Перша російська антарктична експедиція 1819—1821 років під керівництвом Фабіана Готтліба фон Беллінсгаузена (в Росії його називали Фадей Фадейович Беллінсгаузен) до Південного океану. Метою експедиції було, згідно зі звітом фон Беллінсгаузена, «оглянути ті частини Південного океану, в яких ніхто ще не бував, або в тих частинах, які уже відомі, оглянути острови, яких не бачили попередні мореплавці». Початково називалася «Експедицією до південних полярних морів». Назва «Перша російська антарктична експедиція» з'явилася в 1949 році, коли СРСР вступив у боротьбу з країнами Заходу за право освоєння Антарктиди.
Перша російська антарктична експедиція | |
---|---|
М. М. Семьонов. Шлюпи «Восток» і «Мирний» в Антарктиці | |
Країна | Російська імперія |
Дата початку | 4 (16) липня 1819 року |
Дата закінчення | 24 липня (5 серпня) 1821 року |
Керівник | Фабіан Готліб фон Беллінсгаузен |
Експедиція складалася з двох шлюпів — «Восток», яким командував Беллінсгаузен, та «Мирний» під командуванням Михайла Лазарєва. Заступником Беллінсгаузена на шлюпі «Восток» був полтавський дворянин Іван Завадовський. Команди обох кораблів налічували 190 осіб.
Поспіх, з яким готувалася експедиція (указ російського імператора Олександра І з'явився 27 березня 1820 р., а шлюпи вийшли в море 16 липня), дослідники пов'язують з тим, що до Росії дійшла інформація про розвідки в південних широтах, які планував британський Королівський військово-морський флот, тому імператор почав форсувати спорядження російської експедиції.
Беллінсгаузен та Лазарєв удруге у світі (після Джеймса Кука) обійшли Антарктиду і пройшли далі на південь, ніж Кук. 127 днів (загалом експедиція тривала 751 день) шлюпи «Восток» та «Мирний» перебували вище 60° південної широти і кількаразово наближалися до континенту чи шельфових льодовиків Антарктиди.
Після повернення фон Беллінсгаузен написав детальний звіт з додатком атласу подорожі, який вийшов друком у Санкт-Петербурзі в 1831 році. Друге видання книги здійснили у СРСР у 1949 році з передмовою радянського військового історика Євгена Шведе.
Перша російська експедиція відкрила низку островів у високих південних широтах і тропіках, однак не досягла берега Антарктичного континенту. Тому її першість у відкритті Антарктиди є дискусійним питанням.
Згідно з радянською історіографією, Беллінсгаузен та Лазарєв відкрили Антарктиду 28 січня 1820 року. Однак пізніші дослідження та дані експедиції британців Едварда Брансфілда та Вільяма Сміта, які 30 січня 1820 року висадилися на півострові Триніті, що є частиною континенту, ставлять під сумнів це твердження.
Згідно зі звітом Беллінсгаузена, 28 січня 1820 року шлюпи досягли точки 69°25' південної широти та 2°10' західної довготи (в районі шельфового льодовика неподалік сучасної Землі королеви Мод). У цей день Беллінсгаузен записав: «…встрѣтили льды; которые представились намъ сквозь шедшій тогда снѣгъ, въ видѣ бѣлыхъ облаковъ». У рапорті від 21 квітня 1820 року до морського міністра Російської імперії де Траверсе Беллінсгаузен написав:
«… признаковъ большой южной земли нигдѣ имъ не встрѣчено, хотя плаваніе его происходило по большей части за полярнымъ кругомъ, если же таковая земля и существуетъ, то должна быть во льдахъ, покрыта ими и опознать оной нѣтъ возможности»
У звіті Беллінсгаузена відсутні згадки, що експедиція відкрила материкові землі, але вже у передмові до другого видання звіту 1949 року Антарктида згадується кілька десятків разів, а саму експедицію називають антарктичною. У 1949 році, вступивши у суперництво з Заходом за право освоєння Антарктиди, влада СРСР свідомо зманіпулювала датами.
Передісторія та планування експедиції
Усі дати в цьому та інших розділах статті подано за григоріанським календарем
Експедиція до південних полярних морів споряджалася майже одночасно з експедицією Михайла Васильєва та Гліба Шишмарьова, які на шлюпах «Открытие» та «Благонамеренный» вирушили досліджувати північні полярні води. Згідно з географічними теоріями, які існували в XVIII—XIX ст., значні масиви суші в Північній півкулі мали би врівноважуватися материком у Південній півкулі.
Першим дослідником, який пішов у високі полярні широти і перетнув Південне полярне коло, був англійський мореплавець Джеймс Кук. Під час навколосвітньої подорожі в 1772—1774 рр. він досягнув 67°15′ південної широти, але був зупинений кригою. Відтак Дж. Кук зробив висновки: «…жодна людина ніколи не наважиться пройти на південь далі, ніж це вдалося мені. Землі, які, можливо, знаходяться на півдні, ніколи не будуть досліджені».
Беллінсгаузен засвідчував, що ініціатива спорядити експедицію на пошук Антарктиди належить імператору Олександру І. Проте пізніші дослідники, зокрема бібліотекар Королівського географічного товариства (Велика Британія) Хью Роберт Мілл та Френк Дебенхем, директор кембриджського Полярного інституту, вважали, що план навколосвітньої подорожі запропонував морський міністр Російської імперії де Траверсе.
Низка дослідників схильні вважати, що одночасне спорядження подвійної експедиції — до Північного та Південного полюсів — переслідувало, зокрема, геополітичні цілі. Станом на 2019 рік документів про початковий проект такої експедиції не було знайдено, що може бути свідченням того, що він був секретним. Кожна з експедицій називалася по-військовому «дивізією».
Побічним підтвердженням гіпотези про геополітичні цілі експедиції Беллінсгаузена є поспіх, з яким її готували, а також те, що на борт судна було взято лише одного науковця — професора Казанського університету Івана Симонова, спеціаліста з астрономії, тому практично всі спостереження в галузі географії, природознавства, етнографії проводили офіцери експедиції.
Спорядження та склад експедиції
Питання щодо керівника «Південної дивізії» довго дискутувалося у вищих політичних колах та в Адміралтействі. Наказ про призначення Фабіана Готліба фон Беллінсгаузена було підписано лише 4 травня 1819 року. 23 травня він прибув до Петербурга із Севастополя, де в чині капітана 2 рангу командував фрегатом «Флора».
Беллінсгаузен відразу після призначення отримав премію в 1 000 рублів. На непередбачені витрати під час плавання — 10 000 рублів сріблом. Загалом, згідно з наказом Олександра І, фінансування експедиції до південних полярних морів складало 100 000 рублів.
Всю команду преміювали ще до того, як шлюпи вийшли в море: Беллінсгаузен отримав 5 000 рублів, Лазарєв — 3 000 рублів, всі офіцери та матроси — річну зарплатню. Стандартна зарплатня матроса першої статті складала 13 рублів 11 копійок на рік. Згідно зі звітом Беллінсгаузена, цар звелів на час подорожі підвищити зарплатню офіцерам та матросам у 8 разів.
Офіцерський склад та нижчі чини були сформовані з числа добровольців, які відповідали жорстким вимогам, зокрема, були не старші за 35 років, мали добре здоров'я, знали хоча би одну з корабельних професій, уміли добре стріляти з рушниць. Деякі дослідники, зокрема Василь Придатко-Долін, припускають, що у команді шлюпів могли бути українці.
На борту шлюпа «Восток» перебували 6 офіцерів (у тому числі Іван Завадовський), штаб-лікар Якоб Берг, астроном Іван Симонов, художник Павло Михайлов), 36 унтер-офіцерів, артилеристів і ремісників, 4 офіцерських денщики та 71 матрос. На шлюпі «Мирний» були 5 офіцерів, штаб-лікар Галкін, ієромонах Діонісій, 22 унтер-офіцери та артилеристи, 45 матросів.
У подорож було взято запас основних продуктів, яких мало вистачити на два роки. Згідно зі звітом Беллінсгаузена, на борт взяли 20,5 тонни сушеного гороху, 7 тонн вівса та гречки, 28 тонн солоного м'яса, 65,8 тонни сухарів, багато квашеної капусти (обсяг не вказано), 3926 літрів горілки. Для боротьби з цингою взяли запас хвойної есенції, лимони, гірчицю і патоку. Головним повсякденним напоєм команди був чай, куплений у Лондоні та Ріо. Запасів виявилося зовсім недостатньо, тож командування докуповувало продукти у Данії, Бразилії, Австралії, щоб забезпечити автономне плавання шлюпів на 4-5 місяців.
Експедиційні кораблі
Обидва вітрильники були збудовані в 1818 році на російських верфях.
Шлюп «Восток»: водотоннажність 900 тонн, довжина 129 футів 10 дюймів (39,53 м), ширина 32 фути 8 дюймів (9,96 м); висота грот-мачти — 136 футів (41,45 м). На «Востоку» було встановлено шістнадцять 18-фунтових гармат і дванадцять 12-фунтових карронад.
Шлюп «Мирний» був збудований у Кронштадті, як транспортний корабель «Ладога», однак перейменований і модернізований під потреби експедиції. Довжина 120 футів (36,58 м), ширина — 30 футів (9,14 м), водотоннажність — 530 тонн. На «Мирному» було 6 карронад і 14 трифунтових гармат. Офіцери мешкали в каютах, а матроси розташовувалися на нічліг у гамаках, прив'язаних на батарейній палубі.
Михайло Лазарєв обрав для себе «Мирний» і особисто керував його модернізацією. Оскільки Беллінсгаузен був призначений за 42 дні до початку експедиції, йому дістався «Восток», який обидва капітани вважали незручним і затісним для команди. «Восток» був збудований із сирої деревини і лиш перед виходом в море нижню частину корпусу обшили мідними листами. Як пізніше зафіксував Беллінсгаузен у своєму звіті, корпус «Востока» виявився слабким для плавання у полярних водах, його доводилося неодноразово укріплювати і ремонтувати.
Хід експедиції
Початок експедиції (липень 1819 — грудень 1819)
Південна та Північна «дивізії» одночасно вирушили в плавання — 16 липня 1819 року о 18.00 вони вийшли з Кронштадта.
Спершу всі чотири кораблі трималися одним загоном. Перша стоянка була у Копенгагені, де придбали апарат для опріснювання води та найсучасніші на той час карти і атласи. Беллінсгаузен придбав книгу Христофера Ханстена про магнетизм, випущену на початку 1819 року, на основі якої проводилися пошуки Південного магнітного полюсу. Проте на Беллінсгаузена чекало розчарування — німецький натураліст, медик Карл Мертенс, який у Копенгагені мав приєднатися до експедиції, відмовився від поїздки, посилаючись на брак часу для підготовки. Невдовзі у Лондоні було закуплено наукові прилади — чотири хронометри, два телескопи, секстанти (навігаційний інструмент), глибоководний термометр тощо. Проте у звіті про експедицію Беллінсгаузен визнав, що куплені прилади були різної якості, зокрема, хронометр на «Востоку» вже в травні 1820 року давав похибку на 5-6 хвилин за добу, а на «Мирному» — на понад 10 хвилин.
Відтак шлюпи «Восток» та «Мирний» взяли курс на Бразилію. 4 грудня, після трьох тижнів перебування у Бразилії, експедиція рушила на південь.
Беллінсгаузен та Лазарєв ухвалили рішення, щоб шлюпи трималися разом, а під час туманів — на відстані не більше однієї версти (1,066 км).
Дослідження в субантарктиці та Антарктиці (грудень 1819 — березень 1820)
27 грудня «Восток» та «Мирний» досягли острова Південна Джорджія, з якого Беллінсгаузен хотів почати дослідження Південного океану. Цього ж дня на 54°31′ п. ш. експедиція побачила непозначений на картах острів і назвала його на честь лейтенанта на шлюпі «Мирний» островом Анненкова. Пізніше було з'ясовано, що цей острів відкрив Джеймс Кук 20 січня 1775 року і назвав на честь лейтенанта свого корабля — островом Пікерсгіла.
3 січня мандрівники зустріли вкритий льодом острів, який назвали на честь учасника експедиції лейтенанта Лєскова. Острови, відкриті 4 січня, були названі на честь офіцерів «Востока» — острів Завадовського та Костянтина Торсона. 1831 року у звіті про експедицію Беллінсгаузен з політичних міркувань змінив назву острова Торсон на Високий, оскільки у 1825 році Торсон взяв участь у повстанні декабристів проти монархії. Групу з трьох відкритих островів назвали архіпелагом де Траверсе.
За кожен відкритий острів Беллінсгаузен видавав вартовим матросам нагороду в 5 талерів.
На островах для потреб експедиції у питній воді нарубали льоду. А також вловили близько 100 пінгвінів, яких надалі використовували в їжу.
14 січня 1820 року експедиція проминула відкриті Куком острови Саутерн-Туле і взяла курс південніше, куди Дж. Кук не наважився спуститися через непрохідні, як він вважав, льоди. «Восток» та «Мирний» повільно просувалися поміж крижаних полів, і 27 січня перетнули Південне полярне коло.
28 січня Беллінсгаузен описав свої спостереження: «наблюдали льды, которые представились нам сквозь шедший тогда снег в виде белых облаков». Шлюпи знаходилися в точці 69°21'28" п. ш. и 2°14'50" з. д., на відстані щонайменше 20 км від сучасного шельфового льодовика Беллінсгаузена.
Команда вже була втомлена та потерпала від холоду. Попри те, що були встановлені чавунні печі і в якості грілок матроси використовували нагріті гарматні ядра, температура в спальних приміщеннях сягала не вище 8 градусів за Цельсієм. Крім того, на шлюпах закінчувався запас дров. Проте Беллінсгаузен та Лазарєв вирішили просуватися далі на південь.
