давнього видобутку олова стала територія сучасної південно-західної Англії (Корнуол).
Оскільки основні мідноносні провінції (Південний Кавказ, Мала та Середня Азія) були бідні на олово, то в пошуках цього матеріалу на територію Південної й Центральної Європи багаторазово вторгалися експедиції східних народів. Виявити олово їм не вдалося, але пощастило знайти багаті поклади міді на Балканах, в Карпатах і Альпах. Значно віддалені від основних мідних промислів родовища олова підпали під контроль тогочасних «повелителів морів» — фінікійців, які мали найкращий флот і вели міжнародну торгівлю металами.
Гірничі пам’ятки та первинні технології освоєння міді й бронзи
Здобутки гірничої археології (археометалургії) дозволили відновити частину давніх рудень і реконструювати технології гірничих робіт бронзової доби. Наведемо описи найбільш значних об'єктів.
Пам'ятки гірничої діяльності давніх народів Кавказу, що пов'язані з видобутком руд міді та легувальних металів (арсену, стибію) були, можливо, найчисленнішими в світі, але більшість їх була безповоротно втрачена при веденні видобутку в нові часи та в індустріальну епоху. Південний Кавказ вважали батьківщиною металів видатні мислителі античності — Аристотель, Страбон, Пліній, . Біблія, іномовно описуючи кавказький народ, констатує: «Тувалкаїн… (нащадок біблійного Каїна) був ковалем усіх знарядь з міді та заліза» (Буття, 4, 22). Цієї ж думки дотримувалися деякі видатні археологи XIX і ХХ ст. (зокрема, Ф. Ленорман, К. Бер, Г. Чайлд та ін.). Питання про пріоритет відкриття міді народами Кавказу залишається дискусійним, оскільки найдавніша мідь виявлена археологами дещо південніше (на сході Малої Азії), а найстарші рудники (з тих, що збереглися) були знайдені на Балканах. Проте, Південний Кавказ можна вважати піонером з виробництва арсенових бронз та освоєння технології витопу міді з первинних сірчистих руд.
Вважають, що центром гірничого промислу V–IV тис. до Р. Х. був Малий Кавказ з родовищами Кафанського рудного поля, а також , , Каджаран (). Розроблялися легкоплавкі окиснені мідні мінерали, але їх рудопрояви в молодих горах альпійського віку, до яких належить Кавказ, були суттєво обмежені (домінували первинні сірчисті агрегати). Найбільш давні гірничі виробки (здебільшого штольні) майже не збереглися.
П'ятим тисячоліттям до Р. Х. датують найбільш ранні кавказькі вироби з арсенових бронз. Основні мінерали арсену були достатньо рано помічені гірниками завдяки яскраво-червоному (реальгар) чи золотистому (аурипігмент) кольорам. Вони достатньо широко застосовувалися у ритуальних діях. Припускають, що ці мінерали могли додавати в шихту мідного плавлення з магічними закликами про допомогу духів вогню. Часто заклик «виявлявся почутим»: мідь, отримана таким чином, перевершувала за якістю звичайну. З часом було встановлено зв'язок між часткою лігатури (мінералів арсену) та властивостями мідного сплаву. Так 8% вмісту арсену (максимальний відсоток при спільній плавці з руд) забезпечував бронзі достатню ковкість, а міцність сплаву, за даними сучасних випробувань, сягала середнього рівня сталі. При цьому мідь отримувала підвищену стійкість до окиснення, а сплав — покращенні ливарні якості, зокрема зниження температури плавлення. Недоліком таких бронз були отруйні властивості арсену, які являли загрозу металургам, а в окремих випадках — користувачам виробів (що надавало перевагу більш пізнім олов'яним бронзам).
Не дивлячись на значний географічний обшир пошуків олова експедиціями гірників з Кавказу, віднайти його не вдалося. Для заміни олова в мідних сплавах велись випробування інших руд, які могли б забезпечити бронзі високу міцність. Вдалий склад лігатури був створений із суміші арсенових і стибієвих мінералів. Це підтверджують не тільки численні археологічні знахідки, але й античні хроніки. Так, у Псевдо Аристотеля в книзі «Про дивовижні випадки» зазначено: «Оповідають, що мосиникська мідь відрізняється надзвичайним блиском та білизною; до неї підмішували не олово, але особливий тип тамтешньої землі, яку плавили разом з міддю, тому давні вироби з тих місцевостей пречудові».
Як приклад давньої розробки стибієвих родовищ Кавказу розглянемо рудники Квардзахеті в районі Гірської Рачі (Західна Грузія), що збереглися з середини II тис. до Р. Х. Стибій представлений тут мінералом антимонітом. Потужність жил становила до 1 м (у місцях роздуття 1,5—2 м і більше), кут залягання — від 150 до 450, міцність руди — від 30 до 70 МПа, а вмісних порід, що складалися з окременілих сланців, — від 60 до 110 МПа.
Розробку проводили в основному камерним способом. Спершу рудокопи заглиблювались в гірський масив невеликими похилими виробками довжиною до 20 м, які проводили по заляганню жили. Потім перпендикулярно розкривній проводили нарізну горизонтальну виробку шириною близько 1,5 м, яку розширювали в камеру. Для підтримання покрівлі залишали цілики руди. Стійкість камер забезпечували також завдяки раціональному співвідношенню їх довжини й широти, яке в середньому становило 1,5—1,7. Покрівлі камер надавали форму пологого склепіння.
Руйнування порід здійснювали за допомогою вогневого методу, який передбачав розведення великого вогнища у вибої виробки й високотемпературний нагрів порід, що призводило до їх розтріскування. Для підсилення ефекту руйнування порід за рахунок різкого перепаду температур розпечений вибій заливали водою. Це значно полегшувало подальше руйнування гірського масиву шляхом ударної дії діабазових молотів, чи вбиванням клинів у створені тріщини. Початкову обробку руди здійснювали у камерах на місці видобутку, де за допомогою діабазових ступ і валунів подрібнювали руду і відділяли пусту породу, якою заповнювали порожнини виробленого простору. Ці й подібні технології набули широкого розповсюдження в гірничих регіонах Кавказу.
На початку II тис. до Р. Х. родовища легкоплавких мідних руд Кавказу були майже вичерпані й виникла необхідність освоєння первинних сірчистих (сульфідних) руд. Інтенсивні процеси ерозії в гірських масивах й розробка вторинних окиснених руд часто розкривали поклади первинних мінералів міді — халькопіриту, борніту, халькозину. Хоча зв'язок цих мінералів з міддю був давно зрозумілим для давніх рудознавців, але розкрити секрети витопу міді із сірчистих (сульфідних) сполук не вдавалося протягом тривалого часу, хоча від вирішення цієї технологічної проблеми залежала сама можливість існування численних гірничо-металургійних спільнот Кавказу. У XVIII—XVII ст. до Р. Х. місцевими гірниками були закладені підвалини металургії сульфідних мінералів.
Розроблена технологія витопу міді складалася з кількох взаємопов'язаних етапів. Першим кроком було більш якісне збагачення руд (з використанням водного процесу). Наступним етапом було попереднє випалювання сірчистої мідної руди, що призводило до розтріскування рудної маси, видалення надлишкової сірки та часткового зшлаковування кремнеземних сполук. Таке випалювання проводили в кучугурах чи спеціальних кам'яних спорудах в основі яких закладали шар дров. Після попереднього випалювання руду плавили, з якого отримували проміжний продукт — штейн (сплав сульфідів міді з залізом). Цей матеріал підлягав новому випаленню й наступному плавленню, що могло повторюватися кілька разів до потрібного зшлаковування й звітрювання шкідливих домішок. Така складна технологія стала ще одним фактором поглиблення спеціалізації металургів і відокремлення їх від гірників. Цілком природно, що розробка первинних мідних руд і витопи з них металу застосовувались тільки там, де легкоплавкі окисненні руди були вже відпрацьовані (з середини II тис. до Р. Х. ці технології використовували не тільки на Кавказі, але в альпійських і кіпрських рудниках).
Прикладом послідовної розробки як окиснених, так і сульфідних мідних руд (халькопіриту) є давні рудники високогірного масиву Башкапсара в Абхазії (Західна Грузія). Тут у важкодоступній навіть сьогодні місцевості на висоті 2200–2400 м над рівнем моря виявлені 13 виробок, що датують кінцем III — першою половиною II тис. до Р. Х. Виробки представлені штольнями і вертикальними шахтами, які розкривали рудні поклади й переходили в просторі очисні камери довжиною до 50 м, шириною 20—30 м й висотою до 15 м. У штольнях виявлені кам′яні молоти, уламки дерев′яного кріплення і глиняного посуду епохи бронзи. Це найбільш давня з відомих великих гірничих виробок на планеті.
Одним з найвизначніших пам'ятників розробки сульфідних мідних руд є гірничодобувний район Гірська Рача (верхів'я річки Ріоні, Західна Грузія), де виявлено понад 100 рудників. Вони інтенсивно відпрацьовувались у період між XVII та Х століттями до Р. Х. Розташовувались рудні на високогірній (1500—3000 м) частині південного схилу Головного Кавказького хребта. Тут зосередилися необхідні умови для розвитку металургії: в радіусі 10 км від села Гебі залягали багаті родовища міді, арсену, стибію, свинцю та цинку; мали місце численні оголення руд (з виходом на поверхню); спостерігалася велика кількість лісів та водних потоків.
Мідні поклади були представлені крутоспадними мідно-піротиновими жилами товщиною від 0,5 до 2,6 м з основним рудним мінералом — халькопіритом. На першому етапі гірничих робіт застосовували відкриту розробку. Сліди траншей, невеликих кар'єрів, ніш та виробок стволового типу (глибиною до 5 м) зафіксовані в місцях рудопроявів у великій кількості. Довжина траншей становила 20—60 м, ширина — близько 2 м і глибина — до 5 м. Після розробки поверхневих виходів руд давні гірники, йдучи слідом за жилою, були змушені йти в глибини надр. Збереглися характерні приклади переходу відкритих робіт у підземні: із траншей проводили похилі стволи, із кар'єрних уступів — штольні.
Підземну розробку наглядно ілюструють рудники родовища Чкорналі (Гірська Рача). Розкривні виробки зазвичай проводилися по простяганню мідної жили. Іноді розкриття покладу здійснювали штольнями, які проходили по пустим породах вхрест простягання покладу, з метою перетину групи паралельних жил. Цей спосіб свідчить про розвиток досвіду гірників і оволодіння вміннями підземного орієнтування виробок. Експлуатаційні роботи вели за допомогою камер або звивистих видобувних штреків, які йшли за напрямком жили.
Більшість виробок мала склепінчасту форму перерізу (співвідношення висоти до ширини — 1,3—1,5), інколи зустрічались прямокутна й кругла форми. Для підтримання покрівлі залишали міжкамерні цілики, здійснювали заповнення внутрішнього простору камер пустою породою. На ділянках з нестійкою покрівлею використовували дерев'яні стояки і навіть рами (бук, в'яз), між якими утворювали настил. У камерах були знайдені залишки конструкцій дерев'яних помостів, які рудокопи зводили для ведення робіт на верхньому ярусі камер, висота яких сягала 6—8 м. Виявлені численні кам'яні та бронзові знаряддя праці, потужні шари деревного вугілля й золи (свідоцтва застосування вогневого методу), дерев'яні корита й настили для транспортування ємностей з рудою, соснові скіпки для освітлення вибоїв. Як свідчать заміри розчищених відвалів, об'єми переробленої гірничої маси й шлаків тільки поблизу села Гебі (Гірська Рача) сягають понад 200 тис. м3, що свідчить про розташування тут у бронзову добу потужного гірничо-металургійного центру, який забезпечував міддю не тільки кавказький регіон, але й сусідні країни.