17 лютого 1820 р. Беллінсгаузен записав:
«Видя льдяные острова, поверхностью и краями сходные с поверхностью и краями большого вышеупомянутого льда, пред нами находящегося, мы заключили, что сии льдяные громады и все подобные льды от собственной своей тяжести, или других физических причин, отделились от матерого берега, ветрами отнесённые, плавают по пространству Ледовитого Южного океана…»
Очевидно, експедиція спостерігала шельфові льодовики Антарктиди. У ці дні експедиція зафіксувала кілька айсбергів та бачила полярне сяйво.
До початку березня кораблі вже потребували ремонту: вітер порвав частину вітрил, на «Востоку» луснули кілька щогл та була пошкоджена система кермування. Командування ухвалило виходити з південних широт та йти до Австралії.
Плавання в Австралію та Океанію (березень — листопад 1820)
8 квітня «Восток» та «Мирний» кинули якір у затоці Порт-Джексон (Австралія).
Беллінсгаузен вмів читати англійською, проте погано розумів усну мову, тому перекладачем для нього став капітан-лейтенант Іван Завадовський.
19 травня, після ремонту шлюпів, експедиція вирушила до Нової Зеландії, де провела місяць, вивчаючи, зокрема, побут племені маорі. Відтак, долаючи шторми, російські судна пішли до островів у Океанії.
20 липня експедиція спробувала висадитися на атол, якому Беллінсгаузен дав назву острів Моллера — на честь контр-адмірала російського флоту (нині острів Аману, архіпелаг Туамоту). Експедиція не знала, що острів був відкритий 1606 року португальським мореплавцем Педро Фернандесом де Кіросом. Озброєні списами аборигени завадили росіянам висадитися на острів, демонструючи свою ворожість. Беллінсгаузен написав у звіті:
«Таковое упорство принудило нас возвратиться. Упорство сие, конечно, происходит от совершенного неведения о действии нашего огнестрельного оружия и превосходства нашей силы. Ежели бы мы решились положить на месте несколько островитян, тогда, конечно, все прочие пустились бы в бегство, и мы бы имели возможность без всякого препятствия выйти на берег. Но, удовлетворив своё любопытство в довольно близком расстоянии, я не имел особенного желания быть на сем острове… <…> Когда мы от острова уже довольно удалились, тогда из лесу на взморье выбежали женщины и приподняв одежду, показывали нам задние части тела своего, хлопая по оным руками, другие плясали, чем, вероятно, хотели нам дать почувствовать слабость сил наших. Некоторые из служителей просили позволения, чтоб островитян наказать за дерзость, выстрелить в них дробью, но я на сие не согласился».
Відтак експедиція відкрила ще низку островів (сучасний архіпелаг Туамоту), місцеве населення яких виявляло подібну ворожість. Надалі з'ясувалося, що більшість островів були відкриті іншими мореплавцями задовго до Беллінсгаузена.
Нові та подвійні відкриття цього періоду: острів Волконського (зараз острів Такуме), острів Барклая де Толлі (острів Рароіа, відкритий у 1605 році Педро Фернандесом де Кіросом), острови Єрмолова та Кутузова (острів Таенга та острів Макемо, відповідно; відкриті у 1803 р. англійцем Джоном Байєрсом), групу островів Раєвського та Остен-Сакена (зараз острів Катіу), острів Чичагова (острів Таханеа, відкритий в 1772 р. іспанцем Домінго де Бонечеа), острів Милорадовича (острів Фааіте, відкритий у 1802 році англійцем Джоном Тернбаллом), острів Вітгенштейна (острів Факарава), острів Грейга. На міжнародному рівні російські назви навіть тих островів, які були вперше відкриті Беллінсгаузеном, не закріпилися, за винятком острова Раєвського.
Під час цієї подорожі Беллінсгаузен дав пояснення природі утворення коралових островів.
2 серпня експедиція побувала на острові Таїті і за кілька тижнів вирушила до Австралії. На зворотному шляху було відкрито острів Лазарєва (сучасна назва Матаіва) та безлюдний атол Восток.
22 вересня експедиція Беллінсгаузена-Лазарєва прибула в Порт-Джексон (Австралія).
Друге плавання в Антарктику (листопад 1820 — серпень 1821)
12 листопада 1820 року, після ремонту шлюпів та купівлі продовольства, експедиція залишила Сідней і рушила вдруге до Південного океану.
Нижче 60° пд. ш. зустріли серію айсбергів. Беллінсгаузен порахував і записав у своїх нотатках, що питної води з найбільшого айсберга вистачить всьому населенню Землі (на той час воно складало 845 млн осіб) на 22 роки і 86 днів (у розрахунку по одному відру на день).
22 січня 1821 р. експедиція відкрила острів Петра І, але підійти близько до нього заважала крига, тому висадка на острів не відбулася. 29 січня побачили берег з високою горою, який назвали на честь царя Землею Олександра І. (Лише в 1940 р. було з'ясовано, що це не частина материка, а великий острів).
На початку лютого російська експедиція дісталася Нової Шетландії і зафіксувала, що відкрила нові острови. Проте пізніше з'ясувалося, що майже всі вони були відкриті до Беллінсгаузена-Лазарєва. Так, найбільш західний з Південних Шетландських островів, якому росіяни дали назву Бородіно, в жовтні 1820 року відкрив британський мореплавець Вільям Сміт і назвав його на свою честь — острів Сміт. Російська експедиція лише картографувала південне узбережжя цього острова. Так само експедиція Беллінсгаузена вважала, що знайшла нові острови, і дала їм назви, тоді як у 1819 р. вони вже були відкриті Вільямом Смітом: Малий Ярославець (Сноу), Смоленськ (Лівінгстон), Березина (Гринвіч), Полоцьк (Роберт), Лейпциг (Нельсон). А також острови, відкриті у 1820 р. британцем Едвардом Брансфілдом: острів Тейля (Десепшен), Мордвинова (Елефант), Шишкова (Кларкс).
5 лютого 1821 р. у районі Південних Шетландських островів експедиція Беллінсгаузена зустріла бот американського промисловця, мисливця за тюленями та котиками Натаніеля Палмера, якого поряд з британцями Вільямом Смітом і Едвардом Бренсфілдом та Фабіаном Готтлібом фон Беллінсгаузеном і Михайлом Лазарєвим вважають одним з першовідкривачів Антарктиди.
Повернення
20 лютого 1821 року шлюпи «Восток» та «Мирний» залишили субантарктику та взяли курс на Бразилію. Цей шлях зайняв майже 20 днів. У Бразилії, вперше за три місяці, мандрівники провітрили всі трюми, а також винесли на свіже повітря птахів, взятих як біологічні зразки, — пінгвінів з Нової Шетландії та папуг з Австралії.
Подальший шлях на батьківщину пролягав через Португалію та Данію. 5 серпня 1821 року експедиція повернулася у Кронштадт. Цар Олександр І особисто прибув зустрічати мандрівників, піднявся на борт «Востока» та «Мирного» і спілкувався з командним складом кілька годин.
Фабіана Готліба фон Беллінсгаузена було відзначено орденом Св. Володимира 3 ступеня, звання капітана-командора та пенсією в 1 200 рублів. Офіцери обох шлюпів також були нагороджені орденами — Св. Володимира 4 ст. та Св. Анни 3 ст., відповідно. Усім учасникам плавання, в тому числі й нижчим чинам, було призначено подвійну зарплатню на весь термін подальшої служби.
Навколосвітня подорож тривала 751 день. Під час плавання померли троє матросів. Ієромонах Діонісій, який захворів під час подорожі, помер невдовзі після повернення, у жовтні 1821 року, а в січні 1823 р. внаслідок психічних розладів, набутих під час подорожі, загинув лейтенант «Мирного» Іван Ігнатьєв.
Результати експедиції
Експедиція Беллінсгаузена та Лазарєва здійснила низку географічних відкриттів. У звіті (1931 р.) Беллінсгаузен писав: «… обретено двадцать девять островов, в том числе в южном холодном поясе два, в южном умеренном — восемь, а девятнадцать — в жарком поясе». Проте переважна частина островів, як виявилося пізніше, були відкриті мореплавцями ще до російської експедиції. Водночас низку вперше відвіданих островів експедиція Беллінсгаузена дослідила та описала. Вперше після Дж. Кука експедиції Белінсгаузена вдалося обійти Антарктиду, перетнути Південне полярне коло і сягнути високих полярних широт, куди не наважився піти Кук. Фактично, експедиція Беллінсгаузена спостерігала шельфові льодовики Антарктиди.
За підсумками подорожі 1819—1821 рр. Беллінсгаузен склав атлас, який включав 19 карт, 13 видів островів, 2 види крижаних островів та 30 різноманітних рисунків. Крім того, художник Павло Михайлов створив альбом, який нараховує 47 сторінок замальовок пейзажів, островів, тварин та птахів, етапів плавання шлюпів «Восток» і «Мирний», типажі аборигенів тощо. Професор Симонов привіз з подорожі етнографічну колекцію, яка зберігається в Казанському університеті (Російська Федерація), що налічує 37 предметів — знаряддя праці, зброя, одяг, домашнє начиння, прикраси народів Океанії.
Пізніші дослідники відзначали, що невелика кількість наукового персоналу і відсутність чіткої наукової програми негативно позначилася на якості наукових досліджень, зокрема, фактично не була охоплена метеорологія та океанографія. А значну частину часу астроном Симонов присвятив звірці бортових хронометрів, цим розрахункам присвячено 70 із 155 сторінок його наукового звіту.
Водночас магнітні вимірювання, проведені під час експедиції Беллінсгаузена, зацікавили видатного німецького математика та астронома Карла Гаусса. На думку окремих радянських вчених, їх вивчення дозволило Гауссу розрахувати розташування Південного магнітного полюсу.
Пам'ять. Історіографія
Джерела та історіографія
Опис подорожі було підготовлено Ф. Ф. Беллінсгаузеном вже в 1824 році; рукопис, який складався з 10 зошитів, був представлений Адміралтейському департаменту. Після сходження на трон Миколою I було подано прохання про асигнування коштів на друкування 1 200 примірників, яке залишилося без розгляду. Тільки в 1827 році новостворений Вчений комітет Головного морського штабу (його очолював Л. І. Голеніщев-Кутузов) підтримав прохання про друкування хоча б 600 примірників для того, щоб «праці були відомі», а також з метою не допустити ситуації, коли «зібрані капітаном Беллінсгаузеном набуття (відкриття нових земель, островів, водойм і т. ін.) через невідомість послужать на честі іноземних, а не наших мореплавців». В момент, коли було прийнято рішення про видання, автор перебував на Дунаї, беручи участь в бойових діях. Відповідальні за видання надавали тексту багато правок за своїм власним розумінням, що в результаті викликало різкий критичний відгук М. Лазарєва. Видання обійшлося в 38 052 рубля (приблизно 4000 фунтів стерлінгів), причому прибуток від його реалізації повинен був йти в кишеню капітана Беллінсгаузена. Опис подорожі (два томи з атласом карт і видів) було опубліковано в 1831 році за назвою «Двократні дослідження в Південному Льодовитому океані і плавання навколо світу протягом 1819, 20 і 21 рр., які були здійснені на шлюпах „Восток“ і „Мирний“ під керівництвом капітана Беллінсгаузена, командира шлюпи „Восток“. Шлюпою „Мирний“ керував лейтенант Лазарєв». Саме «Двократні дослідження» є базовим джерелом першої російської антарктичної експедиції, оскільки оригінальні авторські зошити не збереглися. Книга швидко стала бібліографічною рідкістю: Августу Петерманну вдалося роздобути в 1863 році екземпляр, який був дублетом в бібліотеці великого князя Костянтина Миколайовича. Частина офіційного листування Беллінсгаузена з морським міністром публікувалися в 1821—1823 роках в «Син батьківщини» та «Записки Адміралтейського департаменту».
Крім опублікованих та неопублікованих документів Беллінсгаузена, важливі відомості містяться в матеріалах астронома експедиції — професора І. М. Симонова. Відряджений від Казанського університету, він був зобов'язаний доповідати про хід плавання попечителю навчального округу М. Л. Магницькому, частина офіційних листів публікувалася в 1822 році на сторінках «Казанського вісника»; в цьому ж виданні публікувався і «Короткий звіт» Симонова. До матеріалів своєї подорожі Симонов неодноразово повертався протягом всієї наукової кар'єри, але їх опис для широкої публіки так і не завершив: текст «„Восток“ і „Мирний“» обривається під час другого відвідування Австралії. За основу свого оповідання Симонов поклав опублікований текст «Двократне дослідження», доповнений матеріалами власного листування і щоденника. У 1903 році син вченого передав Казанському університету текст подорожніх записок і 300 переплетених листів, однак щоденник виявився втраченим. Тільки в 1990 році фахівці Чорноморського флоту і Казанського університету опублікували матеріали І. М. Симонова про його участь в експедиції. До видання увійшла його актова промова 1822 року «Слово об успехах плавания шлюпов „Востока“ и „Мирный“ около света и особенно в Южном Ледовитом море в 1819, 1820 и 1821 годах» (вперше вона була перевидана в 1949 році разом з щоденником Кисельова), а також повний текст записок Симонова «„Восток“ і „Мирний“» з Відділу рукописів Наукової бібліотеки Казанського університету. Місцезнаходження наукового звіту Симонова невідомо.
У відділі рукописів Російської державної бібліотеки знаходиться щоденник, названий його автором «Пам'ятка, яка належить матросу 1-ї статті Єгору Кисельову». Він зберігся дивом, так як був проданим одному з ярославських букіністів; вперше опублікований в 1949 році.
Атлас подорожі містив 19 карт, 13 видів островів, 2 види крижаних островів і 30 різних малюнків. У 1949 році в зібраннях Державного історичного музею в Москві був виявлений оригінал альбому замальовок П. Михайлова. Він складався з 47 сторінок, на яких зафіксовані види островів, пейзажі, типи місцевих жителів. З огляду на те, що в експедиції не було натураліста, Михайлов прагнув якомога точніше замалювати зразки флори і фауни, фіксуючи кожне пір'ячко у птахів або лусочку у риб. У 2012 році Державний російський музей в Санкт-Петербурзі зробив двомовне (російське і англійське) видання репродукцій 209 акварелей і малюнків Михайлова, що відносяться до експедиції як Ф. Ф. Беллінсгаузена та М. П. Лазарева, так і М. Н. Станюковича і Ф. П. Літке, яка була спрямована для дослідження узбережжя Берингового моря і центральної частини Тихого океану в 1826—1829 роках.