Примітною обставиною є подібність (іноді повна ідентичність) гірничих та металургійних технологій, що застосовувалися на давніх рудниках Гірської Рачі, Абхазії, Аджарії, Сванетії, Вірменії, Нахічевані. Це свідчить про обмін знаннями й технічним досвідом між давніми спільнотами гірників Кавказу, а можливо — про узгодженість і координацію їх дій.
Вважається, що обізнані в гірництві народи Кавказу й Малої Азії вторгалися в багаті корисними копалинами райони Балкан і Карпат, організовували пошуки й розробку мідних родовищ. Прослідковується єдність гірничо-металургійних традицій всього навколочорноморського простору . Але не слід спрощувати процеси освоєння цих руд, оскільки найдавніші копальні датовані тут V тис. до Р. Х., що зіставно з розробками перших кавказьких родовищ. Імовірною є довготривала взаємодія, економічні та інформаційні взаємовпливи гірничих спільнот на значних територіях навколо Чорного моря.
Гірничі пам'ятки Балкан представлені давніми руднями Сербії та Болгарії. Одним з найбільш давніх рудників світу (з тих, що збереглися), визнано Рудну Главу (мідноносний район Бор — Майданпек, Північно-Східна Сербія). Дані радіовуглецевого аналізу гірничих знарядь з оленячого рогу свідчать, що розробки міді проводили тут у період 4975—3975 рр. до Р. Х., що підтверджується знайденими артефактами відомих археологічних культур V тис. до Р. Х. Мідні руди Рудної Глави були представлені малахітом та азуритом, які залягали в масиві кристалічних сланців, пересічених мармурами та гранітами. Давні виробки були закладені у верхів'ях гори Чока Окні (400–450 м над рівнем моря), на поверхневих виходах окиснених мідних руд. Загальна кількість виявлених виробок склала понад 30. Вони являли собою крутоспадні та вертикальні стволи глибиною 7—12 м і діаметром від 1 до 4 м, а також штольні, що розкривали поклади . Усі виробки проводили по простяганню мінералізованих жил, повторюючи їх просторове залягання. Розташування виробок підтвердило найдавніші правила гірників: «тримайся за руду» та «шукай руду біля руди».
Безпосередньо у виробках була зібрана значна колекція гірничих знарядь із каменя й оленячого рогу, а також посудин, що використовували для руйнування порід.
Останнім часом в районі Майданпеку виявлені нові археологічні свідоцтва (ознаки гірничих розробок, поселення гірників, хрестові мідні сокири для руйнування порід та ін.), що дають можливість припускати наявність в цьому регіоні Балкан в часи енеоліту розвинутого гірництва.
Найбільшим серед відомих мідних рудників V тис. до Р. Х. є Ай Бунар (Стара Загора, Південна Болгарія). Рудне тіло мало тут гідротермальний (жильний) характер, виходило на поверхню на пагорбах висотою 330–400 м і перетинало ламаною дугою довжиною близько 1,5 км три пагорки. Мідь знаходилась в окиснених мінеральних сполуках малахіту та азуриту з компонентами арсену, стибію, свинцю й срібла.
Розробки представлені одинадцятьма давніми виробками у формі великих траншей (щілястих кар'єрів) довжина яких становила від 15 до 80 м, ширина — від 2 до 20 м). Форма й розміри виробок були зумовлені конфігурацією рудного тіла. Руйнування порід (вапняків і мергелей) проводили роговими кирками й мідними сокирами. Використовували сухе збагачення руд шляхом їх подрібнення кам'яними молотами з відбором мідного концентрату.
Вражаючими для свого часу виглядають обсяги гірничих робіт Ай Бунару. За часи розробки родовища давніми гірниками було видобуто 20—30 тис. т гірничої маси, а виплавка міді становить близько 1000 т. Цікавою особливістю ведення робіт було те, що після закінчення експлуатації кар'єрів, їх вироблений простір був заповнений пустою породою, для чого було переміщено до 20 тис. т гірської маси. Такі масштаби земляних робіт, не пов'язаних з видобувною діяльністю, свідчать про величезне значення в житті архаїчних гірників сакральних уявлень і факторів ритуальної дії.
Слід відзначити, що поблизу Старої Загори були виявлені й інші рудники часів енеоліту: Тимнянка, Хриштена, Ракитниця, що свідчить про існування тут значного гірничо-металургійного анклаву (т. зв. Північнофракійського центру). На південному сході Болгарії (регіон Странджа) також виявлені мідні родовища з ознаками гірничих робіт часів енеоліту, які представлені щілястими кар'єрами значних розмірів, а також цілими пагорбами (давніми териконами) мідних шлаків.
Археологічні знахідки численних поселень, кам'яних і мідних знарядь праці, багато орнаментованої кераміки й скульптури свідчать про період розквіту культур енеоліту Балкан, яким вдалося опанувати гірничо-металургійні технології. Розробки розповсюджувались також на Південні і Східні Карпати, де з III тис. до Р. Х. виникли потужні центри видобутку міді. Замикають навколочорноморський пояс мідних розробок степові рудники Донецького гірничо-металургійного центру (Україна), в якому виявлені ознаки 28 давніх копалень . Найбільш детально досліджено Картамиський археологічний мікрорайон (мідний рудник Картамиш), який експлуатувався з XVII по XIV ст. до Р. Х. Докладний опис рудника дивись у розділі III.
На території Європи виділялися також альпійські мідні рудники, де вели розробку як окиснених, так і первинних мідних руд. Видатним пам'ятником давнього гірництва є альпійський рудник Міттерберг (Західна Австрія), який експлуатувався в добу пізньої бронзи. Давні виробки представлені тут у вигляді похилих стволів та штолень, які закладали на поверхневих виходах малахіту та халькопіриту. Довжина виробок сягала до 100 м, кут нахилу 200–300, висота (в залежності від форми рудних тіл) від 2 до 30 м. Для руйнування порід застосовували вогневий метод. Археологічні дослідження рудника виявили численні кам'яні молоти та кирки, бронзові клини, залишки дерев'яного кріплення й шкіряних мішків для транспортування руди . Поблизу устя виробок виявлені майданчики для випалення руд і відвали шлаків, поруч з водними потоками — місця «сухого» та «мокрого» збагачення руд. Вважають, що за 200–300 років давньої експлуатації рудника Міттерберг було видобуто близько 14 тис. т мідних руд (значною мірою сульфідних) і витоплено близько 3 тис. т міді. Крім традиційного витопу міді з руд в Міттерберзі здійснювали металургійну переробку спрацьованих мідних виробів, що зберігало дорогий метал для нового використання.
Цікаві пам'ятки давнього мідного промислу збереглися на Близькому Сході. Серед них виділяються копальні Давнього Єгипту Бір Насиб (гірська частина Синайського півострова), (синкліналь між Мертвим та Червоним морем, північніше затоки Акаба), а також рудники Кіпру.
Початок освоєння важкодоступних родовищ Бір Насиб був пов'язаний з розвідувальними експедиціями єгиптян, які шукали дорогоцінну бірюзу. Її видобуток розпочато тут з III тис. до Р. Х., а найбільші обсяги видобутку досягнуто під час правління фараона Хеопса. На синайському плато Хеопс звів храм богині Хатхор, яку вважали покровителькою шахтарів . Оскільки культ богині Хатхор з часом розповсюдився з добувачів бірюзи на добувачів мідних руд, можна припустити, що освоєння металу розпочали саме «мисливці» за дорогоцінним каменем.
Вважають, що спершу малахіт з синайських рудень використовували подібно бірюзі як ювелірний і виробний камінь, а також як сировину для мінеральної фарби. Але достатньо швидко його ідентифікували як продуктивну руду для витопу міді (металургійні технології могли бути відомі жерцям Єгипту, оскільки імпорт мідних виробів витіснив кам'яні знаряддя ще на початку Давнього царства).
Найбільш досліджені сучасною наукою рудники Ваді Араба в Тімні, Південний Ізраїль та Фенані, Південно-Західна Йорданія . Тут на спільній площі близько 400 км2 зафіксовано понад 8 тис. давніх копалень. Основний тип руд — малахіт і хризокола, які спостерігаються у мідистих пісковиках. Найбільш давні розробки датують IV тис. до Р. Х., найбільш пізні — раннім ісламським періодом. Максимальна активність експлуатації родовищ припадає на період Нового царства Давнього Єгипту (XIV—XI тис. до Р. Х.).
Перші кроки видобутку міді були пов'язані тут з відкритою ямною розробкою мідних конгломератів. З часом ями змінились неглибокими виробками стволового типу діаметром 2—5 м, сліди яких збереглися до сьогодні . В безпосередній близькості від виробок зафіксовані рештки металургійних об'єктів і шлаків, що свідчить про нерозривну єдність гірничої й металургійної діяльності початкового періоду. В подальшому (II тис. до Р. Х.) поклади розкривали вертикальними стволами діаметром від 0,8 до 1,5 м, глибина яких становила зазвичай 10—15 м (найбільша із зафіксованих — сягала 36 м). Від стволів проводили системи горизонтальних виробок, якими вибирали рудні поклади. Висота цих виробок знаходилась у межах 0,6—1 м. Ділянки потужних рудних тіл розробляли камерами. Розповсюдженим типом виробок у гірських масивах Фенану були штольні, протяжність яких в окремих випадках сягала до 50 м.
Деякі рудники одночасно розробляли два горизонти, поєднані між собою сліпими стволами . При необхідності споруджували додаткові вентиляційні стволи, які іноді використовували для підняття руди. Її транспорт здійснювали у шкіряних мішках, які гірники виносили на собі, піднімаючись по висіченим на контурі ствола заглибленням. Іноді використовували підйомники у вигляді коловорота з причіпними дерев'яними цебрами. Руйнування гірських порід проводили за допомогою бронзових клинів (зубил) і молотків, а також дерев'яних знарядь з бронзовими наконечниками . Основним засобом забезпечення стійкості виробок слугували цілики.
Видобувна діяльність давніх єгиптян підтримувалась добре організованою «геологічною розвідкою», котра охоплювала пошуковими шурфами достатньо велику мідноносну зону. Достатньо продумані рішення вентиляційних сполучень (вузькі й протяжні повітроподавальні галереї, стволи, збійки) дають можливість припустити наявність попередніх планів гірничих робіт.
На поверхні, поблизу виробок було знайдено велику кількість дробильних знарядь (молоти, пести, куранти, кам'яні платформи), які свідчать про застосування «сухого» збагачення руд поблизу місць їх видобутку. Металургійні комплекси з печами різних конструкцій розташовувались як поблизу, так і на суттєвій відстані від окремих гірничих виробок (у випадку, коли обслуговували групи наближених до них копалень).
Унікальним археологічним об'єктом є металургійна база давніх єгиптян, розкопки якої виявили наявність трьох культурних шарів з відмінними мідеплавильними артефактами, що засвідчило вельми тривалий період її існування. Експедиційний табір гірників-металургів розміром 80 на 40 м примикав з одного боку до гірського масиву, а з інших боків був огороджений масивною дугоподібною стіною з двома баштами. Аналіз виявлених тут мідних шлаків (датовані початком I тис. до Р. Х.) показав їх високу однорідність і незначні залишки міді, що свідчить про правильну послідовність завантаження компонентів шихти для її плавлення, добру вентиляцію печей, ефективний температурний режим, використання флюсів (в нашому випадку — оксидів марганцю).
Рудники Ваді Араба належали фараонам Рамзесидам і, згідно із письмовими свідоцтвами давніх часів, були широко відомі під назвою «Атика». Тут зафіксовано близько 3000 древніх розробок. Ранні з них належать до мідної доби (4-те тис. до Р. Х.), пізніші — до початку н. е. (період римського панування). Основні типи виробок — стволи, штреки, штольні. Максимальна глибина шахт — 36 м, довжина штреків понад 50 м. Рудники Ваді-ель-Араба відкриті в 1845 р.