За словами Ріпа Балклі — автора першого загального дослідження про Беллінсгаузена англійською мовою — російська антарктична експедиція опинилася «в інформаційному вакуумі». Тільки в 1928 році Ю. М. Шокальский заново проаналізував звіт глави експедиції. Друге видання «Двократних досліджень» було випущено тільки в 1949 році за редакцією Е. Е. Шведа, але воно було скороченим; скороченим було і видання 1960, однак відрізнявся характер вилучень. У 1963 році М. І. Бєлов вперше надрукував звітну карту експедиції, що складається з 15 аркушів. У передмові до цієї публікації було зазначено, що ні остаточний звіт Беллінсгаузена Морському міністерству, ні його первинний звіт так і не побачили світ, цей стан зберігався і в 2014 році. Далі, за словами Р. Балклі, без жодної видимої причини, історіографічний підйом, який тривав близько 30 років, згас. Перестали випускатися і узагальнювальні публікації про хід та результати експедиції. Радянські та західні дослідники зосередилися на детальніших аспектах відвідуванням російськими суднами Австралії і островів Океанії. У 1988—1992 роках Глінн Баррат (Університет Британської Колумбії) випустив чотиритомну монографію «Russia and the South Pacific, 1696—1840».
Повний переклад «Двократних досліджень» на англійську мову був виконаний за редакцією відомого британського полярника Френка Дебенхема і опублікований в двох томах в 1945 році Товариством Хакліта. У 2010 році було випущено його факсимільне перевидання. У 2008 році в серії «Бібліотека подорожей» видавництва «Дрофа» вийшло зведене видання джерел з російської антарктичної експедиції: крім «Двократних досліджень» Беллінсгаузена, в нього увійшли ще лист М. Лазарєва, адресований Н. А. Шестакову, щоденник матроса Кисельова, скорочені записки Симонова і його ж "Слово про успіхи», а також «Із записок морського офіцера». Ріп Балклі опублікував на це видання рецензію, в якій критикував його концепцію, оскільки воно було лише повторенням радянських публікацій і не містило нового критичного погляду, а також охарактеризував безліч інших недоліків (відсутність біографій Беллінсгаузена і Лазарева, зведеної карти експедиції, перерахунку юліанських дат, наукової бібліографії та ін.). Таким чином, і в XXI столітті не вирішена проблема сучасного наукового видання першоджерел експедиції Беллінсгаузена і Лазарева.
Інтерпретація джерел про експедицію
Загалом існують шість різних описів плавання і найважливіших відкриттів, автори яких були учасниками експедиції та очевидцями подій. В рукописи довгий час входили: рапорт, відправлений в квітні 1820 року Ф. Ф. Беллінсгаузеном морському міністру де Траверсе з Австралії, приватний лист М. П. Лазарева, написаний через два місяці після повернення на батьківщину, а також щоденник матроса Кисельова, який вівся з великими перервами. Оперативно був опублікований журнал спостережень астронома І. М. Симонова, який вівся в період з 11 (23) грудня 1819 року до 25 березня (6 квітня) 1820 року;за деталями з ним не можуть бути порівняні його пізніші перероблені описи. З великим запізненням вийшла книга про подорож самого Ф. Беллінсгаузена. Опис експедиції лейтенанта Новосільського вийшов через 32 роки після її завершення. Згідно з Р. Балклі, жоден з джерел не може бути визнаний досить надійним для розгляду питання про датування найважливіших подій експедиції. Наприклад, в щоденнику Кисельова зіткнення шлюпа «Мирний» з крижиною сталося на тиждень пізніше, ніж в записах Лазарева і Беллінсгаузена. Можливо, він заповнював прогалини в подієвому ряду свого щоденника з запізненням, що цілком допустимо, з огляду на умови життя і праці рядового складу експедиції. Якщо брати до уваги опис подій січня 1820 року, то з шести джерел чотири узгоджуються між собою. Однак, судячи з листа Лазарева, спостереження за «зрілим льодом» відбулося на 20 днів раніше, ніж писали Беллінсгаузен і Новосільський. При цьому в листі Лазарева зустрічається досить примітна помилка — твердження, що в першому антарктичному сезоні не було втрачено жодної людини, а загибель трьох учасників припала на третій — завершальний — етап плавання. Судячи з офіційної рапорту про особовий склад експедиції, складеним відразу після повернення в Кронштадт, один матрос на «Мирному» помер від хвороби 9 (21) лютого 1820 року, а ще двоє загинули на «Востоку» 11 (23) травня і 30 серпня (11 вересня) 1820 року. Лазарєв також писав про навігаційні помилки Отто Коцебу, тоді як сучасні координати підтверджують вимірювання самого Коцебу і Беллінсгаузена. Той же автор також був схильний неоднозначно висловлюватися про час тих чи інших подій. Загалом лист Лазарева не може вважатися цілком правдивим джерелом.
Одним з найбільш складних для інтерпретації як російськими, так і світовими дослідниками є термін «Зрілий лід», який використовується і Лазарєвим, і Беллінсгаузеном в описі подорожі. У радянській літературі після 1949 він інтерпретувався як «крижаний континент». Більш того, в доповіді морському міністру Австралії в квітні 1820 року Беллінсгаузен вжив термін «материк льоду». Е. Тамміксаар стверджував, що якщо мореплавці дійсно спостерігали шельфовий льодовик, то у них не було об'єктів для зіставлення, оскільки Джеймс Кук не стикався з подібними явищами в своєму антарктичному плаванні, а картина реальних південнополярних льодовиків сильно відрізнялася від гіпотези Бюффона, з якої були знайомі і Беллінсгаузен, і Симонов. Описи льодів, зроблені Беллінсгаузеном, не могли бути адекватно зрозумілі сучасникам. За словами В. Корякіна, багато пасажів зі звіту капітана Беллінсгаузена морському міністру зрозуміліші, ніж описи з видання 1831 року, які зазнали літературної правки. У німецькому описі подорожі 1842 року перекладач взагалі випустив всі описи льодових умов, тоді як в англійському перекладі 1945 року «Зрілий лід» був переданий як «high icebergs» або «mother-icebergs», на відміну від термінів Вілкса (verge of continental ice) або Джеймса Росса (ice barrier). Ріп Балклі в своїй книзі 2014 року в перекладі відповідних пасажів текстів Беллінсгаузена і Лазарева використовував поєднання main ice, введене Джоном Россом і будучи висхідним для термінології Бюффона і Скорсбі. Р. Балклі також доводив, що І. Симонов був обізнаний про гіпотезу Бюффона, але під час плавання в антарктичних водах льодами не цікавився. Е.Тамміксаар в цьому контексті, порівнюючи його судження з судженнями інших офіцерів і навіть матроса Кисельова, поставив питання про дійсний статус астронома під час експедиції. Можливо, що офіцери так і не прийняли його в своє коло і що він не мав права голосу під час загальних обговорень в кают-компанії. Відповідно, і його власні ідеї не знаходили відгуку в інших учасників експедиції. Згідно Тамміксаара, ні для Беллінсгаузена, ні для Лазарева з Новосільским використовуваний термін «материк» не співвідносився з континентом, а використовувався для позначення невизначеного великого простору, покритого кригою, в тому числі крижаними горами.
Питання про пріоритет у відкритті Антарктиди
До 1948 року
Незважаючи на видання опису подорожі Беллінсгаузена і відомості про нього в німецьких журналах, аж до першої третини XX століття, питання про національний пріоритет у відкритті Антарктиди не ставилося. Тільки учасник плавання П. Новосільскій при обранні його членом Російського географічного товариства в 1855 році офіційно заявив про російську першість, що викликало різку відповідь віце-президента Ф. П. Літке, який стверджував, що в експедиції не було вчених, а після всіх європейських відкриттів інтерес до спадщини Беллінсгаузена згас. Подібну точку зору поділяв і Ю. М. Шокальский: експедиція Беллінсгаузена не призвела до відкриття Антарктиди і не стала стимулом для розуміння її природи як континенту. До початку XX століття експедиція Беллінсгаузена і Лазарева була практично забута, одну з перших спроб оживити пам'ять про неї зробив Фредерік Кук за результатами бельгійської антарктичної експедиції. У статті, що вийшла в 1901 році, американський дослідник писав, що «Беллінсгаузен і Лазарєв принесли своїй країні честь відкриття перших земель за Антарктичним колом». Однак оскільки Південний материк в той час не мав комерційного зацікавлення, то і питання не виходило за межі вузькоакадемічного. Перші публікації на теми Антарктиди в СРСР з'явилися в роки «Великого терору», тому навіть високопрофесійні полярники (наприклад, Н. Н. Урванцев) воліли зосереджуватися на описах успішності радянського досвіду в Арктиці. У передмові до першого видання книги Дугласа Моусона «В країні заметілі» (Видавництво Главсевморпуті, 1936) стверджувалося, що Антарктиду відкрили Дюмон-Дюрвіль, Росс і Вілксон, а Беллінсгаузен і Лазарєв побували тільки в антарктичних водах.
З іншого боку, в 1920-і роки Велика Британія і США прагнути довести свій пріоритет у відкритті Антарктиди. Для Британії з її імперією, за словами Е. Тамміксаара, було важливим вважитися державою-першовідкривачем континенту (Іспанія відкрила Америку, а Голландія — Австралію). Британці ж більше за всіх зробили для вивчення внутрішніх районів Антарктиди в 1900-1910-і роки. Чарлз Вілкс, зі свого боку, також оголошував себе першовідкривачем Південного континенту, що було оскаржене і розкритиковане Дюмон-Дюрвілем і Россом. У 1902 році була вперше опублікована версія, що першими берег Антарктиди міг бачити Натаніель Палмер 17 листопада 1820 року; в 1925 році пріоритет спробували приписати Брансфілду. Під час американо-британських дискусій 1920-1930-х років питання про те, що раніше в тих же місцях побували російські експедитори, навіть не виникало. Так само, коли Яльмар Рісер-Ларсен в 1930 році відкрив Берег Принцеси Марти, який могли спостерігати Беллінсгаузен і Лазарєв, про російську експедицію ніхто не згадав.
Після 1948 року
Питання про пріоритет Росії у відкритті Антарктиди перейшло в політичний вимір 9 серпня 1948 року, коли США офіційно закликали держави, які претендують на антарктичні території (Аргентину, Австралію, Чилі, Францію, Нову Зеландію, Норвегію та Велику Британію) об'єднати зусилля і створити кондомініум восьми держав. Інтереси Радянського Союзу не розглядалися. 29 січня 1949 року на рівні ЦК ВКП (б) було прийнято рішення залучити увагу громадськості до прав СРСР на антарктичні території. 10 лютого 1949 року було проведено спеціальне зібрання Географічного товариства СРСР, на якому об'ємну доповідь прочитав президент Товариства академік Л. С. Берг. Резолюція щодо його доповіді була дуже стриманою, в ній говорилося, що російські моряки лише «відкрили в 1821 р острів Петра I, Землю Олександра I, острови Траверсе та ін.» Таким чином, було поставлено питання про радянське освоєння Антарктики і наукових досліджень в регіоні відкриття Льодовикового континенту.
Об'ємний англійський переклад опису експедиції Беллінсгаузена вийшов в 1945 році за редакцією Френка Дебенхема, директора Полярного інституту імені Роберта Скотта, який займався питанням щодо російської пріоритеті ще в 1920-ті роки. На думку Е. Тамміксаара, саме з його редакторських приміток радянські дослідники вивели «ключ» до відкриттів Беллінсгаузена. Коментуючи спостереження 16 (28) січня 1820 року Дебенхем писав, що «цей день слід вважати невдалим для російської експедиції», оскільки вона перебувала не далі ніж за 20 миль від Берега Принцеси Марти; кілька годин ясної погоди означали б його відкриття на 110 років раніше, ніж це було зроблено норвежцями. Е. Е. Шведе опублікував рецензію на переклад в 1947 році, і зіграв чималу роль в радянських дискусіях 1949 року. Е. Шведе і Л. Берг зробили головний акцент на заявах Джеймса Кука про неможливість просування в крайні південні широти і про те, що гіпотетичний Південний континент навіки залишиться невідкритим. У передмові до видання «Двократні дослідження» 1949 року звучали і неприкриті політичні звинувачення. Шведе також посилався на спостереження радянських китобоїв флотилії «Слава», зіставляючи їх з даними Беллінсгаузена, Лазарева і Новосильського.
У 1961—1963 роках серію досліджень на базі звітної карти Беллінсгаузена опублікував історик полярних подорожей Михайло Іванович Бєлов. Таким чином, в аргументації російського пріоритету з'явився нове важливе джерело; карта, ймовірно, була складена офіцерами експедиції для подання морському міністру або навіть імператору. Карта включала 15 листів і містила кольорові позначки, що стосувалися стану льоду. За Бєловим, кожне вживання Беллінсгаузеном фрази «суцільний лід» означало, що експедиція стикалася не з простими крижаними полями, а з постійним крижаним берегом материка Антарктиди. За підрахунками Р. Балклі, Беллінсгаузен описав 12 зустрічей зі «суцільним льодом», використавши цю фразу 16 раз в рапортах і приблизно 33 рази в своїй книзі. Згідно з М. І. Бєловим, експедиція одночасно і відкрила материк, і здійснила його досить широке обстеження. Висновки Бєлова були повторені в книзі А. Ф. Трьошнікова, а також в дослідженні В. Есакова і Д. Лебедєва «Російські географічні відкриття і дослідження з давніх часів до 1917 року», в якій була репродукована карта «льодовикового берега» і відтворена класифікація льодів Новосильського.