Мідь з Тімни, між іншим, слугувала сировиною для виготовлення великої кількості яскравих мідних штаб, якими оздоблювались палаци і храми Давнього Єгипту, зокрема знаменитий Суддівський палац фараонів. Археологічні розкопки в Тімні виявили численні ознаки стійкого зв'язку гірництва й стародавніх містичних культів. Кожний історичний період мав своє місце й стиль обрядів, починаючи від найдавніших Високих Місць з кам'яними вівтарями й наскельними рисунками, до храмів Нового Царства, присвячених єгипетській богині Хатхор.
Потужним центром видобутку міді у Західній Азії були родовища південно-східної частини Аравійського півострова (територія сучасного Оману). Найдавніші знахідки міді та перші рудники датують тут III тис. до Р. Х. Основний район розробок зосереджувався в горах поблизу Оманської затоки, де на території площею близько 30 тис. км² розташовувалось понад 100 мідних родовищ і рудопроявів (насамперед райони Ваді-Джизі, Назва, Майсар). Розроблялися окислені та сульфідні руди. Гірничі роботи вели як відкритим так і підземним способом (фіксуються кар'єри, а також численні стволи та штольні). Майже на всіх копальнях спостерігаються сліди металургійної діяльності у вигляді шлакових відвалів, горнів, ливарних форм тощо. Виявлено багато поселень давніх гірників-металургів. Вважають, що оманські розробки є легендарною «країною міді — Маган», з якої отримували мідь давні шумери.
Значні обсяги міді надходили до країн Близького Сходу та Егейського світу з Кіпру, назва якого визначила латинську назву міді, як «cuprum» (тобто, «метал з Кіпру»). Багаті родовища окиснених і сульфідних руд міді, географічна близькість до центрів тогочасних світових культур зробили острів «яблуком розбрату» держав ранньої античності. Славнозвісні кіпрські зливки міді у вигляді розпластаних бичачих шкір вагою від 24 до 37 кг (з відповідним тавруванням) слугували міновим еквівалентом вартості, виконуючи наприкінці II тис. до Р. Х. функцію великих грошей. До сьогодення на Кіпрі збереглися виробки давніх рудників, в яких були знайдені характерні знаряддя праці гірників, рамні дерев'яні кріплення вертикальних і горизонтальних виробок, транспортні ємності.
Важливі свідоцтва щодо ролі Кіпру в гірничому виробництві дали обстеження затонулих кораблів II–I тис. до Р. Х. поблизу Малої Азії. Найбільш знаменною знахідкою став добре збережений корабель з вантажем металевих зливків, виявлений у 1982 р. поблизу мису Улубурун (Туреччина). Корабель перевозив близько 10 т кіпрської міді й 1 т олова. Середня вага зливків становила 24,6 кг. Знахідка була датована XIII ст. до Р. Х. Цей і подібні археологічні об'єкти ілюструють не тільки мореплавні досягнення давнього Кіпру, але й свідчать про високий рівень гірничої справи, продукти якої становили експортний потенціал країни.
Не меншу зацікавленість, ніж гірничі об'єкти Європи, Кавказу й Близького Сходу являють давні мідні рудники Північної Азії, значення яких ще не оцінене належним чином. Довгий час численні рудники Уралу, Казахстану, Західного й Північного Сибіру приписували майже легендарному фінському народу чудь, надаючи розробкам узагальнену назву «чудські копальні». Сучасні дослідження відзначають тут гірничодобувну діяльність різних археологічних спільнот (афанасієвської, абашевської, зрубної), не виключаючи при цьому значну роль фінно-угорських народів.
Одним з найбільш показових об'єктів «чудської» діяльності на Середньому Уралі був Гумешевський рудник (поблизу м. Полевський, Росія). Місцевий ландшафт представлений невисокими, покритими лісом узгір'ями з виходами на поверхню оголених скельних масивів . З середини II тис. до Р. Х. тут розробляли потужну зону окиснених мідних руд товщиною до 35 м. Давні виробки, здебільшого штольні, підтримували за допомоги дерев'яного кріплення. При розкопках давніх зруйнованих виробок були виявлені рештки тіл загиблих гірників, численні мідні, кам'яні й дерев'яні знаряддя праці (кайла, молоти, лопати) шкіряні сумки для транспортування руди, рукавиці та ін. Руду плавили поблизу рудника на горі Думній (висота 409 м), де виявлено залишки давніх печей, мідні шлаки, фрагменти кераміки. За реконструкцією археологів металургійний комплекс на горі Думній був обнесений високим земельним валом з дерев'яним частоколом. Огороджена промислова ділянка не мала рослинності, її поверхню покривала подрібнена гірська порода, шлаки, мідні виливи. Тут розміщувались прості житла гірників-металургів, а з боку південного валу був споруджений шерег плавилень. Одночасно з процесами збагачення руд і витопу металу на промисловій ділянці йшло виготовлення мідних виробів, зокрема наконечників для стріл. Свідченням небезпечної та важкої праці уральських гірників стали дослідження концентрації шкідливих елементів в рештках мідеплавильного виробництва на горі Думній. Їх концентрація виявилася надзвичайно високою. Навіть зараз, коли минуло майже три тисячоліття, висаджені на промисловій ділянці в завезену землю дерева гинуть, хоча за межами ділянки спостерігається їх нормальний розвиток.
Поряд з гірськими районами Уралу велике значення мали розробки мідних руд у рівнинній, степовій зоні Приуралля, яскравим прикладом яких є потужний гірничий центр епохи бронзи Каргали (Оренбурзька область Росії). Каргалинське рудне поле мало форму витягнутого овалу з приблизними розмірами 50 на 10 км. Руди представлені мідистими пісковиками та вапняками, мінеральний склад яких був багатий окислами міді. Рудні поклади були покриті шаром глинистих порід потужністю від одного до кількох десятків метрів.
Початок розробки каргалинських руд датують кінцем IV тис. до Р. Х., але основний період їх експлуатації припав на епоху пізньої бронзи (II тис. до Р. Х.). У 40-х роках XVIII ст. родовище знов було «відкрите» по слідах давніх гірничих робіт і давало до чверті видобутку міді всієї Російської Імперії. Описуючи мідні розробки, академік І. Гмелін відмічав: «шурфувати жили тут не складає великого труду, оскільки при цьому слідують шурфам, зробленим у незапам'ятні часи давнім населенням» (1734 р.). Перший директор каргалинських заводів Я. Твердишев свідчив, що давні рудокопи нічим не поступалися гірникам XVIII ст.: «тут у давнину з таким мистецтвом гірнича робота проводилась, що й нинішні штейгери й гірничі служителі краще того не роблять; тому що в багатьох місцях руду з такої глибини діставали, що поверх тої руди лежить землі саженей на 20 , а в багатьох шахтах і копальнях з яких руда вибрана штольні й понині взагалі не обсипалися і так стоять, нібито в недавньому часі роботи на них проводили» (1762 р.).
Численні розкривні виробки Каргалинських рудників були представлені в основному вертикальними стволами, виявлена кількість яких дорівнює приблизно 30 тисячам і фіксується по характерним западинам і відвалам порід. Сукупна маса видобутих гірських порід сягає декількох мільйонів тон. Загальна протяжність підземних виробок обчислюється багатьма сотнями кілометрів.
Стволи проникали через товщу глинистих порід до рудних покладів, які були представлені у вигляді лінз (переважна форма) або жил. На контурі стволів вирубували заглибини, що використовувались як сходи . Для розкриття потужного чохла глинистих порід використовували мідні знаряддя у вигляді кайла, кирки й ломи, а також совки й копачки, вироблені з лопаточних кісток великої рогатої худоби. Оскільки розробка в'язких глин у сезони дощів не могла бути ефективною, припускають можливість ведення гірничих робіт і в зимовий період.
Після досягнення стволом рудного тіла проводили його розробку системою горизонтальних виробок і камер. Їх форма і напрямки мали достатньо хаотичний характер, причому вироблений простір міг займати декілька горизонтів. Низькі й вузькі «лази», які проводили в основному по пустих пісковиках в пошуках скупчення мідних мінералів, змінювалися достатньо просторими камерами, що відтворювали контури рудного тіла. Зафіксовані в межах рудного поля глибокі провали поверхні свідчать, що розміри підземних камер могли бути досить значними й мати висоту до 15—20 м. Руйнування порід при проведенні виробок і розробці руди здійснювали за допомоги кістяних клиноподібних знарядь, які під ударами кам'яних молотків відколювали невеликі уламки порід. Численні свідоцтва таких робіт збереглися на стінках давніх виробок і ціликах камер.
Породні відвали фіксувалися біля устя стволів, або були витягнуті на десятки чи сотні метрів у вигляді насипів. Вони являють собою переконливі докази масштабних гірничих і збагачувальних робіт. Характерно, що стародавні виробки (в тому числі стволи) були закладені подрібненою породою, в якій спостерігаються фрагменти кераміки, кістяних знарядь тощо. Деякі виробки гірники залишили у відкритому стані (з часом вони заповнилися ґрунтом). Це свідчить про довгий строк експлуатації родовища і зміну культових традицій (припускають що більшість незаповнених стволів належать гірникам нового часу).
Специфіка давньої розвідки мідних руд Каргалинського родовища була зумовлена наявністю достатньо потужного шару глинистих порід, який ізолював мідисті пісковики з рудними тілами. Сучасними дослідженнями не виявлені виходи мідних руд на поверхню. Можливо, перші зустрічі з міддю ставалися на схилах ярів, що розсікали рудоносні зони. Основними способами пошуків були розвідувальні кар'єри і шурфи (стволи). Закладання кар'єрів було більш трудомістким, оскільки вибрати значні об'єми поверхневих порід примітивними знаряддями праці удавалося не завжди, хоча імовірність зустріти рудне тіло при цьому способі була більшою. Тому найбільше розповсюдження отримали пошукові стволи. Оскільки «влучити» у мідну лінзу чи жилу щастило не завжди, то від донної частини ствола проводили вузькі розвідувальні «лази». Визначення місць закладання пошукових стволів, пов'язаних із значними об'ємами важкої праці, було прерогативою служителів сакральних культів. Археологами на місцях гірничих робіт виявлені кістки для ворожби, сакральні лабіринти поверхневих траншей, «вузли» яких давали місце закладання виробки, інші магічні ознаки. Слід зазначити, що жерці поєднували накопичений досвід гірничої діяльності з афективним станом прийняття рішень, що (часом) забезпечувало успіх пошуків.
Вельми цікавими знахідками Каргалів були численні металургійні артефакти. Археологічними експедиціями виявлені тисячі мідних інструментів і зразків шлаків, причому більшість виробів та відповідних ливарних форм призначалися для знарядь гірничої праці. Загалом масштаби гірничих робіт значно перебільшують металургійні знахідки. Можна припустити, що значна частина каргалинської міді й збагаченої руди експортувалася у віддаленні центри металообробки. Одним з них могло бути давнє городище Аркаїм, віднайдене археологами на східних схилах Уральських гір на річці Велика Караганка (Челябінська область Росії).
Городище XVII—XVI ст. до Р. Х. являло собою два вписаних одне в одне кола оборонних споруд й два кола прилеглих до стін фортеці осель та виробничих будівель (загальною площею близько 20 тис. м²). Основним заняттям населення було металургійне виробництво й металообробка, про що свідчать виявлені плавильні печі, ливарні форми, сопла, шлаки, молоти й ковадла. Високий рівень виробництва гармонував з архітектурною досконалістю поселення: кільцеві лінії мали один центр (головну площу), куди сходилися радіальні вулиці; чотири входи було орієнтовано по чотирьох вітрах. Це дозволяє провести паралель між пізнанням металу й ступенем розвитку культури давньої спільноти, що простежується на багатьох прикладах. Високорозвинена цивілізація Аркаїму залишає дискусійними питання щодо її походження, розвитку й просування у євразійському просторі.
Цікавим прикладом «чудських копалень» були рудники Сариарки (тобто — «жовтого степу»), які знаходились на території Центрального й Північно-Східного Казахстану. Перші свідчення мідних плавок датують тут кінцем неоліту, але основні розробки припали на середину II тис. до Р. Х., коли в Сариарці було сформовано один з найпотужніших азійських центрів з виробництва міді й олов'яних бронз. Про виняткові масштаби давніх гірничих робіт свідчать величезні об'єми добутої гірничої маси, які становлять на Жезказганському родовищі близько 1 млн т, а на Кенказганському — до 800 тис. т.
Вельми значущим районом давніх чудських розробок був Мінусінський гірничо-металургійний центр (, Росія), який з середини II тис. до Р. Х. забезпечував металами значні простори Центральної Азії й експлуатувався протягом тисячі років. Родовище відрізнялось потужною зоною окиснених мідних руд (малахіт, азурит, хризокола), причому товщина покладів сягала в окремих випадках до 40 м. Давні виробки представлені ямами, траншеями, кар'єрами (іноді з розташованими у їх боках штольнями), ходками, камерами.
Виробки йшли по рудних тілах і повторювали їх форму. Розміри численних відкритих виробок були відносно невеликими від 5—7 м до 16—20 м, глибина — близько 4 м (винятком є рудник Теміртаг глибиною майже 30 м). Для руйнування порід використовували знаряддя з каменя, дерева, кістки, рогу, а також бронзові клини й кирки. На ділянках оголень рудних тіл використовували вогневий метод їх руйнування.
Поблизу мідних рудників виявлені численні скупчення металургійних шлаків, іноді дуже значні, що свідчить про поєднання в одній спільноті гірничої та металургійної діяльності . Тільки на одному Юлинському руднику у відвалах було накопичено близько 12 тис. м3 мідних шлаків. Це, з урахуванням вельми малих об'ємів печей того часу, передбачає понад 1 млн окремих плавлень, що потребувало зосередження масових зусиль багатьох поколінь чудських гірників.
У Східній Азії зафіксовано лише один прадавній центр виробництва бронзи, який розташовувався на території сучасного Таїланду й експлуатувався з кінця IV тис. до Р. Х. Час його існування обмежувався кількома сторіччями, а територіальний вплив носив достатньо локальний характер.
Таким чином, можна констатувати інтенсивну експлуатацію відносно нечисленної групи потужних родовищ, на базі яких утворилися значні гірничо-металургійні центри бронзової доби. Вироблені в них мідні вироби розповсюджувались на прилеглі та віддалені території й забезпечували прискорений розвиток матеріальної культури та соціальних процесів. Процеси широкого освоєння виробничих металів у різних гірничо-металургійних центрах Євразії здебільшого пов'язують з міграцією спільнот, які володіли досвідом і знаннями гірничої справи, причому організаційні форми промислу спиралися на сакральні культи та їх служителів.
Гірничі виробки
До найбільш ранніх форм виробок відносять так звані «мідні ями», численні скупчення яких зафіксовані в 45 км північніше Жезказгану (з казахської мови «жезказган» — місце, де копали мідь) . Ці виробки представлені неглибокими кар'єрами, або траншеями довжиною 100–140 м, шириною 2—2,5 м й глибиною — до 3 м. Відкрита розробка окиснених мідних та олов'яних руд (зокрема каситериту) була характерна й для більш пізнього часу, причому кар'єри чудських копалень сягали по осях декількох сотень метрів, часами переходячи у підземні виробки. Розкриття рудних тіл при підземній розробці проводили здебільшого штольнями, які закладали в ярах чи з бортів попередньо вибраних кар'єрів; використовували також вертикальні стволи. Глибина робочих горизонтів зумовлювалася рівнем ґрунтових вод, який становив від 8 до 28 м. Відкриті роботи вели за допомогою землерийних мотик і кайл. Скельні породи (здебільшого мідисті пісковики, іноді кварцити, сланці) руйнували важкими кам'яними молотами, кирками, а також зубилами й молотками. Археологами виявлені сотні гірничих і збагачувальних знарядь праці давніх гірників казахського степу. Цікавими особливостями копалень було маскування усть штолень і стволів та перекриття їх важкими плитами. Згідно з гірничими традиціями Євразійського простору підземні виробки й стволи по закінченню експлуатації щільно закладали пустою породою. Перші письмові свідчення про рудники Сариарки належать Геродоту, який писав, що на схід від Аральського моря мешкають племена, що ведуть розробку руд на мідь, золото, срібло й інші метали. Ознаки давніх виробок стали надійними пошуковими дороговказами для геологів і гірників XIX ст., які знов «відкрили» потужні родовища поліметалів Казахстану, що успішно експлуатуються і зараз.
Див. також
Література
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Istoriya vidobutku midiKartamish Luganska oblast Ukrayina Zalishki davnih girnichih virobok vidobuvannya midnoyi rudi Do viyavlennya v drugij polovini HH st najdavnishih girnicho metalurgijnih centriv na teritoriyi Maloyi Aziyi ta Balkan yaki stalisya v drugij polovini HH st pitannya prioritetu vidkrittya midi zalishalosya diskusijnim Vidatni misliteli antichnosti Aristotel Strabon Plinij vvazhali batkivshinoyu metaliv Pivdennij Kavkaz Bibliya inomovno opisuyuchi pradavnye kavkazke plem ya zaznachaye Zilla zh i ta vrodila Tubal Kayina praotcya vsih tih sho kuyut mid ta zalizo Per Kn Mojseya 4 22 Za gipotezu pervinnosti Kavkazu stoyali vidatni arheologi XIX i HH st zokrema F Lenorman K Ber G Chajld ta in Nini pribichnikami ciyeyi gipotezi zalishayutsya tilki deyaki vcheni sho prisvyatili svoye zhittya doslidzhennyam Kavkazu Najdavnishi centri midnogo promisluGipotezi mono ta policentrizmu osvoyennya midi Istorichna geografiya osvoyennya pershoyi midi rozglyadaye dvi gipotezi mozhlivogo rozvitku podij Zgidno z teoriyeyu monocentristiv R Forbes G Morgan ta in vidkrittya pershogo virobnichogo metalu bulo zdijsnene v yedinomu centri a v podalshomu z cogo centru jshla difuziya girnicho metalurgijnih znan teritoriyeyu usiyeyi Yevraziyi Poziciya policentristiv T Rikard ta in peredbachaye samozarodzhennya metalurgiyi v dekilkoh velikih centrah i poshirennya yiyi na prilegli do nih teritoriyi Artefakti najbilsh davnih midnih virobiv i rud zdebilshogo malahitu yaki datuyut drugoyu polovinoyu VIII tis do R H buli znajdeni v Chajonyu Tepezi v pivdenno shidnij chastini Maloyi Aziyi a takozh poblizu davnogo rudnika Ergani Maden u verhiv yah r Tigr Takim chinom mozhna vvazhati sho oblastyu pervisnogo girnicho metalurgijnogo virobnictva buli rajoni Maloyi Aziyi sho prilyagayut z pivnochi j pivnichnogo zahodu do Mesopotamiyi Zahidna chastina cogo anklavu mogla poshiryuvatisya na protomisto Chatal Hyuyuk de arheologami buli viyavleni midni shlaki ta dribni virobi kincya VII tis do R H a pivnichna syagati Virmenskogo nagir ya U Kitayi rozrobku midnih rodovish viplavku bronzi pochali z II III tis do R H a v Peru tilki na pochatku I tis do R H Cikavoyu obstavinoyu ye znachnij hronologichnij rozriv mizh najbilsh rannoyu oblastyu metalurgiyi j inshimi girnicho metalurgijnimi centrami de osvoyennya metalu pochinayetsya na 1 5 2 tisyacholittya piznishe Do cih regioniv nalezhat Kavkaz girski masivi Maloyi Aziyi Balkani de proslidkovuyetsya yednist girnicho metalurgijnih tradicij a takozh okremi rajoni Blizkogo i Serednogo Shodu Midni artefakti datovani tut pochatkom V tis do R H prichomu dani pro najdavnishi midni rozrobki i vitopi svidchat sho sposobi vidobutku j metalurgijnogo virobnictva predstavleni v cih regionah vzhe daleko ne v pervisnih formah Ce poseredno pidtverdzhuye poziciyu monocentristiv yaki pov yazuyut rozrobku novih rodovish z pributtyam plemen sho vzhe volodili girnichimi tehnologiyami Istorichna geografiya ta pervinni tehnologiyi osvoyennya bronzi Harakternoyu vlastivistyu midi ye yiyi vidnosna m yakist Virobam z neyi ne vistachalo tverdosti kam yanih znaryad j gostroti yih lez Zadlya otrimannya bilsh micnogo metalu davni girniki shukali vidpovidni rudi v yakih mid susidila b z inshimi rechovinami sho polipshuvali vlastivosti midnogo splavu bronzi Piznishe rudi takih metaliv arsenu stibiyu sribla olova pochali vidobuvati okremo dlya dodavannya v shihtu midnoyi plavki yak ligaturi Chas poyavi bronzi suttyevo vidriznyayetsya dlya okremih teritorij i znahoditsya u mezhah mizh pochatkom IV tis do R H Kavkaz Mala Aziya ta seredinoyu II tis do R H Davnij Kitaj Z kincya V tis do R H na teritoriyi Pivdennogo Kavkazu pochinayetsya osvoyennya arsenovih a tisyacholittyam piznishe stibiyevih rud splavi yakih z middyu vidkrili epohu novogo materialu bronzi Na Blizkomu Shodi ta u Seredzemnomor yi dominuvali bilsh yakisni splavi midi z olovom chastka ostannogo stanovila vid 5 do 15 Olov yana ruda kasiterit bula vidkrita na pivnichnomu zahodi Pirenejskogo pivostrova v pershij polovini III tis do R H za poshirenoyu gipotezoyu ekspediciyami shukachiv zolota z Davnogo Yegiptu U podalshomu bagati rodovisha kasiteritu buli znajdeni v kilkoh regionah Pirenejskogo pivostrova Asturiya Ribadeo basejni richok Minjo Taho Gvadalkvivir She odnim potuzhnim centrom davnogo vidobutku olova stala teritoriya suchasnoyi pivdenno zahidnoyi Angliyi Kornuol Oskilki osnovni midnonosni provinciyi Pivdennij Kavkaz Mala ta Serednya Aziya buli bidni na olovo to v poshukah cogo materialu na teritoriyu Pivdennoyi j Centralnoyi Yevropi bagatorazovo vtorgalisya ekspediciyi shidnih narodiv Viyaviti olovo yim ne vdalosya ale poshastilo znajti bagati pokladi midi na Balkanah v Karpatah i Alpah Znachno viddaleni vid osnovnih midnih promisliv rodovisha olova pidpali pid kontrol togochasnih poveliteliv moriv finikijciv yaki mali najkrashij flot i veli mizhnarodnu torgivlyu metalami Girnichi pam yatki ta pervinni