Ця точка зору стала панівною в радянській історіографії. У «Нарисах з історії географічних відкриттів» І. П. та В. І. Магидовичів стверджувалося, з посиланням на лист Лазарева, що 16 січня 1820 року «росіяни вирішили проблему, що вважалася Д. Куком нерозв'язною», і підійшли менш ніж на 3 км до Берега Принцеси Марти. Відповідно на звітній карті інтерпретувався шельфовий льодовик, який в 1960 році отримав ім'я Лазарева. Описуючи спостереження 15 січня 1821 року, Магидовичі стверджували, що радянськими дослідниками в 1960-і роках були пітверджені слова Беллінсгаузена, оскільки відкрита ним Земля Олександра I з'єднана з Антарктичним півостровом шельфовим льодовиком Георга VI. У їх інтерпретації, експедиція Беллінсгаузена підходила до берегів Антарктиди дев'ять раз, у тому числі чотири рази на відстань 9-15 км. Гляціолог В. С. Корякін в 2008 році писав: Головне досягнення російських моряків відбулося літом 1820—1821 рр., відбулося воно в антарктичних водах. Відкриття Землі Олександра I та острова Петра I ніким не було оскаржено, було визнано усіма. До їх берегів російські кораблі виходили з найбільш льодовитих антарктичних морів. І не випадково одне з них (на захід від Антарктичного півострова) згодом отримало ім'я Беллінсгаузена.
У XXI столітті
У сучасній науці фундаментальні дослідження експедиції Беллінсгаузена і Лазарева на підставі першоджерел, а також їх сприйняття в російській і радянській науці зробили в основному три дослідника: Е. Тамміксаар (Естонія), Р. Балклі (Велика Британія) і А. В. Овлащенко (Латвія). У 2014 році Ріп Балклі опублікував перше англомовне дослідження експедиції Беллінсгаузена, в якому однозначно стверджував про погану підготовленість експедиції, і доводив, що Беллінсгаузен не був першим, хто спостерігав шельфові льодовики Антарктиди. Раніше, в 2013 році він оприлюднив свої висновки російською мовою в журналі «Питання історії природознавства і техніки». Вони зводилися до наступного:
- 7 (19) лютого 1819 року екіпаж англійського торгового брига «Вільямс» (шкіпер Вільям Сміт) спостерігав Південні Шетландські острови, які становлять частину Антарктичного континенту. 18 (30) січня 1820 року особовий склад цього ж брига під командуванням Едварда Брансфілда в присутності Сміта спостерігав материкову частину Антарктиди — гору Брансфілд. Судячи з зафіксованим свідченнями, вони здогадувалися, що спостерігали берег материка;
- команда Беллінсгаузена спостерігала прибережні шельфові льодовики, схожі на землю, 5 (17) лютого 1820 року; дата 16 (28) січня, наведена Лазарєвим, є хибною і виникла через те, що в цей день експедиція досягла максимально південної точки свого шляху в сезон 1820 року.
Е. Тамміксаар, коментуючи ситуацію, що склалася, заявив, що залучення спадщини дослідників XIX століття в геополітичні суперечки є «сумним фактом». Його точка зору змінювалася: якщо в статті для «Енциклопедії Антарктики» 2007 року він виразно заявляв про першість Беллінсгаузена, то в статті про рецепцію спадщини російської антарктичної експедиції в 2016 році він стверджував, що вказувати на першовідкривача Антарктиди безглуздо в зв'язку з повною зміною уявлень про географію південнополярних регіонів. Наявний же спір про пріоритети існує в координатах національної гордості і політичних антагонізмів; за аналогією з Договором про Антарктику 1959 року необхідно вирішувати питання і про відкриття Антарктиди.
Ріп Балклі, залишаючись на позиціях британського пріоритету, підкреслював в цьому контексті: Ніхто з цих мореплавців — Сміт, Брансфілд, Беллінсгаузен — ніколи не претендував на те, що він зі своєю командою одним махом «відкрили Антарктиду». Автору цієї статті теж хотілося уникнути повторення бездоказових і погано аргументованих дискусій минулого століття. На його думку, Антарктида тільки колективно, повільно і поступово відкривала себе … Хронологія цих трудомістких кроків — просто фактична. Вона не має ніякого значення для сучасної і майбутньої діяльності Росії, Великої Британії або будь-якої іншої країни в Антарктиці.
Примітки
- Ф. Ф. Беллинсгаузен — Двукратные изыскания в Южном Ледовитом океане и плавание вокруг света в продолжение 1819, 20 и 21 годов [ 27 січня 2020 у Wayback Machine.](рос.)
- . Архів оригіналу за 21 липня 2019. Процитовано 27 січня 2020.
- Bulkeley R. Bellingshausen and the Russian Antarctic Expedition, 1819—21. — N. Y. : Palgrave Macmillan, 2014. — 214 с. — .(англ.)
- Ф. Ф. Беллинсгаузен. Двукратные изыскания в Южном Ледовитом океане и плавание вокруг света в продолжение 1819, 1820 и 1821 годов, совершенные на шлюпах «Востоке» и «Мирном» под начальством капитана Беллинсгаузена командира шлюпа «Восток», шлюпом «Мирным» начальствовал лейтенант Лазарев. [ 27 січня 2020 у Wayback Machine.](рос.)
- Беллинсгаузен Ф. Ф. Двукратные изыскания в Южном Ледовитом океане и плавание вокруг света / Сост. и подг. Г. В. Карпюк, Е. И. Харитонова; авт. предисловия В. С. Корякин. — М. : Дрофа, 2008. — 990 с. — (Библиотека путешествий) — .(рос.)
- . Архів оригіналу за 23 березня 2020. Процитовано 27 січня 2020.
- Выписка из донесения капитана 2 ранга Беллинсгаузена к морскому министру от 8 апреля 1820 г. из Порта Жаксона [ 28 січня 2020 у Wayback Machine.](рос.)
- . Архів оригіналу за 28 січня 2020. Процитовано 27 січня 2020.
- Origins of the Russian Antarctic expedition: 1819—1821 [ 19 червня 2018 у Wayback Machine.](англ.)
- Кук Д. Путешествие к Южному полюсу и вокруг света / Пер. с англ. и комм. Я. М. Света; под науч. ред. и со вступ. ст.. — М. : Государственное издательство географической литературы, 1948. — С. 434. — 528 с.(рос.)
- Е. Шведе. . Восточная литература. Архів оригіналу за 19 квітня 2019. Процитовано 15 травня 2020.(рос.)
- . Архів оригіналу за 20 червня 2019. Процитовано 27 січня 2020.
- Беллинсгаузен Ф. Ф. Двукратные изыскания в Южном Ледовитом океане и плавание вокруг света в продолжение 1819, 20 и 21 годов, совершенные на шлюпах «Востоке» и «Мирном» под начальством капитана Беллинсгаузена командира шлюпа «Восток». Шлюпом «Мирным» начальствовал лейтенант Лазарев / Под ред., со вступ. статьёй и коммент. д-ра воен.-мор. наук Е. Е. Шведе. — 2-е изд. — М. : Державне видавництво географічної літератури, 1949. — 360 с.(рос.)
- . Архів оригіналу за 27 січня 2020. Процитовано 27 січня 2020.
- PAUL A. SIPLE (1963). (PDF). pubs.aina.ucalgary.ca. Arctic Institute of North America. Архів оригіналу (PDF) за 30 червня 2020. Процитовано 15 травня 2020.
- . www.britannica.com. Архів оригіналу за 21 серпня 2020. Процитовано 15 травня 2020.(англ.)
- Сирый С. П. Кругосветное плавание капитана 2 ранга Ф. Ф. Беллинсгаузена и лейтенанта М. П. Лазарева на шлюпах «Восток» и «Мирный» и открытие Антарктиды (Посвящается 190-летию со дня открытия Антарктиды) (PDF). Российский государственный архив военно-морского флота(РГАВМФ). (PDF) оригіналу за 20 квітня 2020. Процитовано 15 травня 2020.(рос.)
- Два плавания вокруг Антарктиды. Рус. экспедиция Ф. Ф. Беллинсгаузена, М. П. Лазарева, 1819—1821 гг. и сов. экспедиция, 1982—1983 гг. : сб. / Сост. В. В. Аристов; предисл. А. Ф. Трёшникова. — Казань : Изд-во Казан. ун-та, 1990. — С. 293-294. — 389 с. — .(рос.)
- The Voyage of Captain Bellingshausen to the Antarctic Seas, 1819—1821 / edited by Frank Debenham. — L. : Printed for the Hakluyt Society, 1945. — xxx, 474 с. — (Hakluyt Society, 2nd series, no. 91).(англ.)
- Tammiksaar E. The Russian Antarctic Expedition under the command of Fabian Gottlieb von Bellingshausen and its reception in Russia and the world // Polar Record. — 2016. — Vol. 52, no. 5. — С. 578—600. — DOI:10.1017/S0032247416000449.(англ.)
- Шокальский Ю. М. Столетие со времени отправления русской антарктической экспедиции под командою Ф. Беллинсгаузена и М. Лазарева 4 июля 1819 г. из Кронштадта // Известия Русского географического общества. — 1928. — Т. 60, вип. 2. — С. 175—212.(рос.)
- Первая русская антарктическая экспедиция 1819—1821 гг. и её отчётная навигационная карта : сб. ст. / Под ред. д-ра ист. наук М. И. Белова; Аркт. и антаркт. науч.-исслед. ин-т; Глав. упр. гидрометеослужбы при Совете министров СССР. — Л. : Морской транспорт, 1963. — 166 с.(рос.)
- Bulkekey R. Dvukratnye izyskaniya v yuzhnom lyedovitom okeane i plavaniye vokrug sveta v prodolzheniye 1819, 1820, i 1821 godov [Two seasons of exploration in the Antarctic ocean and a circumnavigation, during the years 1819, 1820, and 1821. Faddei Faddeyevich Bellingshausen. Editors G.V. Karpyuk, and E.I. Kharitonova. 2008. Moscow: Drofa, 991 p., illustrated, hard cover. . 500 RUB] // Polar Record. — 2012. — Vol. 48, no. 4. — DOI:10.1017/S0032247410000392.(англ.)
- Балкли Рип (Англия). Первые наблюдения материковой части Антарктиды: попытка критического анализа // Вопросы истории естествознания и техники. — 2013. — № 4. — С. 41—56.
- Ferdinand Löwe. Bellingshausens Reise nach der Südsee und Entdeckungen im südlichen Eismeer // Archiv für wissenschaftliche Kunde von Russland. — 1842. — С. 125—174.(нім.)
- Cook F. A. Captain Fabian Gottlieb Von Bellingshausen, 1819—1821. The Discovery of Alexander I., Peter I., and Other Islands // Bulletin of the American Geographical Society. — 1901. — Vol. 33, no. 1. — С. 36—41.(англ.)
- Трёшников А. Ф. История открытия и исследования Антарктиды. — М. : Географгиз, 1963. — 431 с. — (Открытие Земли).(рос.)
- Лебедев Д. М., Есаков В. А. Русские географические открытия и исследования с древних времен до 1917 года. — М. : Мысль, 1971. — 516 с.(рос.)
- Магидович И. П., Магидович В. И. Глава 2. Экспедиция Беллинсгаузена — Лазарева и открытие русскими Антарктиды // Очерки по истории географических открытий. — Изд. 3-е, перераб. и доп.. — М. : Просвещение, 1985. — Т. 4: Географические открытия и исследования нового времени (XIX — начало XX в.). — С. 26—30. — 335 с.(рос.)
- Ган И. Л. Рецензия на книгу А. В. Овлащенко «Материк льда. Первая русская антарктическая экспедиция и ее отражение в советской историографии (1920-е — 1940-е годы) // Жизнь Земли. — 2015. — Т. 37. — С. 207—211. — ISSN 0514-7468.(рос.)
- Tammiksaar E. Bellingshausen, Fabian Von; Russian Naval (Vostok and Mirnyy) Expedition (1819—1821) // Encyclopedia of the Antarctic / Ed. by Beau Riffenburgh. — N. Y., L. : Routledge, Taylor & Francis Group, 2007. — С. 138—139, 823—825. — 1272 с. — .(англ.)
Посилання
Звітова карта плавання
- . The David Rumsey Map Collection Database. Cartography Associates. Архів оригіналу за 4 червня 2019. Процитовано 15 квітня 2019.
- . The David Rumsey Map Collection Database. Cartography Associates. Архів оригіналу за 4 червня 2019. Процитовано 15 квітня 2019.
- Журавель В.П. 200-летие открытия Антарктиды: необходим прорыв в отечественных научных исследованиях // Современная Европа, 2020, № 7. – С. 207‒217.
Інше
- Гелаев В. (28.01.2015). . Газета.Ру. Архів оригіналу за 29 березня 2019. Процитовано 31 березня 2019.
- Еськов А. . Кронштадтский Вестник. Архів оригіналу за 31 березня 2019. Процитовано 31 березня 2019.
- . Военно-морской флот России. Архів оригіналу за 31 березня 2019. Процитовано 31 березня 2019.
- . Радио Свобода. Архів оригіналу за 31 березня 2019. Процитовано 31 березня 2019.
- Смирнов А. (17.06.2015). . Аргументы и Факты. Архів оригіналу за 23 червня 2015. Процитовано 20 квітня 2019.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Persha rosijska antarktichna ekspediciya 1819 1821 rokiv pid kerivnictvom Fabiana Gottliba fon Bellinsgauzena v Rosiyi jogo nazivali Fadej Fadejovich Bellinsgauzen do Pivdennogo okeanu Metoyu ekspediciyi bulo zgidno zi zvitom fon Bellinsgauzena oglyanuti ti chastini Pivdennogo okeanu v yakih nihto she ne buvav abo v tih chastinah yaki uzhe vidomi oglyanuti ostrovi yakih ne bachili poperedni moreplavci Pochatkovo nazivalasya Ekspediciyeyu do pivdennih polyarnih moriv Nazva Persha rosijska antarktichna ekspediciya z yavilasya v 1949 roci koli SRSR vstupiv u borotbu z krayinami Zahodu za pravo osvoyennya Antarktidi Persha rosijska antarktichna ekspediciyaM M Semonov Shlyupi Vostok i Mirnij v AntarkticiM M Semonov Shlyupi Vostok i Mirnij v AntarkticiKrayina Rosijska imperiyaData pochatku 4 16 lipnya 1819 rokuData zakinchennya 24 lipnya 5 serpnya 1821 rokuKerivnik Fabian Gotlib fon Bellinsgauzen Kerivniki ekspediciyi Titulnij list Atlasa k puteshestviyu kapitana Bellinsgauzena v Yuzhnom Ledovitom okeane i vokrug sveta v prodolzhenii 1819 1820 i 1821 godov Ekspediciya skladalasya z dvoh shlyupiv Vostok yakim komanduvav Bellinsgauzen ta Mirnij pid komanduvannyam Mihajla Lazaryeva Zastupnikom Bellinsgauzena na shlyupi Vostok buv poltavskij dvoryanin Ivan Zavadovskij Komandi oboh korabliv nalichuvali 190 osib Pospih z yakim gotuvalasya ekspediciya ukaz rosijskogo imperatora Oleksandra I z yavivsya 27 bereznya 1820 r a shlyupi vijshli v more 16 lipnya doslidniki pov yazuyut z tim sho do Rosiyi dijshla informaciya pro rozvidki v pivdennih shirotah yaki planuvav britanskij Korolivskij vijskovo morskij flot tomu imperator pochav forsuvati sporyadzhennya rosijskoyi ekspediciyi Bellinsgauzen ta Lazaryev udruge u sviti pislya Dzhejmsa Kuka obijshli Antarktidu i projshli dali na pivden nizh Kuk 127 dniv zagalom ekspediciya trivala 751 den shlyupi Vostok ta Mirnij perebuvali vishe 60 pivdennoyi shiroti i kilkarazovo nablizhalisya do kontinentu chi shelfovih lodovikiv Antarktidi Pislya povernennya fon Bellinsgauzen napisav detalnij zvit z dodatkom atlasu podorozhi yakij vijshov drukom u Sankt Peterburzi v 1831 roci Druge vidannya knigi zdijsnili u SRSR u 1949 roci z peredmovoyu radyanskogo vijskovogo istorika Yevgena Shvede Persha rosijska ekspediciya vidkrila nizku ostroviv u visokih pivdennih shirotah i tropikah odnak ne dosyagla berega Antarktichnogo kontinentu Tomu yiyi pershist u vidkritti Antarktidi ye diskusijnim pitannyam Zgidno z radyanskoyu istoriografiyeyu Bellinsgauzen ta Lazaryev vidkrili Antarktidu 28 sichnya 1820 roku Odnak piznishi doslidzhennya ta dani ekspediciyi britanciv Edvarda Bransfilda ta Vilyama Smita yaki 30 sichnya 1820 roku visadilisya na pivostrovi Triniti sho ye chastinoyu kontinentu stavlyat pid sumniv ce tverdzhennya Zgidno zi zvitom Bellinsgauzena 28 sichnya 1820 roku shlyupi dosyagli tochki 69 25 pivdennoyi shiroti ta 2 10 zahidnoyi dovgoti v rajoni shelfovogo lodovika nepodalik suchasnoyi Zemli korolevi Mod U cej den Bellinsgauzen zapisav vstrѣtili ldy kotorye predstavilis nam skvoz shedshij togda snѣg v vidѣ bѣlyh oblakov U raporti vid 21 kvitnya 1820 roku do morskogo ministra Rosijskoyi imperiyi de Traverse Bellinsgauzen napisav priznakov bolshoj yuzhnoj zemli nigdѣ im ne vstrѣcheno hotya plavanie ego proishodilo po bolshej chasti za polyarnym krugom esli zhe takovaya zemlya i sushestvuet to dolzhna byt vo ldah pokryta imi i opoznat onoj nѣt vozmozhnosti U zviti Bellinsgauzena vidsutni zgadki sho ekspediciya vidkrila materikovi zemli ale vzhe u peredmovi do drugogo vidannya zvitu 1949 roku Antarktida zgaduyetsya kilka desyatkiv raziv a samu ekspediciyu nazivayut antarktichnoyu U 1949 roci vstupivshi u supernictvo z Zahodom za pravo osvoyennya Antarktidi vlada SRSR svidomo zmanipulyuvala datami Peredistoriya ta planuvannya ekspediciyiUsi dati v comu ta inshih rozdilah statti podano za grigorianskim kalendarem Ekspediciya do pivdennih polyarnih moriv sporyadzhalasya majzhe odnochasno z ekspediciyeyu Mihajla Vasilyeva ta Gliba Shishmarova yaki na shlyupah Otkrytie ta Blagonamerennyj virushili doslidzhuvati pivnichni polyarni vodi Zgidno z geografichnimi teoriyami yaki isnuvali v XVIII XIX st znachni masivi sushi v Pivnichnij pivkuli mali bi vrivnovazhuvatisya materikom u Pivdennij pivkuli Pershim doslidnikom yakij pishov u visoki polyarni shiroti i peretnuv Pivdenne polyarne kolo buv anglijskij moreplavec Dzhejms Kuk Pid chas navkolosvitnoyi podorozhi v 1772 1774 rr vin dosyagnuv 67 15 pivdennoyi shiroti ale buv zupinenij krigoyu Vidtak Dzh Kuk zrobiv visnovki zhodna lyudina nikoli ne navazhitsya projti na pivden dali nizh ce vdalosya meni Zemli yaki mozhlivo znahodyatsya na pivdni nikoli ne budut doslidzheni Bellinsgauzen zasvidchuvav sho iniciativa sporyaditi ekspediciyu na poshuk Antarktidi nalezhit imperatoru Oleksandru I Prote piznishi doslidniki zokrema bibliotekar Korolivskogo geografichnogo tovaristva Velika Britaniya Hyu Robert Mill ta Frenk Debenhem direktor kembridzhskogo Polyarnogo institutu vvazhali sho plan navkolosvitnoyi podorozhi zaproponuvav morskij ministr Rosijskoyi imperiyi de Traverse Nizka doslidnikiv shilni vvazhati sho odnochasne sporyadzhennya podvijnoyi ekspediciyi do Pivnichnogo ta Pivdennogo polyusiv peresliduvalo zokrema geopolitichni cili Stanom na 2019 rik dokumentiv pro pochatkovij proekt takoyi ekspediciyi ne bulo znajdeno sho mozhe buti svidchennyam togo sho vin buv sekretnim Kozhna z ekspedicij nazivalasya po vijskovomu diviziyeyu Pobichnim pidtverdzhennyam gipotezi pro geopolitichni cili ekspediciyi Bellinsgauzena ye pospih z yakim yiyi gotuvali a takozh te sho na bort sudna bulo vzyato lishe odnogo naukovcya profesora Kazanskogo universitetu Ivana Simonova specialista z astronomiyi tomu praktichno vsi sposterezhennya v galuzi geografiyi prirodoznavstva etnografiyi provodili oficeri ekspediciyi Sporyadzhennya ta sklad ekspediciyiPitannya shodo kerivnika Pivdennoyi diviziyi dovgo diskutuvalosya u vishih politichnih kolah ta v Admiraltejstvi Nakaz pro priznachennya Fabiana Gotliba fon Bellinsgauzena bulo pidpisano lishe 4 travnya 1819 roku 23 travnya vin pribuv do Peterburga iz Sevastopolya de v chini kapitana 2 rangu komanduvav fregatom Flora Bellinsgauzen vidrazu pislya priznachennya otrimav premiyu v 1 000 rubliv Na neperedbacheni vitrati pid chas plavannya 10 000 rubliv sriblom Zagalom zgidno z nakazom Oleksandra I finansuvannya ekspediciyi do pivdennih polyarnih moriv skladalo 100 000 rubliv Vsyu komandu premiyuvali she do togo yak shlyupi vijshli v more Bellinsgauzen otrimav 5 000 rubliv Lazaryev 3 000 rubliv vsi oficeri ta matrosi richnu zarplatnyu Standartna zarplatnya matrosa pershoyi statti skladala 13 rubliv 11 kopijok na rik Zgidno zi zvitom Bellinsgauzena car zveliv na chas podorozhi pidvishiti zarplatnyu oficeram ta matrosam u 8 raziv Oficerskij sklad ta nizhchi chini buli sformovani z chisla dobrovolciv yaki vidpovidali zhorstkim vimogam zokrema buli ne starshi za 35 rokiv mali dobre zdorov ya znali hocha bi odnu z korabelnih profesij umili dobre strilyati z rushnic Deyaki doslidniki zokrema Vasil Pridatko Dolin pripuskayut sho u komandi shlyupiv mogli buti ukrayinci Na bortu shlyupa Vostok perebuvali 6 oficeriv u tomu chisli Ivan Zavadovskij shtab likar Yakob Berg astronom Ivan Simonov hudozhnik Pavlo Mihajlov 36 unter oficeriv artileristiv i remisnikiv 4 oficerskih denshiki ta 71 matros Na shlyupi Mirnij buli 5 oficeriv shtab likar Galkin iyeromonah Dionisij 22 unter oficeri ta artileristi 45 matrosiv U podorozh bulo vzyato zapas osnovnih produktiv yakih malo vistachiti na dva roki Zgidno zi zvitom Bellinsgauzena na bort vzyali 20 5 tonni sushenogo gorohu 7 tonn vivsa ta grechki 28 tonn solonogo m yasa 65 8 tonni suhariv bagato kvashenoyi kapusti obsyag ne vkazano 3926 litriv gorilki Dlya borotbi z cingoyu vzyali zapas hvojnoyi esenciyi limoni girchicyu i patoku Golovnim povsyakdennim napoyem komandi buv chaj kuplenij u Londoni ta Rio Zapasiv viyavilosya zovsim nedostatno tozh komanduvannya dokupovuvalo produkti u Daniyi Braziliyi Avstraliyi shob zabezpechiti avtonomne plavannya shlyupiv na 4 5 misyaciv Ekspedicijni korabli Shlyup Mirnij Akvarel Pavla Mihajlova Obidva vitrilniki buli zbudovani v 1818 roci na rosijskih verfyah Shlyup Vostok vodotonnazhnist 900 tonn dovzhina 129 futiv 10 dyujmiv 39 53 m shirina 32 futi 8 dyujmiv 9 96 m visota grot machti 136 futiv 41 45 m Na Vostoku bulo vstanovleno shistnadcyat 18 funtovih garmat i dvanadcyat 12 funtovih karronad Shlyup Mirnij buv zbudovanij u Kronshtadti yak transportnij korabel Ladoga odnak perejmenovanij i modernizovanij pid potrebi ekspediciyi Dovzhina 120 futiv 36 58 m shirina 30 futiv 9 14 m vodotonnazhnist 530 tonn Na Mirnomu bulo 6 karronad i 14 trifuntovih garmat Oficeri meshkali v kayutah a matrosi roztashovuvalisya na nichlig u gamakah priv yazanih na batarejnij palubi Mihajlo Lazaryev obrav dlya sebe Mirnij i osobisto keruvav jogo modernizaciyeyu Oskilki Bellinsgauzen buv priznachenij za 42 dni do pochatku ekspediciyi jomu distavsya Vostok yakij obidva kapitani vvazhali nezruchnim i zatisnim dlya komandi Vostok buv zbudovanij iz siroyi derevini i lish pered vihodom v more nizhnyu chastinu korpusu obshili midnimi listami Yak piznishe zafiksuvav Bellinsgauzen u svoyemu zviti korpus Vostoka viyavivsya slabkim dlya plavannya u polyarnih vodah jogo dovodilosya neodnorazovo ukriplyuvati i remontuvati Hid ekspediciyiPochatok ekspediciyi lipen 1819 gruden 1819 Pivdenna ta Pivnichna diviziyi odnochasno virushili v plavannya 16 lipnya 1819 roku o 18 00 voni vijshli z Kronshtadta Spershu vsi chotiri korabli trimalisya odnim zagonom Persha stoyanka bula u Kopengageni de pridbali aparat dlya oprisnyuvannya vodi ta najsuchasnishi na toj chas karti i atlasi Bellinsgauzen pridbav knigu Hristofera Hanstena pro magnetizm vipushenu na pochatku 1819 roku na osnovi yakoyi provodilisya poshuki Pivdennogo magnitnogo polyusu Prote na Bellinsgauzena chekalo rozcharuvannya nimeckij naturalist medik Karl Mertens yakij u Kopengageni mav priyednatisya do ekspediciyi vidmovivsya vid poyizdki posilayuchis na brak chasu dlya pidgotovki Nevdovzi u Londoni bulo zakupleno naukovi priladi chotiri hronometri dva teleskopi sekstanti navigacijnij instrument glibokovodnij termometr tosho Prote u zviti pro ekspediciyu Bellinsgauzen viznav sho kupleni priladi buli riznoyi yakosti zokrema hronometr na Vostoku vzhe v travni 1820 roku davav pohibku na 5 6 hvilin za dobu a na Mirnomu na ponad 10 hvilin Vidtak shlyupi Vostok ta Mirnij vzyali kurs na Braziliyu 4 grudnya pislya troh tizhniv perebuvannya u Braziliyi ekspediciya rushila na pivden Bellinsgauzen ta Lazaryev uhvalili rishennya shob shlyupi trimalisya razom a pid chas tumaniv na vidstani ne bilshe odniyeyi versti 