tehnologiyi osvoyennya midi j bronzi Zdobutki girnichoyi arheologiyi arheometalurgiyi dozvolili vidnoviti chastinu davnih ruden i rekonstruyuvati tehnologiyi girnichih robit bronzovoyi dobi Navedemo opisi najbilsh znachnih ob yektiv Pam yatki girnichoyi diyalnosti davnih narodiv Kavkazu sho pov yazani z vidobutkom rud midi ta leguvalnih metaliv arsenu stibiyu buli mozhlivo najchislennishimi v sviti ale bilshist yih bula bezpovorotno vtrachena pri vedenni vidobutku v novi chasi ta v industrialnu epohu Pivdennij Kavkaz vvazhali batkivshinoyu metaliv vidatni misliteli antichnosti Aristotel Strabon Plinij Bibliya inomovno opisuyuchi kavkazkij narod konstatuye Tuvalkayin nashadok biblijnogo Kayina buv kovalem usih znaryad z midi ta zaliza Buttya 4 22 Ciyeyi zh dumki dotrimuvalisya deyaki vidatni arheologi XIX i HH st zokrema F Lenorman K Ber G Chajld ta in Pitannya pro prioritet vidkrittya midi narodami Kavkazu zalishayetsya diskusijnim oskilki najdavnisha mid viyavlena arheologami desho pivdennishe na shodi Maloyi Aziyi a najstarshi rudniki z tih sho zbereglisya buli znajdeni na Balkanah Prote Pivdennij Kavkaz mozhna vvazhati pionerom z virobnictva arsenovih bronz ta osvoyennya tehnologiyi vitopu midi z pervinnih sirchistih rud Vvazhayut sho centrom girnichogo promislu V IV tis do R H buv Malij Kavkaz z rodovishami Kafanskogo rudnogo polya a takozh Kadzharan Rozroblyalisya legkoplavki okisneni midni minerali ale yih rudoproyavi v molodih gorah alpijskogo viku do yakih nalezhit Kavkaz buli suttyevo obmezheni dominuvali pervinni sirchisti agregati Najbilsh davni girnichi virobki zdebilshogo shtolni majzhe ne zbereglisya P yatim tisyacholittyam do R H datuyut najbilsh ranni kavkazki virobi z arsenovih bronz Osnovni minerali arsenu buli dostatno rano pomicheni girnikami zavdyaki yaskravo chervonomu realgar chi zolotistomu auripigment koloram Voni dostatno shiroko zastosovuvalisya u ritualnih diyah Pripuskayut sho ci minerali mogli dodavati v shihtu midnogo plavlennya z magichnimi zaklikami pro dopomogu duhiv vognyu Chasto zaklik viyavlyavsya pochutim mid otrimana takim chinom perevershuvala za yakistyu zvichajnu Z chasom bulo vstanovleno zv yazok mizh chastkoyu ligaturi mineraliv arsenu ta vlastivostyami midnogo splavu Tak 8 vmistu arsenu maksimalnij vidsotok pri spilnij plavci z rud zabezpechuvav bronzi dostatnyu kovkist a micnist splavu za danimi suchasnih viprobuvan syagala serednogo rivnya stali Pri comu mid otrimuvala pidvishenu stijkist do okisnennya a splav pokrashenni livarni yakosti zokrema znizhennya temperaturi plavlennya Nedolikom takih bronz buli otrujni vlastivosti arsenu yaki yavlyali zagrozu metalurgam a v okremih vipadkah koristuvacham virobiv sho nadavalo perevagu bilsh piznim olov yanim bronzam Ne divlyachis na znachnij geografichnij obshir poshukiv olova ekspediciyami girnikiv z Kavkazu vidnajti jogo ne vdalosya Dlya zamini olova v midnih splavah velis viprobuvannya inshih rud yaki mogli b zabezpechiti bronzi visoku micnist Vdalij sklad ligaturi buv stvorenij iz sumishi arsenovih i stibiyevih mineraliv Ce pidtverdzhuyut ne tilki chislenni arheologichni znahidki ale j antichni hroniki Tak u Psevdo Aristotelya v knizi Pro divovizhni vipadki zaznacheno Opovidayut sho mosinikska mid vidriznyayetsya nadzvichajnim bliskom ta biliznoyu do neyi pidmishuvali ne olovo ale osoblivij tip tamteshnoyi zemli yaku plavili razom z middyu tomu davni virobi z tih miscevostej prechudovi Yak priklad davnoyi rozrobki stibiyevih rodovish Kavkazu rozglyanemo rudniki Kvardzaheti v rajoni Girskoyi Rachi Zahidna Gruziya sho zbereglisya z seredini II tis do R H Stibij predstavlenij tut mineralom antimonitom Potuzhnist zhil stanovila do 1 m u miscyah rozduttya 1 5 2 m i bilshe kut zalyagannya vid 150 do 450 micnist rudi vid 30 do 70 MPa a vmisnih porid sho skladalisya z okremenilih slanciv vid 60 do 110 MPa Rozrobku provodili v osnovnomu kamernim sposobom Spershu rudokopi zagliblyuvalis v girskij masiv nevelikimi pohilimi virobkami dovzhinoyu do 20 m yaki provodili po zalyagannyu zhili Potim perpendikulyarno rozkrivnij provodili nariznu gorizontalnu virobku shirinoyu blizko 1 5 m yaku rozshiryuvali v kameru Dlya pidtrimannya pokrivli zalishali ciliki rudi Stijkist kamer zabezpechuvali takozh zavdyaki racionalnomu spivvidnoshennyu yih dovzhini j shiroti yake v serednomu stanovilo 1 5 1 7 Pokrivli kamer nadavali formu pologogo sklepinnya Rujnuvannya porid zdijsnyuvali za dopomogoyu vognevogo metodu yakij peredbachav rozvedennya velikogo vognisha u viboyi virobki j visokotemperaturnij nagriv porid sho prizvodilo do yih roztriskuvannya Dlya pidsilennya efektu rujnuvannya porid za rahunok rizkogo perepadu temperatur rozpechenij vibij zalivali vodoyu Ce znachno polegshuvalo podalshe rujnuvannya girskogo masivu shlyahom udarnoyi diyi diabazovih molotiv chi vbivannyam kliniv u stvoreni trishini Pochatkovu obrobku rudi zdijsnyuvali u kamerah na misci vidobutku de za dopomogoyu diabazovih stup i valuniv podribnyuvali rudu i viddilyali pustu porodu yakoyu zapovnyuvali porozhnini viroblenogo prostoru Ci j podibni tehnologiyi nabuli shirokogo rozpovsyudzhennya v girnichih regionah Kavkazu Na pochatku II tis do R H rodovisha legkoplavkih midnih rud Kavkazu buli majzhe vicherpani j vinikla neobhidnist osvoyennya pervinnih sirchistih sulfidnih rud Intensivni procesi eroziyi v girskih masivah j rozrobka vtorinnih okisnenih rud chasto rozkrivali pokladi pervinnih mineraliv midi halkopiritu bornitu halkozinu Hocha zv yazok cih mineraliv z middyu buv davno zrozumilim dlya davnih rudoznavciv ale rozkriti sekreti vitopu midi iz sirchistih sulfidnih spoluk ne vdavalosya protyagom trivalogo chasu hocha vid virishennya ciyeyi tehnologichnoyi problemi zalezhala sama mozhlivist isnuvannya chislennih girnicho metalurgijnih spilnot Kavkazu U XVIII XVII st do R H miscevimi girnikami buli zakladeni pidvalini metalurgiyi sulfidnih mineraliv Rozroblena tehnologiya vitopu midi skladalasya z kilkoh vzayemopov yazanih etapiv Pershim krokom bulo bilsh yakisne zbagachennya rud z vikoristannyam vodnogo procesu Nastupnim etapom bulo poperednye vipalyuvannya sirchistoyi midnoyi rudi sho prizvodilo do roztriskuvannya rudnoyi masi vidalennya nadlishkovoyi sirki ta chastkovogo zshlakovuvannya kremnezemnih spoluk Take vipalyuvannya provodili v kuchugurah chi specialnih kam yanih sporudah v osnovi yakih zakladali shar drov Pislya poperednogo vipalyuvannya rudu plavili z yakogo otrimuvali promizhnij produkt shtejn splav sulfidiv midi z zalizom Cej material pidlyagav novomu vipalennyu j nastupnomu plavlennyu sho moglo povtoryuvatisya kilka raziv do potribnogo zshlakovuvannya j zvitryuvannya shkidlivih domishok Taka skladna tehnologiya stala she odnim faktorom pogliblennya specializaciyi metalurgiv i vidokremlennya yih vid girnikiv Cilkom prirodno sho rozrobka pervinnih midnih rud i vitopi z nih metalu zastosovuvalis tilki tam de legkoplavki okisnenni rudi buli vzhe vidpracovani z seredini II tis do R H ci tehnologiyi vikoristovuvali ne tilki na Kavkazi ale v alpijskih i kiprskih rudnikah Prikladom poslidovnoyi rozrobki yak okisnenih tak i sulfidnih midnih rud halkopiritu ye davni rudniki visokogirnogo masivu Bashkapsara v Abhaziyi Zahidna Gruziya Tut u vazhkodostupnij navit sogodni miscevosti na visoti 2200 2400 m nad rivnem morya viyavleni 13 virobok sho datuyut kincem III pershoyu polovinoyu II tis do R H Virobki predstavleni shtolnyami i vertikalnimi shahtami yaki rozkrivali rudni pokladi j perehodili v prostori ochisni kameri dovzhinoyu do 50 m shirinoyu 20 30 m j visotoyu do 15 m U shtolnyah viyavleni kam yani moloti ulamki derev yanogo kriplennya i glinyanogo posudu epohi bronzi Ce najbilsh davnya z vidomih velikih girnichih virobok na planeti Odnim z najviznachnishih pam yatnikiv rozrobki sulfidnih midnih rud ye girnichodobuvnij rajon Girska Racha verhiv ya richki Rioni Zahidna Gruziya de viyavleno ponad 100 rudnikiv Voni intensivno vidpracovuvalis u period mizh XVII ta H stolittyami do R H Roztashovuvalis rudni na visokogirnij 1500 3000 m chastini pivdennogo shilu Golovnogo Kavkazkogo hrebta Tut zoseredilisya neobhidni umovi dlya rozvitku metalurgiyi v radiusi 10 km vid sela Gebi zalyagali bagati rodovisha midi arsenu stibiyu svincyu ta cinku mali misce chislenni ogolennya rud z vihodom na poverhnyu sposterigalasya velika kilkist lisiv ta vodnih potokiv Midni pokladi buli predstavleni krutospadnimi midno pirotinovimi zhilami tovshinoyu vid 0 5 do 2 6 m z osnovnim rudnim mineralom halkopiritom Na pershomu etapi girnichih robit zastosovuvali vidkritu rozrobku Slidi transhej nevelikih kar yeriv nish ta virobok stvolovogo tipu glibinoyu do 5 m zafiksovani v miscyah rudoproyaviv u velikij kilkosti Dovzhina transhej stanovila 20 60 m shirina blizko 2 m i glibina do 5 m Pislya rozrobki poverhnevih vihodiv rud davni girniki jduchi slidom za zhiloyu buli zmusheni jti v glibini nadr Zbereglisya harakterni prikladi perehodu vidkritih robit u pidzemni iz transhej provodili pohili stvoli iz kar yernih ustupiv shtolni Pidzemnu rozrobku naglyadno ilyustruyut rudniki rodovisha Chkornali Girska Racha Rozkrivni virobki zazvichaj provodilisya po prostyagannyu midnoyi zhili Inodi rozkrittya pokladu zdijsnyuvali shtolnyami yaki prohodili po pustim porodah vhrest prostyagannya pokladu z metoyu peretinu grupi paralelnih zhil Cej sposib svidchit pro rozvitok dosvidu girnikiv i ovolodinnya vminnyami pidzemnogo oriyentuvannya virobok Ekspluatacijni roboti veli za dopomogoyu kamer abo zvivistih vidobuvnih shtrekiv yaki jshli za napryamkom zhili Bilshist virobok mala sklepinchastu formu pererizu