1 066 km Doslidzhennya v subantarktici ta Antarktici gruden 1819 berezen 1820 Vid na lodovi ostrovi 4 bereznya 1820 roku Akvarel Pavla Mihajlova 27 grudnya Vostok ta Mirnij dosyagli ostrova Pivdenna Dzhordzhiya z yakogo Bellinsgauzen hotiv pochati doslidzhennya Pivdennogo okeanu Cogo zh dnya na 54 31 p sh ekspediciya pobachila nepoznachenij na kartah ostriv i nazvala jogo na chest lejtenanta na shlyupi Mirnij ostrovom Annenkova Piznishe bulo z yasovano sho cej ostriv vidkriv Dzhejms Kuk 20 sichnya 1775 roku i nazvav na chest lejtenanta svogo korablya ostrovom Pikersgila 3 sichnya mandrivniki zustrili vkritij lodom ostriv yakij nazvali na chest uchasnika ekspediciyi lejtenanta Lyeskova Ostrovi vidkriti 4 sichnya buli nazvani na chest oficeriv Vostoka ostriv Zavadovskogo ta Kostyantina Torsona 1831 roku u zviti pro ekspediciyu Bellinsgauzen z politichnih mirkuvan zminiv nazvu ostrova Torson na Visokij oskilki u 1825 roci Torson vzyav uchast u povstanni dekabristiv proti monarhiyi Grupu z troh vidkritih ostroviv nazvali arhipelagom de Traverse Za kozhen vidkritij ostriv Bellinsgauzen vidavav vartovim matrosam nagorodu v 5 taleriv Na ostrovah dlya potreb ekspediciyi u pitnij vodi narubali lodu A takozh vlovili blizko 100 pingviniv yakih nadali vikoristovuvali v yizhu 14 sichnya 1820 roku ekspediciya prominula vidkriti Kukom ostrovi Sautern Tule i vzyala kurs pivdennishe kudi Dzh Kuk ne navazhivsya spustitisya cherez neprohidni yak vin vvazhav lodi Vostok ta Mirnij povilno prosuvalisya pomizh krizhanih poliv i 27 sichnya peretnuli Pivdenne polyarne kolo 28 sichnya Bellinsgauzen opisav svoyi sposterezhennya nablyudali ldy kotorye predstavilis nam skvoz shedshij togda sneg v vide belyh oblakov Shlyupi znahodilisya v tochci 69 21 28 p sh i 2 14 50 z d na vidstani shonajmenshe 20 km vid suchasnogo shelfovogo lodovika Bellinsgauzena Komanda vzhe bula vtomlena ta poterpala vid holodu Popri te sho buli vstanovleni chavunni pechi i v yakosti grilok matrosi vikoristovuvali nagriti garmatni yadra temperatura v spalnih primishennyah syagala ne vishe 8 gradusiv za Celsiyem Krim togo na shlyupah zakinchuvavsya zapas drov Prote Bellinsgauzen ta Lazaryev virishili prosuvatisya dali na pivden 17 lyutogo 1820 r Bellinsgauzen zapisav Vidya ldyanye ostrova poverhnostyu i krayami shodnye s poverhnostyu i krayami bolshogo vysheupomyanutogo lda pred nami nahodyashegosya my zaklyuchili chto sii ldyanye gromady i vse podobnye ldy ot sobstvennoj svoej tyazhesti ili drugih fizicheskih prichin otdelilis ot materogo berega vetrami otnesyonnye plavayut po prostranstvu Ledovitogo Yuzhnogo okeana Ochevidno ekspediciya sposterigala shelfovi lodoviki Antarktidi U ci dni ekspediciya zafiksuvala kilka ajsbergiv ta bachila polyarne syajvo Do pochatku bereznya korabli vzhe potrebuvali remontu viter porvav chastinu vitril na Vostoku lusnuli kilka shogl ta bula poshkodzhena sistema kermuvannya Komanduvannya uhvalilo vihoditi z pivdennih shirot ta jti do Avstraliyi Plavannya v Avstraliyu ta Okeaniyu berezen listopad 1820 Vid na Sidnej Akvarel Pavla Mihajlova 8 kvitnya Vostok ta Mirnij kinuli yakir u zatoci Port Dzhekson Avstraliya Bellinsgauzen vmiv chitati anglijskoyu prote pogano rozumiv usnu movu tomu perekladachem dlya nogo stav kapitan lejtenant Ivan Zavadovskij 19 travnya pislya remontu shlyupiv ekspediciya virushila do Novoyi Zelandiyi de provela misyac vivchayuchi zokrema pobut plemeni maori Vidtak dolayuchi shtormi rosijski sudna pishli do ostroviv u Okeaniyi 20 lipnya ekspediciya sprobuvala visaditisya na atol yakomu Bellinsgauzen dav nazvu ostriv Mollera na chest kontr admirala rosijskogo flotu nini ostriv Amanu arhipelag Tuamotu Ekspediciya ne znala sho ostriv buv vidkritij 1606 roku portugalskim moreplavcem Pedro Fernandesom de Kirosom Ozbroyeni spisami aborigeni zavadili rosiyanam visaditisya na ostriv demonstruyuchi svoyu vorozhist Bellinsgauzen napisav u zviti Takovoe uporstvo prinudilo nas vozvratitsya Uporstvo sie konechno proishodit ot sovershennogo nevedeniya o dejstvii nashego ognestrelnogo oruzhiya i prevoshodstva nashej sily Ezheli by my reshilis polozhit na meste neskolko ostrovityan togda konechno vse prochie pustilis by v begstvo i my by imeli vozmozhnost bez vsyakogo prepyatstviya vyjti na bereg No udovletvoriv svoyo lyubopytstvo v dovolno blizkom rasstoyanii ya ne imel osobennogo zhelaniya byt na sem ostrove lt gt Kogda my ot ostrova uzhe dovolno udalilis togda iz lesu na vzmore vybezhali zhenshiny i pripodnyav odezhdu pokazyvali nam zadnie chasti tela svoego hlopaya po onym rukami drugie plyasali chem veroyatno hoteli nam dat pochuvstvovat slabost sil nashih Nekotorye iz sluzhitelej prosili pozvoleniya chtob ostrovityan nakazat za derzost vystrelit v nih drobyu no ya na sie ne soglasilsya Vidtak ekspediciya vidkrila she nizku ostroviv suchasnij arhipelag Tuamotu misceve naselennya yakih viyavlyalo podibnu vorozhist Nadali z yasuvalosya sho bilshist ostroviv buli vidkriti inshimi moreplavcyami zadovgo do Bellinsgauzena Novi ta podvijni vidkrittya cogo periodu ostriv Volkonskogo zaraz ostriv Takume ostriv Barklaya de Tolli ostriv Raroia vidkritij u 1605 roci Pedro Fernandesom de Kirosom ostrovi Yermolova ta Kutuzova ostriv Taenga ta ostriv Makemo vidpovidno vidkriti u 1803 r anglijcem Dzhonom Bajyersom grupu ostroviv Rayevskogo ta Osten Sakena zaraz ostriv Katiu ostriv Chichagova ostriv Tahanea vidkritij v 1772 r ispancem Domingo de Bonechea ostriv Miloradovicha ostriv Faaite vidkritij u 1802 roci anglijcem Dzhonom Ternballom ostriv Vitgenshtejna ostriv Fakarava ostriv Grejga Na mizhnarodnomu rivni rosijski nazvi navit tih ostroviv yaki buli vpershe vidkriti Bellinsgauzenom ne zakripilisya za vinyatkom ostrova Rayevskogo Pid chas ciyeyi podorozhi Bellinsgauzen dav poyasnennya prirodi utvorennya koralovih ostroviv 2 serpnya ekspediciya pobuvala na ostrovi Tayiti i za kilka tizhniv virushila do Avstraliyi Na zvorotnomu shlyahu bulo vidkrito ostriv Lazaryeva suchasna nazva Mataiva ta bezlyudnij atol Vostok 22 veresnya ekspediciya Bellinsgauzena Lazaryeva pribula v Port Dzhekson Avstraliya Druge plavannya v Antarktiku listopad 1820 serpen 1821 Vid na ostriv Makkuori z pivnichno shidnogo boku Akvarel Pavla Mihajlova 12 listopada 1820 roku pislya remontu shlyupiv ta kupivli prodovolstva ekspediciya zalishila Sidnej i rushila vdruge do Pivdennogo okeanu Nizhche 60 pd sh zustrili seriyu ajsbergiv Bellinsgauzen porahuvav i zapisav u svoyih notatkah sho pitnoyi vodi z najbilshogo ajsberga vistachit vsomu naselennyu Zemli na toj chas vono skladalo 845 mln osib na 22 roki i 86 dniv u rozrahunku po odnomu vidru na den 22 sichnya 1821 r ekspediciya vidkrila ostriv Petra I ale pidijti blizko do nogo zavazhala kriga tomu visadka na ostriv ne vidbulasya 29 sichnya pobachili bereg z visokoyu goroyu yakij nazvali na chest carya Zemleyu Oleksandra I Lishe v 1940 r bulo z yasovano sho ce ne chastina materika a velikij ostriv Na pochatku lyutogo rosijska ekspediciya distalasya Novoyi Shetlandiyi i zafiksuvala sho vidkrila novi ostrovi Prote piznishe z yasuvalosya sho majzhe vsi voni buli vidkriti do Bellinsgauzena Lazaryeva Tak najbilsh zahidnij z Pivdennih Shetlandskih ostroviv yakomu rosiyani dali nazvu Borodino v zhovtni 1820 roku vidkriv britanskij moreplavec Vilyam Smit i nazvav jogo na svoyu chest ostriv Smit Rosijska ekspediciya lishe kartografuvala pivdenne uzberezhzhya cogo ostrova Tak samo ekspediciya Bellinsgauzena vvazhala sho znajshla novi ostrovi i dala yim nazvi todi yak u 1819 r voni vzhe buli vidkriti Vilyamom Smitom Malij Yaroslavec Snou Smolensk Livingston Berezina Grinvich Polock Robert Lejpcig Nelson A takozh ostrovi vidkriti u 1820 r britancem Edvardom Bransfildom ostriv Tejlya Desepshen Mordvinova Elefant Shishkova Klarks 5 lyutogo 1821 r u rajoni Pivdennih Shetlandskih ostroviv ekspediciya Bellinsgauzena zustrila bot amerikanskogo promislovcya mislivcya za tyulenyami ta kotikami Natanielya Palmera yakogo poryad z britancyami Vilyamom Smitom i Edvardom Brensfildom ta Fabianom Gottlibom fon Bellinsgauzenom i Mihajlom Lazaryevim vvazhayut odnim z pershovidkrivachiv Antarktidi Povernennya 20 lyutogo 1821 roku shlyupi Vostok ta Mirnij zalishili subantarktiku ta vzyali kurs na Braziliyu Cej shlyah zajnyav majzhe 20 dniv U Braziliyi vpershe za tri misyaci mandrivniki provitrili vsi tryumi a takozh vinesli na svizhe povitrya ptahiv vzyatih yak biologichni zrazki pingviniv z Novoyi Shetlandiyi ta papug z Avstraliyi Podalshij shlyah na batkivshinu prolyagav cherez Portugaliyu ta Daniyu 5 serpnya 1821 roku ekspediciya povernulasya u Kronshtadt Car Oleksandr I osobisto pribuv zustrichati mandrivnikiv pidnyavsya na bort Vostoka ta Mirnogo i spilkuvavsya z komandnim skladom kilka godin Fabiana Gotliba fon Bellinsgauzena bulo vidznacheno ordenom Sv Volodimira 3 stupenya zvannya kapitana komandora ta pensiyeyu v 1 200 rubliv Oficeri oboh shlyupiv takozh buli nagorodzheni ordenami Sv Volodimira 4 st ta Sv Anni 3 st vidpovidno Usim uchasnikam plavannya v tomu chisli j nizhchim chinam bulo priznacheno podvijnu zarplatnyu na ves termin podalshoyi sluzhbi Navkolosvitnya podorozh trivala 751 den Pid chas plavannya pomerli troye matrosiv Iyeromonah Dionisij yakij zahvoriv pid chas podorozhi pomer nevdovzi pislya povernennya u zhovtni 1821 roku a v sichni 1823 r vnaslidok psihichnih rozladiv nabutih pid chas podorozhi zaginuv lejtenant Mirnogo Ivan Ignatyev Rezultati ekspediciyiTitulnij list pershogo tomu opisu podorozhi Bellinsgauzena Ekspediciya Bellinsgauzena ta Lazaryeva zdijsnila nizku geografichnih vidkrittiv U zviti 1931 r Bellinsgauzen pisav obreteno dvadcat devyat ostrovov v tom chisle v yuzhnom holodnom poyase dva v yuzhnom umerennom vosem a devyatnadcat v zharkom poyase Prote perevazhna chastina ostroviv yak viyavilosya piznishe buli vidkriti moreplavcyami she do rosijskoyi ekspediciyi Vodnochas nizku vpershe vidvidanih ostroviv ekspediciya Bellinsgauzena doslidila ta opisala Vpershe pislya Dzh Kuka ekspediciyi Belinsgauzena vdalosya obijti Antarktidu peretnuti Pivdenne polyarne kolo i syagnuti visokih polyarnih shirot kudi ne navazhivsya piti Kuk Faktichno ekspediciya Bellinsgauzena sposterigala shelfovi lodoviki Antarktidi Za pidsumkami podorozhi 1819 1821 rr Bellinsgauzen sklav atlas yakij vklyuchav 19 kart 13 vidiv ostroviv 2 vidi krizhanih ostroviv ta 30 riznomanitnih risunkiv Krim togo hudozhnik Pavlo Mihajlov stvoriv albom yakij narahovuye 47 storinok zamalovok pejzazhiv ostroviv tvarin ta ptahiv etapiv plavannya shlyupiv Vostok i Mirnij tipazhi aborigeniv tosho Profesor Simonov priviz z podorozhi etnografichnu kolekciyu yaka zberigayetsya v Kazanskomu universiteti Rosijska Federaciya sho nalichuye 37 predmetiv znaryaddya praci zbroya odyag domashnye nachinnya prikrasi narodiv Okeaniyi Piznishi doslidniki vidznachali sho nevelika kilkist naukovogo personalu i vidsutnist chitkoyi naukovoyi programi negativno poznachilasya na yakosti naukovih doslidzhen zokrema faktichno ne bula ohoplena meteorologiya ta okeanografiya A znachnu chastinu chasu astronom Simonov prisvyativ zvirci bortovih hronometriv cim rozrahunkam prisvyacheno 70 iz 155 storinok jogo naukovogo zvitu Vodnochas magnitni vimiryuvannya provedeni pid chas ekspediciyi Bellinsgauzena zacikavili vidatnogo nimeckogo matematika ta astronoma Karla Gaussa Na dumku okremih radyanskih vchenih yih vivchennya dozvolilo Gaussu rozrahuvati roztashuvannya Pivdennogo magnitnogo polyusu Pam yat IstoriografiyaDzherela ta istoriografiya Opis podorozhi bulo pidgotovleno F F Bellinsgauzenom vzhe v 1824 roci rukopis yakij skladavsya z 10 zoshitiv buv predstavlenij Admiraltejskomu departamentu Pislya shodzhennya na tron Mikoloyu I bulo podano prohannya pro asignuvannya koshtiv na drukuvannya 1 200 primirnikiv yake zalishilosya bez rozglyadu Tilki v 1827 roci novostvorenij Vchenij komitet Golovnogo morskogo shtabu jogo ocholyuvav L I Golenishev Kutuzov pidtrimav prohannya pro drukuvannya hocha b 600 primirnikiv dlya togo shob praci buli vidomi a takozh z metoyu ne dopustiti situaciyi koli zibrani kapitanom Bellinsgauzenom nabuttya vidkrittya novih zemel ostroviv vodojm i t in cherez nevidomist posluzhat na chesti inozemnih a ne nashih moreplavciv V moment koli bulo prijnyato rishennya pro vidannya avtor perebuvav na Dunayi beruchi uchast v bojovih diyah Vidpovidalni za vidannya nadavali tekstu bagato pravok za svoyim vlasnim rozuminnyam sho v rezultati viklikalo rizkij kritichnij vidguk M Lazaryeva Vidannya obijshlosya v 38 052 rublya priblizno 4000 funtiv sterlingiv prichomu pributok vid jogo realizaciyi povinen buv jti v kishenyu kapitana Bellinsgauzena Opis podorozhi dva tomi z atlasom kart i vidiv bulo opublikovano v 1831 roci za nazvoyu Dvokratni doslidzhennya v Pivdennomu Lodovitomu okeani i plavannya navkolo svitu protyagom 1819 20 i 21 rr yaki buli zdijsneni na shlyupah Vostok i Mirnij pid kerivnictvom kapitana Bellinsgauzena komandira shlyupi Vostok Shlyupoyu Mirnij keruvav lejtenant Lazaryev Same Dvokratni doslidzhennya ye bazovim dzherelom pershoyi rosijskoyi antarktichnoyi ekspediciyi oskilki originalni avtorski zoshiti ne zbereglisya Kniga shvidko stala bibliografichnoyu ridkistyu Avgustu Petermannu vdalosya rozdobuti v 1863 roci ekzemplyar yakij buv dubletom v biblioteci velikogo knyazya Kostyantina Mikolajovicha Chastina oficijnogo listuvannya Bellinsgauzena z morskim ministrom publikuvalisya v 1821 1823 rokah v Sin batkivshini ta Zapiski Admiraltejskogo departamentu Krim opublikovanih ta neopublikovanih dokumentiv Bellinsgauzena vazhlivi vidomosti mistyatsya v materialah astronoma ekspediciyi profesora I M Simonova Vidryadzhenij vid Kazanskogo universitetu vin buv zobov yazanij dopovidati pro hid plavannya popechitelyu navchalnogo okrugu M L Magnickomu chastina oficijnih listiv publikuvalasya v 1822 roci na storinkah Kazanskogo visnika v comu zh vidanni publikuvavsya i Korotkij zvit Simonova Do materialiv svoyeyi podorozhi Simonov neodnorazovo povertavsya protyagom vsiyeyi naukovoyi kar yeri ale yih opis dlya shirokoyi publiki tak i ne zavershiv tekst Vostok i Mirnij obrivayetsya pid chas drugogo vidviduvannya Avstraliyi Za osnovu svogo opovidannya Simonov poklav opublikovanij tekst Dvokratne doslidzhennya dopovnenij materialami vlasnogo listuvannya i shodennika U 1903 roci sin vchenogo peredav Kazanskomu universitetu tekst podorozhnih zapisok i 300 perepletenih listiv odnak shodennik viyavivsya vtrachenim Tilki v 1990 roci fahivci Chornomorskogo flotu i Kazanskogo universitetu opublikuvali materiali I M Simonova pro jogo uchast v ekspediciyi Do vidannya uvijshla jogo aktova promova 1822 roku Slovo ob uspehah plavaniya shlyupov Vostoka i Mirnyj okolo sveta i osobenno v Yuzhnom Ledovitom more v 1819 1820 i 1821 godah vpershe vona bula perevidana v 1949 roci razom z shodennikom Kiselova a takozh povnij tekst zapisok Simonova Vostok i Mirnij z Viddilu rukopisiv Naukovoyi biblioteki Kazanskogo universitetu Misceznahodzhennya naukovogo zvitu Simonova nevidomo U viddili rukopisiv Rosijskoyi derzhavnoyi biblioteki znahoditsya shodennik nazvanij jogo avtorom Pam yatka yaka nalezhit matrosu 1 yi statti Yegoru Kiselovu Vin zberigsya divom tak yak buv prodanim odnomu z yaroslavskih bukinistiv vpershe opublikovanij v 1949 roci Morski bezhrebetni Akvareli z albomu P N Mihajlova Atlas podorozhi mistiv 19 kart 13 vidiv ostroviv 2 vidi krizhanih ostroviv i 30 riznih malyunkiv U 1949 roci v zibrannyah Derzhavnogo istorichnogo muzeyu v Moskvi buv viyavlenij original albomu zamalovok P Mihajlova Vin skladavsya z 47 storinok na yakih zafiksovani vidi ostroviv pejzazhi tipi miscevih zhiteliv Z oglyadu na te sho v ekspediciyi ne bulo naturalista Mihajlov pragnuv yakomoga tochnishe zamalyuvati zrazki flori i fauni fiksuyuchi kozhne pir yachko u ptahiv abo lusochku u rib U 2012 roci Derzhavnij rosijskij muzej v Sankt Peterburzi zrobiv dvomovne rosijske i anglijske vidannya reprodukcij 209 akvarelej i malyunkiv Mihajlova sho vidnosyatsya do ekspediciyi yak F F Bellinsgauzena ta M P Lazareva tak i M N Stanyukovicha i F P Litke yaka bula spryamovana dlya doslidzhennya uzberezhzhya Beringovogo morya i centralnoyi chastini Tihogo okeanu v 1826 1829 rokah Za slovami Ripa Balkli avtora pershogo zagalnogo doslidzhennya pro Bellinsgauzena anglijskoyu movoyu rosijska antarktichna ekspediciya opinilasya v informacijnomu vakuumi Tilki v 1928 roci Yu M Shokalskij zanovo proanalizuvav zvit glavi ekspediciyi Druge vidannya Dvokratnih doslidzhen bulo vipusheno tilki v 1949 roci za redakciyeyu E E Shveda ale vono bulo skorochenim skorochenim bulo i vidannya 1960 odnak vidriznyavsya harakter viluchen U 1963 roci M I Byelov vpershe nadrukuvav zvitnu kartu ekspediciyi sho skladayetsya z 15 arkushiv U peredmovi do ciyeyi publikaciyi bulo zaznacheno sho ni ostatochnij zvit Bellinsgauzena Morskomu ministerstvu ni jogo pervinnij zvit tak i ne pobachili svit cej stan zberigavsya i v 2014 roci Dali za slovami R Balkli bez zhodnoyi vidimoyi prichini istoriografichnij pidjom yakij trivav blizko 30 rokiv zgas Perestali vipuskatisya i uzagalnyuvalni publikaciyi pro hid ta rezultati ekspediciyi Radyanski ta zahidni doslidniki zoseredilisya na detalnishih aspektah vidviduvannyam rosijskimi sudnami Avstraliyi i ostroviv Okeaniyi U 1988 1992 rokah Glinn Barrat Universitet Britanskoyi Kolumbiyi vipustiv chotiritomnu monografiyu Russia and the South Pacific 1696 1840 Povnij pereklad Dvokratnih doslidzhen na anglijsku movu buv vikonanij za redakciyeyu vidomogo britanskogo polyarnika Frenka Debenhema i opublikovanij v dvoh tomah v 1945 roci Tovaristvom Haklita U 2010 roci bulo vipusheno jogo faksimilne perevidannya U 2008 roci v seriyi Biblioteka podorozhej vidavnictva Drofa vijshlo zvedene vidannya dzherel z rosijskoyi antarktichnoyi ekspediciyi krim Dvokratnih doslidzhen Bellinsgauzena v nogo uvijshli she list M Lazaryeva adresovanij N A Shestakovu shodennik matrosa Kiselova skorocheni zapiski Simonova i jogo zh Slovo pro uspihi a takozh Iz zapisok morskogo oficera Rip Balkli opublikuvav na ce vidannya recenziyu v yakij kritikuvav jogo koncepciyu oskilki vono bulo lishe povtorennyam radyanskih publikacij i ne mistilo novogo kritichnogo poglyadu a takozh oharakterizuvav bezlich inshih nedolikiv vidsutnist biografij Bellinsgauzena i Lazareva zvedenoyi karti ekspediciyi pererahunku yulianskih dat naukovoyi bibliografiyi ta in Takim chinom i v XXI stolitti ne virishena problema suchasnogo naukovogo vidannya pershodzherel ekspediciyi Bellinsgauzena i Lazareva Interpretaciya dzherel pro ekspediciyu Vilyam Hodzhes Moryaki yaki sposterigayut za ajsbergom pid chas drugoyi podorozhi Dzhejmsa Kuka 9 sichnya 1773 roku Zagalom isnuyut shist riznih opisiv plavannya i najvazhlivishih vidkrittiv avtori yakih buli uchasnikami ekspediciyi ta ochevidcyami podij V rukopisi dovgij chas vhodili raport vidpravlenij v kvitni 1820 roku F F Bellinsgauzenom morskomu ministru de Traverse z Avstraliyi privatnij list M P Lazareva napisanij cherez dva misyaci pislya povernennya na batkivshinu a takozh shodennik matrosa Kiselova yakij vivsya z velikimi perervami Operativno buv opublikovanij zhurnal sposterezhen astronoma I M Simonova yakij vivsya v period z 11 23 grudnya 1819 roku do 25 bereznya 6 kvitnya 1820 roku za detalyami z nim ne mozhut buti porivnyani jogo piznishi pererobleni opisi Z velikim zapiznennyam vijshla kniga pro podorozh samogo F Bellinsgauzena Opis ekspediciyi lejtenanta Novosilskogo vijshov cherez 32 roki pislya yiyi zavershennya Zgidno z R Balkli zhoden z dzherel ne mozhe buti viznanij dosit nadijnim dlya rozglyadu pitannya pro datuvannya najvazhlivishih podij ekspediciyi Napriklad v shodenniku Kiselova zitknennya shlyupa Mirnij z krizhinoyu stalosya na tizhden piznishe nizh v zapisah Lazareva i Bellinsgauzena Mozhlivo vin zapovnyuvav progalini v podiyevomu ryadu svogo shodennika z zapiznennyam sho cilkom dopustimo z oglyadu na umovi zhittya i praci ryadovogo skladu ekspediciyi Yaksho brati do uvagi opis podij sichnya 1820 roku to z shesti dzherel chotiri uzgodzhuyutsya mizh soboyu Odnak sudyachi z lista Lazareva sposterezhennya za zrilim lodom vidbulosya na 20 dniv ranishe nizh pisali Bellinsgauzen i Novosilskij Pri comu v listi Lazareva zustrichayetsya dosit primitna pomilka tverdzhennya sho v pershomu antarktichnomu sezoni ne bulo vtracheno zhodnoyi lyudini a zagibel troh uchasnikiv pripala na tretij zavershalnij etap plavannya Sudyachi z oficijnoyi raportu pro osobovij sklad ekspediciyi skladenim vidrazu pislya povernennya v Kronshtadt odin matros na Mirnomu pomer vid hvorobi 9 21 lyutogo 1820 roku a she dvoye zaginuli na Vostoku 11 23 travnya i 30 serpnya 11 veresnya 1820 roku Lazaryev takozh pisav pro navigacijni pomilki Otto Kocebu todi yak suchasni koordinati pidtverdzhuyut vimiryuvannya samogo Kocebu i Bellinsgauzena Toj zhe avtor takozh buv shilnij neodnoznachno vislovlyuvatisya pro chas tih chi inshih podij Zagalom list Lazareva ne mozhe vvazhatisya cilkom pravdivim dzherelom Odnim z najbilsh skladnih dlya interpretaciyi yak rosijskimi tak i svitovimi doslidnikami ye termin Zrilij lid yakij vikoristovuyetsya i Lazaryevim i Bellinsgauzenom v opisi podorozhi U radyanskij literaturi pislya 1949 vin interpretuvavsya yak krizhanij kontinent Bilsh togo v dopovidi morskomu ministru Avstraliyi v kvitni 1820 roku Bellinsgauzen vzhiv termin materik lodu E Tammiksaar stverdzhuvav sho yaksho moreplavci dijsno sposterigali shelfovij lodovik to u nih ne bulo ob yektiv dlya zistavlennya oskilki Dzhejms Kuk ne stikavsya z podibnimi yavishami v svoyemu antarktichnomu plavanni a kartina realnih pivdennopolyarnih lodovikiv silno vidriznyalasya vid gipotezi Byuffona z yakoyi buli znajomi i Bellinsgauzen i Simonov Opisi lodiv zrobleni Bellinsgauzenom ne mogli buti adekvatno zrozumili suchasnikam Za slovami V Koryakina bagato pasazhiv zi zvitu kapitana Bellinsgauzena