spivvidnoshennya visoti do shirini 1 3 1 5 inkoli zustrichalis pryamokutna j krugla formi Dlya pidtrimannya pokrivli zalishali mizhkamerni ciliki zdijsnyuvali zapovnennya vnutrishnogo prostoru kamer pustoyu porodoyu Na dilyankah z nestijkoyu pokrivleyu vikoristovuvali derev yani stoyaki i navit rami buk v yaz mizh yakimi utvoryuvali nastil U kamerah buli znajdeni zalishki konstrukcij derev yanih pomostiv yaki rudokopi zvodili dlya vedennya robit na verhnomu yarusi kamer visota yakih syagala 6 8 m Viyavleni chislenni kam yani ta bronzovi znaryaddya praci potuzhni shari derevnogo vugillya j zoli svidoctva zastosuvannya vognevogo metodu derev yani korita j nastili dlya transportuvannya yemnostej z rudoyu sosnovi skipki dlya osvitlennya viboyiv Yak svidchat zamiri rozchishenih vidvaliv ob yemi pereroblenoyi girnichoyi masi j shlakiv tilki poblizu sela Gebi Girska Racha syagayut ponad 200 tis m3 sho svidchit pro roztashuvannya tut u bronzovu dobu potuzhnogo girnicho metalurgijnogo centru yakij zabezpechuvav middyu ne tilki kavkazkij region ale j susidni krayini Primitnoyu obstavinoyu ye podibnist inodi povna identichnist girnichih ta metalurgijnih tehnologij sho zastosovuvalisya na davnih rudnikah Girskoyi Rachi Abhaziyi Adzhariyi Svanetiyi Virmeniyi Nahichevani Ce svidchit pro obmin znannyami j tehnichnim dosvidom mizh davnimi spilnotami girnikiv Kavkazu a mozhlivo pro uzgodzhenist i koordinaciyu yih dij Vvazhayetsya sho obiznani v girnictvi narodi Kavkazu j Maloyi Aziyi vtorgalisya v bagati korisnimi kopalinami rajoni Balkan i Karpat organizovuvali poshuki j rozrobku midnih rodovish Proslidkovuyetsya yednist girnicho metalurgijnih tradicij vsogo navkolochornomorskogo prostoru Ale ne slid sproshuvati procesi osvoyennya cih rud oskilki najdavnishi kopalni datovani tut V tis do R H sho zistavno z rozrobkami pershih kavkazkih rodovish Imovirnoyu ye dovgotrivala vzayemodiya ekonomichni ta informacijni vzayemovplivi girnichih spilnot na znachnih teritoriyah navkolo Chornogo morya Girnichi pam yatki Balkan predstavleni davnimi rudnyami Serbiyi ta Bolgariyi Odnim z najbilsh davnih rudnikiv svitu z tih sho zbereglisya viznano Rudnu Glavu midnonosnij rajon Bor Majdanpek Pivnichno Shidna Serbiya Dani radiovuglecevogo analizu girnichih znaryad z olenyachogo rogu svidchat sho rozrobki midi provodili tut u period 4975 3975 rr do R H sho pidtverdzhuyetsya znajdenimi artefaktami vidomih arheologichnih kultur V tis do R H Midni rudi Rudnoyi Glavi buli predstavleni malahitom ta azuritom yaki zalyagali v masivi kristalichnih slanciv peresichenih marmurami ta granitami Davni virobki buli zakladeni u verhiv yah gori Choka Okni 400 450 m nad rivnem morya na poverhnevih vihodah okisnenih midnih rud Zagalna kilkist viyavlenih virobok sklala ponad 30 Voni yavlyali soboyu krutospadni ta vertikalni stvoli glibinoyu 7 12 m i diametrom vid 1 do 4 m a takozh shtolni sho rozkrivali pokladi Usi virobki provodili po prostyagannyu mineralizovanih zhil povtoryuyuchi yih prostorove zalyagannya Roztashuvannya virobok pidtverdilo najdavnishi pravila girnikiv trimajsya za rudu ta shukaj rudu bilya rudi Bezposeredno u virobkah bula zibrana znachna kolekciya girnichih znaryad iz kamenya j olenyachogo rogu a takozh posudin sho vikoristovuvali dlya rujnuvannya porid Ostannim chasom v rajoni Majdanpeku viyavleni novi arheologichni svidoctva oznaki girnichih rozrobok poselennya girnikiv hrestovi midni sokiri dlya rujnuvannya porid ta in sho dayut mozhlivist pripuskati nayavnist v comu regioni Balkan v chasi eneolitu rozvinutogo girnictva Najbilshim sered vidomih midnih rudnikiv V tis do R H ye Aj Bunar Stara Zagora Pivdenna Bolgariya Rudne tilo malo tut gidrotermalnij zhilnij harakter vihodilo na poverhnyu na pagorbah visotoyu 330 400 m i peretinalo lamanoyu dugoyu dovzhinoyu blizko 1 5 km tri pagorki Mid znahodilas v okisnenih mineralnih spolukah malahitu ta azuritu z komponentami arsenu stibiyu svincyu j sribla Rozrobki predstavleni odinadcyatma davnimi virobkami u formi velikih transhej shilyastih kar yeriv dovzhina yakih stanovila vid 15 do 80 m shirina vid 2 do 20 m Forma j rozmiri virobok buli zumovleni konfiguraciyeyu rudnogo tila Rujnuvannya porid vapnyakiv i mergelej provodili rogovimi kirkami j midnimi sokirami Vikoristovuvali suhe zbagachennya rud shlyahom yih podribnennya kam yanimi molotami z vidborom midnogo koncentratu Vrazhayuchimi dlya svogo chasu viglyadayut obsyagi girnichih robit Aj Bunaru Za chasi rozrobki rodovisha davnimi girnikami bulo vidobuto 20 30 tis t girnichoyi masi a viplavka midi stanovit blizko 1000 t Cikavoyu osoblivistyu vedennya robit bulo te sho pislya zakinchennya ekspluataciyi kar yeriv yih viroblenij prostir buv zapovnenij pustoyu porodoyu dlya chogo bulo peremisheno do 20 tis t girskoyi masi Taki masshtabi zemlyanih robit ne pov yazanih z vidobuvnoyu diyalnistyu svidchat pro velichezne znachennya v zhitti arhayichnih girnikiv sakralnih uyavlen i faktoriv ritualnoyi diyi Slid vidznachiti sho poblizu Staroyi Zagori buli viyavleni j inshi rudniki chasiv eneolitu Timnyanka Hrishtena Rakitnicya sho svidchit pro isnuvannya tut znachnogo girnicho metalurgijnogo anklavu t zv Pivnichnofrakijskogo centru Na pivdennomu shodi Bolgariyi region Strandzha takozh viyavleni midni rodovisha z oznakami girnichih robit chasiv eneolitu yaki predstavleni shilyastimi kar yerami znachnih rozmiriv a takozh cilimi pagorbami davnimi terikonami midnih shlakiv Arheologichni znahidki chislennih poselen kam yanih i midnih znaryad praci bagato ornamentovanoyi keramiki j skulpturi svidchat pro period rozkvitu kultur eneolitu Balkan yakim vdalosya opanuvati girnicho metalurgijni tehnologiyi Rozrobki rozpovsyudzhuvalis takozh na Pivdenni i Shidni Karpati de z III tis do R H vinikli potuzhni centri vidobutku midi Zamikayut navkolochornomorskij poyas midnih rozrobok stepovi rudniki Doneckogo girnicho metalurgijnogo centru Ukrayina v yakomu viyavleni oznaki 28 davnih kopalen Najbilsh detalno doslidzheno Kartamiskij arheologichnij mikrorajon midnij rudnik Kartamish yakij ekspluatuvavsya z XVII po XIV st do R H Dokladnij opis rudnika divis u rozdili III Na teritoriyi Yevropi vidilyalisya takozh alpijski midni rudniki de veli rozrobku yak okisnenih tak i pervinnih midnih rud Vidatnim pam yatnikom davnogo girnictva ye alpijskij rudnik Mitterberg Zahidna Avstriya yakij ekspluatuvavsya v dobu piznoyi bronzi Davni virobki predstavleni tut u viglyadi pohilih stvoliv ta shtolen yaki zakladali na poverhnevih vihodah malahitu ta halkopiritu Dovzhina virobok syagala do 100 m kut nahilu 200 300 visota v zalezhnosti vid formi rudnih til vid 2 do 30 m Dlya rujnuvannya porid zastosovuvali vognevij metod Arheologichni doslidzhennya rudnika viyavili chislenni kam yani moloti ta kirki bronzovi klini zalishki derev yanogo kriplennya j shkiryanih mishkiv dlya transportuvannya rudi Poblizu ustya virobok viyavleni majdanchiki dlya vipalennya rud i vidvali shlakiv poruch z vodnimi potokami miscya suhogo ta mokrogo zbagachennya rud Vvazhayut sho za 200 300 rokiv davnoyi ekspluataciyi rudnika Mitterberg bulo vidobuto blizko 14 tis t midnih rud znachnoyu miroyu sulfidnih i vitopleno blizko 3 tis t midi Krim tradicijnogo vitopu midi z rud v Mitterberzi zdijsnyuvali metalurgijnu pererobku spracovanih midnih virobiv sho zberigalo dorogij metal dlya novogo vikoristannya Cikavi pam yatki davnogo midnogo promislu zbereglisya na Blizkomu Shodi Sered nih vidilyayutsya kopalni Davnogo Yegiptu Bir Nasib girska chastina Sinajskogo pivostrova sinklinal mizh Mertvim ta Chervonim morem pivnichnishe zatoki Akaba a takozh rudniki Kipru Pochatok osvoyennya vazhkodostupnih rodovish Bir Nasib buv pov yazanij z rozviduvalnimi ekspediciyami yegiptyan yaki shukali dorogocinnu biryuzu Yiyi vidobutok rozpochato tut z III tis do R H a najbilshi obsyagi vidobutku dosyagnuto pid chas pravlinnya faraona Heopsa Na sinajskomu plato Heops zviv hram bogini Hathor yaku vvazhali pokrovitelkoyu shahtariv Oskilki kult bogini Hathor z chasom rozpovsyudivsya z dobuvachiv biryuzi na dobuvachiv midnih rud mozhna pripustiti sho osvoyennya metalu rozpochali same mislivci za dorogocinnim kamenem Vvazhayut sho spershu malahit z sinajskih ruden vikoristovuvali podibno biryuzi yak yuvelirnij i virobnij kamin a takozh yak sirovinu dlya mineralnoyi farbi Ale dostatno shvidko jogo identifikuvali yak produktivnu rudu dlya vitopu midi metalurgijni tehnologiyi mogli buti vidomi zhercyam Yegiptu oskilki import midnih virobiv vitisniv kam yani znaryaddya she na pochatku Davnogo carstva Najbilsh doslidzheni suchasnoyu naukoyu rudniki Vadi Araba v Timni Pivdennij Izrayil ta Fenani Pivdenno Zahidna Jordaniya Tut na spilnij ploshi blizko 400 km2 zafiksovano ponad 8 tis davnih kopalen Osnovnij tip rud malahit i hrizokola yaki sposterigayutsya u midistih piskovikah Najbilsh davni rozrobki datuyut IV tis do R H najbilsh pizni rannim islamskim periodom Maksimalna aktivnist ekspluataciyi rodovish pripadaye na period Novogo carstva Davnogo Yegiptu XIV XI tis do R H Pershi kroki vidobutku midi buli pov yazani tut z vidkritoyu yamnoyu rozrobkoyu midnih konglomerativ Z chasom yami zminilis neglibokimi virobkami stvolovogo tipu diametrom 2 5 m slidi yakih zbereglisya do sogodni V bezposerednij blizkosti vid virobok zafiksovani reshtki metalurgijnih ob yektiv i shlakiv sho svidchit pro nerozrivnu yednist girnichoyi j metalurgijnoyi diyalnosti pochatkovogo periodu V podalshomu II tis do R H pokladi rozkrivali vertikalnimi stvolami diametrom vid 0 8 do 1 5 m glibina yakih stanovila zazvichaj 10 15 m najbilsha iz zafiksovanih syagala 36 m Vid stvoliv provodili sistemi gorizontalnih virobok yakimi vibirali rudni pokladi Visota cih virobok znahodilas u mezhah 0 6 1 m Dilyanki potuzhnih rudnih til rozroblyali kamerami Rozpovsyudzhenim tipom virobok u girskih masivah Fenanu buli shtolni protyazhnist yakih v okremih vipadkah syagala do 50 m Deyaki rudniki odnochasno rozroblyali dva gorizonti poyednani mizh soboyu slipimi stvolami Pri neobhidnosti sporudzhuvali dodatkovi ventilyacijni stvoli yaki inodi vikoristovuvali dlya pidnyattya rudi Yiyi transport zdijsnyuvali u shkiryanih mishkah yaki girniki vinosili na sobi pidnimayuchis po visichenim na konturi stvola zagliblennyam Inodi vikoristovuvali pidjomniki u viglyadi kolovorota z prichipnimi derev yanimi cebrami Rujnuvannya girskih porid provodili za dopomogoyu bronzovih kliniv zubil i molotkiv a takozh derev yanih znaryad z bronzovimi nakonechnikami Osnovnim zasobom zabezpechennya stijkosti virobok sluguvali ciliki Vidobuvna diyalnist davnih yegiptyan pidtrimuvalas dobre organizovanoyu geologichnoyu rozvidkoyu kotra ohoplyuvala poshukovimi shurfami dostatno veliku midnonosnu zonu Dostatno produmani rishennya ventilyacijnih spoluchen vuzki j protyazhni povitropodavalni galereyi stvoli zbijki dayut mozhlivist pripustiti nayavnist poperednih planiv girnichih robit Na poverhni poblizu virobok bulo znajdeno veliku kilkist drobilnih znaryad moloti pesti kuranti kam yani platformi yaki svidchat pro zastosuvannya suhogo zbagachennya rud poblizu misc yih vidobutku Metalurgijni kompleksi z pechami riznih konstrukcij roztashovuvalis yak poblizu tak i na suttyevij vidstani vid okremih girnichih virobok u vipadku koli obslugovuvali grupi nablizhenih do nih kopalen Unikalnim arheologichnim ob yektom ye metalurgijna baza davnih yegiptyan rozkopki yakoyi viyavili nayavnist troh kulturnih shariv z vidminnimi mideplavilnimi artefaktami sho zasvidchilo velmi trivalij period yiyi isnuvannya Ekspedicijnij tabir girnikiv metalurgiv rozmirom 80 na 40 m primikav z odnogo boku do girskogo masivu a z inshih bokiv buv ogorodzhenij masivnoyu dugopodibnoyu stinoyu z dvoma bashtami Analiz viyavlenih tut midnih shlakiv datovani pochatkom I tis do R H pokazav yih visoku odnoridnist i neznachni zalishki midi sho svidchit pro pravilnu poslidovnist zavantazhennya komponentiv shihti dlya yiyi plavlennya dobru ventilyaciyu pechej efektivnij temperaturnij rezhim vikoristannya flyusiv v nashomu vipadku oksidiv margancyu Rudniki Vadi Araba nalezhali faraonam Ramzesidam i zgidno iz pismovimi svidoctvami davnih chasiv buli shiroko vidomi pid nazvoyu Atika Tut zafiksovano blizko 3000 drevnih rozrobok Ranni z nih nalezhat do midnoyi dobi 4 te tis do R H piznishi do pochatku n e period rimskogo panuvannya Osnovni tipi virobok stvoli shtreki shtolni Maksimalna glibina shaht 36 m dovzhina shtrekiv ponad 50 m Rudniki Vadi el Araba vidkriti v 1845 r Mid z Timni mizh inshim sluguvala sirovinoyu dlya vigotovlennya velikoyi kilkosti yaskravih midnih shtab yakimi ozdoblyuvalis palaci i hrami Davnogo Yegiptu zokrema znamenitij Suddivskij palac faraoniv Arheologichni rozkopki v Timni viyavili chislenni oznaki stijkogo zv yazku girnictva j starodavnih mistichnih kultiv Kozhnij istorichnij period mav svoye misce j stil obryadiv pochinayuchi vid najdavnishih Visokih Misc z kam yanimi vivtaryami j naskelnimi risunkami do hramiv Novogo Carstva prisvyachenih yegipetskij bogini Hathor Potuzhnim centrom vidobutku midi u Zahidnij Aziyi buli rodovisha pivdenno shidnoyi chastini Aravijskogo pivostrova teritoriya suchasnogo Omanu Najdavnishi znahidki midi ta pershi rudniki datuyut tut III tis do R H Osnovnij rajon rozrobok zoseredzhuvavsya v gorah poblizu Omanskoyi zatoki de na teritoriyi plosheyu blizko 30 tis km roztashovuvalos ponad 100 midnih rodovish i rudoproyaviv nasampered rajoni Vadi Dzhizi Nazva Majsar Rozroblyalisya okisleni ta sulfidni rudi Girnichi roboti veli yak vidkritim tak i pidzemnim sposobom fiksuyutsya kar yeri a takozh chislenni stvoli ta shtolni Majzhe na vsih kopalnyah sposterigayutsya slidi metalurgijnoyi diyalnosti u viglyadi shlakovih vidvaliv gorniv livarnih form tosho Viyavleno bagato poselen davnih girnikiv metalurgiv Vvazhayut sho omanski rozrobki ye legendarnoyu krayinoyu midi Magan z yakoyi otrimuvali mid davni shumeri Znachni obsyagi midi nadhodili do krayin Blizkogo Shodu ta Egejskogo svitu z Kipru nazva yakogo viznachila latinsku nazvu midi yak cuprum tobto metal z Kipru Bagati rodovisha okisnenih i sulfidnih rud midi geografichna blizkist do centriv togochasnih svitovih kultur zrobili ostriv yablukom rozbratu derzhav rannoyi antichnosti Slavnozvisni kiprski zlivki midi u viglyadi rozplastanih bichachih shkir vagoyu vid 24 do 37 kg z vidpovidnim tavruvannyam sluguvali minovim ekvivalentom vartosti vikonuyuchi naprikinci II tis do R H funkciyu velikih groshej Do sogodennya na Kipri zbereglisya virobki davnih rudnikiv v yakih buli znajdeni harakterni znaryaddya praci girnikiv ramni derev yani kriplennya vertikalnih i gorizontalnih virobok transportni yemnosti Vazhlivi svidoctva shodo roli Kipru v girnichomu virobnictvi dali obstezhennya zatonulih korabliv II I tis do R H poblizu Maloyi Aziyi Najbilsh znamennoyu znahidkoyu stav dobre zberezhenij korabel z vantazhem metalevih zlivkiv viyavlenij u 1982 r poblizu misu Uluburun Turechchina Korabel perevoziv blizko 10 t kiprskoyi midi j 1 t olova Serednya vaga zlivkiv stanovila 24 6 kg Znahidka bula datovana XIII st do R H Cej i podibni arheologichni ob yekti ilyustruyut ne tilki moreplavni dosyagnennya davnogo Kipru ale j svidchat pro visokij riven girnichoyi spravi produkti yakoyi stanovili eksportnij potencial krayini Ne menshu zacikavlenist nizh girnichi ob yekti Yevropi Kavkazu j Blizkogo Shodu yavlyayut davni midni rudniki Pivnichnoyi Aziyi znachennya yakih she ne ocinene nalezhnim chinom Dovgij chas chislenni rudniki Uralu Kazahstanu Zahidnogo j Pivnichnogo Sibiru pripisuvali majzhe legendarnomu finskomu narodu chud nadayuchi rozrobkam uzagalnenu nazvu chudski kopalni Suchasni doslidzhennya vidznachayut tut girnichodobuvnu diyalnist riznih arheologichnih spilnot afanasiyevskoyi abashevskoyi zrubnoyi ne viklyuchayuchi pri comu znachnu rol finno ugorskih narodiv Odnim z najbilsh pokazovih ob yektiv chudskoyi diyalnosti na Serednomu Urali buv Gumeshevskij rudnik poblizu m Polevskij Rosiya Miscevij landshaft predstavlenij nevisokimi pokritimi lisom uzgir yami z vihodami na poverhnyu ogolenih skelnih masiviv Z seredini II tis do R H tut rozroblyali potuzhnu zonu okisnenih midnih rud tovshinoyu do 35 m Davni virobki zdebilshogo shtolni pidtrimuvali za dopomogi derev yanogo kriplennya Pri rozkopkah davnih zrujnovanih virobok buli viyavleni reshtki til zagiblih girnikiv chislenni midni kam yani j derev yani znaryaddya praci kajla moloti lopati shkiryani sumki dlya transportuvannya rudi rukavici ta in Rudu plavili poblizu rudnika na gori Dumnij visota 409 m de viyavleno zalishki davnih pechej midni shlaki fragmenti keramiki Za rekonstrukciyeyu arheologiv metalurgijnij kompleks na gori Dumnij buv obnesenij visokim zemelnim valom z derev yanim chastokolom Ogorodzhena promislova dilyanka ne mala roslinnosti yiyi poverhnyu pokrivala podribnena girska poroda shlaki midni vilivi Tut rozmishuvalis prosti zhitla girnikiv metalurgiv a z boku pivdennogo valu buv sporudzhenij shereg plavilen Odnochasno z procesami zbagachennya rud i vitopu metalu na promislovij dilyanci jshlo vigotovlennya midnih virobiv zokrema nakonechnikiv dlya stril Svidchennyam nebezpechnoyi ta vazhkoyi praci uralskih girnikiv stali doslidzhennya koncentraciyi shkidlivih elementiv v reshtkah mideplavilnogo virobnictva na gori Dumnij Yih koncentraciya viyavilasya nadzvichajno visokoyu Navit zaraz koli minulo majzhe tri tisyacholittya visadzheni na promislovij dilyanci v zavezenu zemlyu dereva ginut hocha za mezhami dilyanki sposterigayetsya yih normalnij rozvitok Poryad z girskimi rajonami Uralu velike znachennya mali rozrobki midnih rud u rivninnij stepovij zoni Priurallya yaskravim prikladom yakih ye potuzhnij girnichij centr epohi bronzi Kargali Orenburzka oblast Rosiyi Kargalinske rudne pole malo formu vityagnutogo ovalu z pribliznimi rozmirami 50 na 10 km Rudi predstavleni midistimi piskovikami ta vapnyakami mineralnij sklad yakih buv bagatij okislami midi Rudni pokladi buli pokriti sharom glinistih porid potuzhnistyu vid odnogo do kilkoh desyatkiv metriv Pochatok rozrobki kargalinskih rud datuyut kincem IV tis do R H ale osnovnij period yih ekspluataciyi pripav na epohu piznoyi bronzi II tis do R H U 40 h rokah XVIII st rodovishe znov bulo vidkrite po slidah davnih girnichih robit i davalo do chverti vidobutku midi vsiyeyi Rosijskoyi Imperiyi Opisuyuchi midni rozrobki akademik I Gmelin vidmichav shurfuvati zhili tut ne skladaye velikogo trudu oskilki pri comu sliduyut shurfam zroblenim u nezapam yatni chasi davnim naselennyam 1734 r Pershij direktor kargalinskih zavodiv Ya Tverdishev svidchiv sho davni rudokopi nichim ne postupalisya girnikam XVIII st tut u davninu z takim mistectvom girnicha robota provodilas sho j ninishni shtejgeri j girnichi sluzhiteli krashe togo ne roblyat tomu sho v bagatoh miscyah rudu z takoyi glibini distavali sho poverh toyi rudi lezhit zemli sazhenej na 20 a v bagatoh shahtah i kopalnyah z yakih ruda vibrana shtolni j ponini vzagali ne obsipalisya i tak stoyat nibito v nedavnomu chasi roboti na nih provodili 1762 r Chislenni rozkrivni virobki Kargalinskih rudnikiv buli predstavleni v osnovnomu vertikalnimi stvolami viyavlena kilkist yakih dorivnyuye priblizno 30 tisyacham i fiksuyetsya po harakternim zapadinam i vidvalam porid Sukupna masa vidobutih girskih porid syagaye dekilkoh miljoniv ton Zagalna protyazhnist pidzemnih virobok obchislyuyetsya bagatma sotnyami kilometriv Stvoli pronikali cherez tovshu glinistih porid do rudnih pokladiv yaki buli predstavleni u viglyadi linz perevazhna forma abo zhil Na konturi stvoliv virubuvali zaglibini sho vikoristovuvalis yak shodi Dlya rozkrittya potuzhnogo chohla glinistih porid vikoristovuvali midni znaryaddya u viglyadi kajla kirki j lomi a takozh sovki j kopachki virobleni z lopatochnih kistok velikoyi rogatoyi hudobi Oskilki rozrobka v yazkih glin u sezoni doshiv ne mogla buti efektivnoyu pripuskayut mozhlivist vedennya girnichih robit i v zimovij period Pislya dosyagnennya stvolom rudnogo tila provodili jogo rozrobku sistemoyu gorizontalnih virobok i kamer Yih forma i napryamki mali dostatno haotichnij harakter prichomu viroblenij prostir mig zajmati dekilka gorizontiv Nizki j vuzki lazi yaki provodili v osnovnomu po pustih piskovikah v poshukah skupchennya midnih mineraliv zminyuvalisya dostatno prostorimi kamerami sho vidtvoryuvali konturi rudnogo tila Zafiksovani v mezhah rudnogo polya gliboki provali poverhni svidchat sho rozmiri pidzemnih kamer mogli buti dosit znachnimi j mati visotu do 15 20 m Rujnuvannya porid pri provedenni virobok i rozrobci rudi zdijsnyuvali za dopomogi kistyanih klinopodibnih znaryad yaki pid udarami kam yanih molotkiv vidkolyuvali neveliki ulamki porid Chislenni svidoctva takih robit zbereglisya na stinkah davnih virobok i cilikah kamer Porodni vidvali fiksuvalisya bilya ustya stvoliv abo buli vityagnuti na desyatki chi sotni metriv u viglyadi nasipiv Voni yavlyayut soboyu perekonlivi dokazi masshtabnih girnichih i zbagachuvalnih robit Harakterno sho starodavni virobki v tomu chisli stvoli buli zakladeni podribnenoyu porodoyu v yakij sposterigayutsya fragmenti keramiki kistyanih znaryad tosho Deyaki virobki girniki zalishili u vidkritomu stani z chasom voni zapovnilisya gruntom Ce svidchit pro dovgij strok ekspluataciyi rodovisha i zminu kultovih tradicij pripuskayut sho bilshist nezapovnenih stvoliv nalezhat girnikam novogo chasu Specifika davnoyi rozvidki midnih rud Kargalinskogo rodovisha bula zumovlena nayavnistyu dostatno potuzhnogo sharu glinistih porid yakij izolyuvav midisti piskoviki z rudnimi tilami Suchasnimi doslidzhennyami ne viyavleni vihodi midnih rud na poverhnyu Mozhlivo pershi zustrichi z middyu stavalisya na shilah yariv sho rozsikali rudonosni zoni Osnovnimi sposobami poshukiv buli rozviduvalni kar yeri i shurfi stvoli Zakladannya kar yeriv bulo bilsh trudomistkim oskilki vibrati znachni ob yemi poverhnevih porid primitivnimi znaryaddyami praci udavalosya ne zavzhdi hocha imovirnist zustriti rudne tilo pri comu sposobi bula bilshoyu Tomu najbilshe rozpovsyudzhennya otrimali poshukovi stvoli Oskilki vluchiti u midnu linzu chi zhilu shastilo ne zavzhdi to vid donnoyi chastini stvola provodili vuzki rozviduvalni lazi Viznachennya misc zakladannya poshukovih stvoliv pov yazanih iz znachnimi ob yemami vazhkoyi praci bulo prerogativoyu sluzhiteliv sakralnih kultiv Arheologami na miscyah girnichih robit viyavleni kistki dlya vorozhbi sakralni labirinti poverhnevih transhej vuzli yakih davali misce zakladannya virobki inshi magichni oznaki Slid zaznachiti sho zherci poyednuvali nakopichenij dosvid girnichoyi diyalnosti z afektivnim stanom prijnyattya rishen sho chasom zabezpechuvalo uspih poshukiv Velmi cikavimi znahidkami Kargaliv buli chislenni metalurgijni artefakti Arheologichnimi ekspediciyami viyavleni tisyachi midnih instrumentiv i zrazkiv shlakiv prichomu bilshist virobiv ta vidpovidnih livarnih form priznachalisya dlya znaryad girnichoyi praci Zagalom masshtabi girnichih robit znachno perebilshuyut metalurgijni znahidki Mozhna pripustiti sho znachna chastina kargalinskoyi midi j zbagachenoyi rudi eksportuvalasya u viddalenni centri metaloobrobki Odnim z nih moglo buti davnye gorodishe Arkayim vidnajdene arheologami na shidnih shilah Uralskih gir na richci Velika Karaganka Chelyabinska oblast Rosiyi Gorodishe XVII XVI st do R H yavlyalo soboyu dva vpisanih odne v odne kola oboronnih sporud j dva kola prileglih do stin forteci osel ta virobnichih budivel zagalnoyu plosheyu blizko 20 tis m Osnovnim zanyattyam naselennya bulo metalurgijne virobnictvo j metaloobrobka pro sho svidchat viyavleni plavilni pechi livarni formi sopla shlaki moloti j kovadla Visokij riven virobnictva garmonuvav z arhitekturnoyu doskonalistyu poselennya kilcevi liniyi mali odin centr golovnu ploshu kudi shodilisya radialni vulici chotiri vhodi bulo oriyentovano po chotiroh vitrah Ce dozvolyaye provesti paralel mizh piznannyam metalu j stupenem rozvitku kulturi davnoyi spilnoti sho prostezhuyetsya na bagatoh prikladah Visokorozvinena civilizaciya Arkayimu zalishaye diskusijnimi pitannya shodo yiyi pohodzhennya rozvitku j prosuvannya u yevrazijskomu prostori Cikavim prikladom chudskih kopalen buli rudniki Sariarki tobto zhovtogo stepu yaki znahodilis na teritoriyi Centralnogo j Pivnichno Shidnogo Kazahstanu Pershi svidchennya midnih plavok datuyut tut kincem neolitu ale osnovni rozrobki pripali na seredinu II tis do R H koli v Sariarci bulo sformovano odin z najpotuzhnishih azijskih centriv z virobnictva midi j olov yanih bronz Pro vinyatkovi masshtabi davnih girnichih robit svidchat velichezni ob yemi dobutoyi girnichoyi masi yaki stanovlyat na Zhezkazganskomu rodovishi blizko 1 mln t a na Kenkazganskomu do 800 tis t Velmi znachushim rajonom davnih chudskih rozrobok buv Minusinskij girnicho metalurgijnij centr Rosiya yakij z seredini II tis do R H zabezpechuvav metalami znachni prostori Centralnoyi Aziyi j ekspluatuvavsya protyagom tisyachi rokiv Rodovishe vidriznyalos potuzhnoyu zonoyu okisnenih midnih rud malahit azurit hrizokola prichomu tovshina pokladiv syagala v okremih vipadkah do 40 m Davni virobki predstavleni yamami transheyami kar yerami inodi z roztashovanimi u yih bokah shtolnyami hodkami kamerami Virobki jshli po rudnih tilah i povtoryuvali yih formu Rozmiri chislennih vidkritih virobok buli vidnosno nevelikimi vid 5 7 m do 16 20 m glibina blizko 4 m vinyatkom ye rudnik Temirtag glibinoyu majzhe 30 m Dlya rujnuvannya porid vikoristovuvali znaryaddya z kamenya dereva kistki rogu a takozh bronzovi klini j kirki Na dilyankah ogolen rudnih til vikoristovuvali vognevij metod yih rujnuvannya Poblizu midnih rudnikiv viyavleni chislenni skupchennya metalurgijnih shlakiv inodi duzhe znachni sho svidchit pro poyednannya v odnij spilnoti girnichoyi ta metalurgijnoyi diyalnosti Tilki na odnomu Yulinskomu rudniku u vidvalah bulo nakopicheno blizko 12 tis m3 midnih shlakiv Ce z urahuvannyam velmi malih ob yemiv pechej togo chasu peredbachaye ponad 1 mln okremih plavlen sho potrebuvalo zoseredzhennya masovih zusil bagatoh pokolin chudskih girnikiv U Shidnij Aziyi zafiksovano lishe odin pradavnij centr virobnictva bronzi yakij roztashovuvavsya na teritoriyi suchasnogo Tayilandu j ekspluatuvavsya z kincya IV tis do R H Chas jogo isnuvannya obmezhuvavsya kilkoma storichchyami a teritorialnij vpliv nosiv dostatno lokalnij harakter Takim chinom mozhna konstatuvati intensivnu ekspluataciyu vidnosno nechislennoyi grupi potuzhnih rodovish na bazi yakih utvorilisya znachni girnicho metalurgijni centri bronzovoyi dobi Virobleni v nih midni virobi rozpovsyudzhuvalis na prilegli ta viddaleni teritoriyi j zabezpechuvali priskorenij rozvitok materialnoyi kulturi ta socialnih procesiv Procesi shirokogo osvoyennya virobnichih metaliv u riznih girnicho metalurgijnih centrah Yevraziyi zdebilshogo pov yazuyut z migraciyeyu spilnot yaki volodili dosvidom i znannyami girnichoyi spravi prichomu organizacijni formi promislu spiralisya na sakralni kulti ta yih sluzhiteliv Girnichi virobkiDo najbilsh rannih form virobok vidnosyat tak zvani midni yami chislenni skupchennya yakih zafiksovani v 45 km pivnichnishe Zhezkazganu z kazahskoyi movi zhezkazgan misce de kopali mid Ci virobki predstavleni neglibokimi kar yerami abo transheyami dovzhinoyu 100 140 m shirinoyu 2 2 5 m j glibinoyu do 3 m Vidkrita rozrobka okisnenih midnih ta olov yanih rud zokrema kasiteritu bula harakterna j dlya bilsh piznogo chasu prichomu kar yeri chudskih kopalen syagali po osyah dekilkoh soten metriv chasami perehodyachi u pidzemni virobki Rozkrittya rudnih til pri pidzemnij rozrobci provodili zdebilshogo shtolnyami yaki zakladali v yarah chi z bortiv poperedno vibranih kar yeriv vikoristovuvali takozh vertikalni stvoli Glibina robochih gorizontiv zumovlyuvalasya rivnem gruntovih vod yakij stanoviv vid 8 do 28 m Vidkriti roboti veli za dopomogoyu zemlerijnih motik i kajl Skelni porodi zdebilshogo midisti piskoviki inodi kvarciti slanci rujnuvali vazhkimi kam yanimi molotami kirkami a takozh zubilami j molotkami Arheologami viyavleni sotni girnichih i zbagachuvalnih znaryad praci davnih girnikiv kazahskogo stepu Cikavimi osoblivostyami kopalen bulo maskuvannya ust shtolen i stvoliv ta perekrittya yih vazhkimi plitami Zgidno z girnichimi tradiciyami Yevrazijskogo prostoru pidzemni virobki j stvoli po zakinchennyu ekspluataciyi shilno zakladali pustoyu porodoyu Pershi pismovi svidchennya pro rudniki Sariarki nalezhat Gerodotu yakij pisav sho na shid vid Aralskogo morya meshkayut plemena sho vedut rozrobku rud na mid zoloto sriblo j inshi metali Oznaki davnih virobok stali nadijnimi poshukovimi dorogovkazami dlya geologiv i girnikiv XIX st yaki znov vidkrili potuzhni rodovisha polimetaliv Kazahstanu sho uspishno ekspluatuyutsya i zaraz Div takozhIstoriya girnichoyi spravi Vidkrittya pershih virobnichih metalivLiteratura