morskomu ministru zrozumilishi nizh opisi z vidannya 1831 roku yaki zaznali literaturnoyi pravki U nimeckomu opisi podorozhi 1842 roku perekladach vzagali vipustiv vsi opisi lodovih umov todi yak v anglijskomu perekladi 1945 roku Zrilij lid buv peredanij yak high icebergs abo mother icebergs na vidminu vid terminiv Vilksa verge of continental ice abo Dzhejmsa Rossa ice barrier Rip Balkli v svoyij knizi 2014 roku v perekladi vidpovidnih pasazhiv tekstiv Bellinsgauzena i Lazareva vikoristovuvav poyednannya main ice vvedene Dzhonom Rossom i buduchi vishidnim dlya terminologiyi Byuffona i Skorsbi R Balkli takozh dovodiv sho I Simonov buv obiznanij pro gipotezu Byuffona ale pid chas plavannya v antarktichnih vodah lodami ne cikavivsya E Tammiksaar v comu konteksti porivnyuyuchi jogo sudzhennya z sudzhennyami inshih oficeriv i navit matrosa Kiselova postaviv pitannya pro dijsnij status astronoma pid chas ekspediciyi Mozhlivo sho oficeri tak i ne prijnyali jogo v svoye kolo i sho vin ne mav prava golosu pid chas zagalnih obgovoren v kayut kompaniyi Vidpovidno i jogo vlasni ideyi ne znahodili vidguku v inshih uchasnikiv ekspediciyi Zgidno Tammiksaara ni dlya Bellinsgauzena ni dlya Lazareva z Novosilskim vikoristovuvanij termin materik ne spivvidnosivsya z kontinentom a vikoristovuvavsya dlya poznachennya neviznachenogo velikogo prostoru pokritogo krigoyu v tomu chisli krizhanimi gorami Pitannya pro prioritet u vidkritti Antarktidi Do 1948 roku Velikij krizhanij bar yer pobachenij Dzhejmsom Rossom v 1841 roci Nezvazhayuchi na vidannya opisu podorozhi Bellinsgauzena i vidomosti pro nogo v nimeckih zhurnalah azh do pershoyi tretini XX stolittya pitannya pro nacionalnij prioritet u vidkritti Antarktidi ne stavilosya Tilki uchasnik plavannya P Novosilskij pri obranni jogo chlenom Rosijskogo geografichnogo tovaristva v 1855 roci oficijno zayaviv pro rosijsku pershist sho viklikalo rizku vidpovid vice prezidenta F P Litke yakij stverdzhuvav sho v ekspediciyi ne bulo vchenih a pislya vsih yevropejskih vidkrittiv interes do spadshini Bellinsgauzena zgas Podibnu tochku zoru podilyav i Yu M Shokalskij ekspediciya Bellinsgauzena ne prizvela do vidkrittya Antarktidi i ne stala stimulom dlya rozuminnya yiyi prirodi yak kontinentu Do pochatku XX stolittya ekspediciya Bellinsgauzena i Lazareva bula praktichno zabuta odnu z pershih sprob ozhiviti pam yat pro neyi zrobiv Frederik Kuk za rezultatami belgijskoyi antarktichnoyi ekspediciyi U statti sho vijshla v 1901 roci amerikanskij doslidnik pisav sho Bellinsgauzen i Lazaryev prinesli svoyij krayini chest vidkrittya pershih zemel za Antarktichnim kolom Odnak oskilki Pivdennij materik v toj chas ne mav komercijnogo zacikavlennya to i pitannya ne vihodilo za mezhi vuzkoakademichnogo Pershi publikaciyi na temi Antarktidi v SRSR z yavilisya v roki Velikogo teroru tomu navit visokoprofesijni polyarniki napriklad N N Urvancev volili zoseredzhuvatisya na opisah uspishnosti radyanskogo dosvidu v Arktici U peredmovi do pershogo vidannya knigi Duglasa Mousona V krayini zametili Vidavnictvo Glavsevmorputi 1936 stverdzhuvalosya sho Antarktidu vidkrili Dyumon Dyurvil Ross i Vilkson a Bellinsgauzen i Lazaryev pobuvali tilki v antarktichnih vodah Z inshogo boku v 1920 i roki Velika Britaniya i SShA pragnuti dovesti svij prioritet u vidkritti Antarktidi Dlya Britaniyi z yiyi imperiyeyu za slovami E Tammiksaara bulo vazhlivim vvazhitisya derzhavoyu pershovidkrivachem kontinentu Ispaniya vidkrila Ameriku a Gollandiya Avstraliyu Britanci zh bilshe za vsih zrobili dlya vivchennya vnutrishnih rajoniv Antarktidi v 1900 1910 i roki Charlz Vilks zi svogo boku takozh ogoloshuvav sebe pershovidkrivachem Pivdennogo kontinentu sho bulo oskarzhene i rozkritikovane Dyumon Dyurvilem i Rossom U 1902 roci bula vpershe opublikovana versiya sho pershimi bereg Antarktidi mig bachiti Nataniel Palmer 17 listopada 1820 roku v 1925 roci prioritet sprobuvali pripisati Bransfildu Pid chas amerikano britanskih diskusij 1920 1930 h rokiv pitannya pro te sho ranishe v tih zhe miscyah pobuvali rosijski ekspeditori navit ne vinikalo Tak samo koli Yalmar Riser Larsen v 1930 roci vidkriv Bereg Princesi Marti yakij mogli sposterigati Bellinsgauzen i Lazaryev pro rosijsku ekspediciyu nihto ne zgadav Pislya 1948 roku Karta Zemli Oleksandra I United States Geological Survey National Science Foundation 1988 Pitannya pro prioritet Rosiyi u vidkritti Antarktidi perejshlo v politichnij vimir 9 serpnya 1948 roku koli SShA oficijno zaklikali derzhavi yaki pretenduyut na antarktichni teritoriyi Argentinu Avstraliyu Chili Franciyu Novu Zelandiyu Norvegiyu ta Veliku Britaniyu ob yednati zusillya i stvoriti kondominium vosmi derzhav Interesi Radyanskogo Soyuzu ne rozglyadalisya 29 sichnya 1949 roku na rivni CK VKP b bulo prijnyato rishennya zaluchiti uvagu gromadskosti do prav SRSR na antarktichni teritoriyi 10 lyutogo 1949 roku bulo provedeno specialne zibrannya Geografichnogo tovaristva SRSR na yakomu ob yemnu dopovid prochitav prezident Tovaristva akademik L S Berg Rezolyuciya shodo jogo dopovidi bula duzhe strimanoyu v nij govorilosya sho rosijski moryaki lishe vidkrili v 1821 r ostriv Petra I Zemlyu Oleksandra I ostrovi Traverse ta in Takim chinom bulo postavleno pitannya pro radyanske osvoyennya Antarktiki i naukovih doslidzhen v regioni vidkrittya Lodovikovogo kontinentu Ob yemnij anglijskij pereklad opisu ekspediciyi Bellinsgauzena vijshov v 1945 roci za redakciyeyu Frenka Debenhema direktora Polyarnogo institutu imeni Roberta Skotta yakij zajmavsya pitannyam shodo rosijskoyi prioriteti she v 1920 ti roki Na dumku E Tammiksaara same z jogo redaktorskih primitok radyanski doslidniki viveli klyuch do vidkrittiv Bellinsgauzena Komentuyuchi sposterezhennya 16 28 sichnya 1820 roku Debenhem pisav sho cej den slid vvazhati nevdalim dlya rosijskoyi ekspediciyi oskilki vona perebuvala ne dali nizh za 20 mil vid Berega Princesi Marti kilka godin yasnoyi pogodi oznachali b jogo vidkrittya na 110 rokiv ranishe nizh ce bulo zrobleno norvezhcyami E E Shvede opublikuvav recenziyu na pereklad v 1947 roci i zigrav chimalu rol v radyanskih diskusiyah 1949 roku E Shvede i L Berg zrobili golovnij akcent na zayavah Dzhejmsa Kuka pro nemozhlivist prosuvannya v krajni pivdenni shiroti i pro te sho gipotetichnij Pivdennij kontinent naviki zalishitsya nevidkritim U peredmovi do vidannya Dvokratni doslidzhennya 1949 roku zvuchali i neprikriti politichni zvinuvachennya Shvede takozh posilavsya na sposterezhennya radyanskih kitoboyiv flotiliyi Slava zistavlyayuchi yih z danimi Bellinsgauzena Lazareva i Novosilskogo Poshtova marka SRSR 1970 roku prisvyachena 150 richchyu vidkrittya Antarktidi z kartoyu marshrutu rosijskoyi antarktichnoyi ekspediciyi CFA ITC Marka 3852 U 1961 1963 rokah seriyu doslidzhen na bazi zvitnoyi karti Bellinsgauzena opublikuvav istorik polyarnih podorozhej Mihajlo Ivanovich Byelov Takim chinom v argumentaciyi rosijskogo prioritetu z yavivsya nove vazhlive dzherelo karta jmovirno bula skladena oficerami ekspediciyi dlya podannya morskomu ministru abo navit imperatoru Karta vklyuchala 15 listiv i mistila kolorovi poznachki sho stosuvalisya stanu lodu Za Byelovim kozhne vzhivannya Bellinsgauzenom frazi sucilnij lid oznachalo sho ekspediciya stikalasya ne z prostimi krizhanimi polyami a z postijnim krizhanim beregom materika Antarktidi Za pidrahunkami R Balkli Bellinsgauzen opisav 12 zustrichej zi sucilnim lodom vikoristavshi cyu frazu 16 raz v raportah i priblizno 33 razi v svoyij knizi Zgidno z M I Byelovim ekspediciya odnochasno i vidkrila materik i zdijsnila jogo dosit shiroke obstezhennya Visnovki Byelova buli povtoreni v knizi A F Troshnikova a takozh v doslidzhenni V Esakova i D Lebedyeva Rosijski geografichni vidkrittya i doslidzhennya z davnih chasiv do 1917 roku v yakij bula reprodukovana karta lodovikovogo berega i vidtvorena klasifikaciya lodiv Novosilskogo Cya tochka zoru stala panivnoyu v radyanskij istoriografiyi U Narisah z istoriyi geografichnih vidkrittiv I P ta V I Magidovichiv stverdzhuvalosya z posilannyam na list Lazareva sho 16 sichnya 1820 roku rosiyani virishili problemu sho vvazhalasya D Kukom nerozv yaznoyu i pidijshli mensh nizh na 3 km do Berega Princesi Marti Vidpovidno na zvitnij karti interpretuvavsya shelfovij lodovik yakij v 1960 roci otrimav im ya Lazareva Opisuyuchi sposterezhennya 15 sichnya 1821 roku Magidovichi stverdzhuvali sho radyanskimi doslidnikami v 1960 i rokah buli pitverdzheni slova Bellinsgauzena oskilki vidkrita nim Zemlya Oleksandra I z yednana z Antarktichnim pivostrovom shelfovim lodovikom Georga VI U yih interpretaciyi ekspediciya Bellinsgauzena pidhodila do beregiv Antarktidi dev yat raz u tomu chisli chotiri razi na vidstan 9 15 km Glyaciolog V S Koryakin v 2008 roci pisav Golovne dosyagnennya rosijskih moryakiv vidbulosya litom 1820 1821 rr vidbulosya vono v antarktichnih vodah Vidkrittya Zemli Oleksandra I ta ostrova Petra I nikim ne bulo oskarzheno bulo viznano usima Do yih beregiv rosijski korabli vihodili z najbilsh lodovitih antarktichnih moriv I ne vipadkovo odne z nih na zahid vid Antarktichnogo pivostrova zgodom otrimalo im ya Bellinsgauzena U XXI stolitti Marshruti rannih ekspedicij v Antarktiku U suchasnij nauci fundamentalni doslidzhennya ekspediciyi Bellinsgauzena i Lazareva na pidstavi pershodzherel a takozh yih sprijnyattya v rosijskij i radyanskij nauci zrobili v osnovnomu tri doslidnika E Tammiksaar Estoniya R Balkli Velika Britaniya i A V Ovlashenko Latviya U 2014 roci Rip Balkli opublikuvav pershe anglomovne doslidzhennya ekspediciyi Bellinsgauzena v yakomu odnoznachno stverdzhuvav pro poganu pidgotovlenist ekspediciyi i dovodiv sho Bellinsgauzen ne buv pershim hto sposterigav shelfovi lodoviki Antarktidi Ranishe v 2013 roci vin oprilyudniv svoyi visnovki rosijskoyu movoyu v zhurnali Pitannya istoriyi prirodoznavstva i tehniki Voni zvodilisya do nastupnogo 7 19 lyutogo 1819 roku ekipazh anglijskogo torgovogo briga Vilyams shkiper Vilyam Smit sposterigav Pivdenni Shetlandski ostrovi yaki stanovlyat chastinu Antarktichnogo kontinentu 18 30 sichnya 1820 roku osobovij sklad cogo zh briga pid komanduvannyam Edvarda Bransfilda v prisutnosti Smita sposterigav materikovu chastinu Antarktidi goru Bransfild Sudyachi z zafiksovanim svidchennyami voni zdogaduvalisya sho sposterigali bereg materika komanda Bellinsgauzena sposterigala priberezhni shelfovi lodoviki shozhi na zemlyu 5 17 lyutogo 1820 roku data 16 28 sichnya navedena Lazaryevim ye hibnoyu i vinikla cherez te sho v cej den ekspediciya dosyagla maksimalno pivdennoyi tochki svogo shlyahu v sezon 1820 roku E Tammiksaar komentuyuchi situaciyu sho sklalasya zayaviv sho zaluchennya spadshini doslidnikiv XIX stolittya v geopolitichni superechki ye sumnim faktom Jogo tochka zoru zminyuvalasya yaksho v statti dlya Enciklopediyi Antarktiki 2007 roku vin virazno zayavlyav pro pershist Bellinsgauzena to v statti pro recepciyu spadshini rosijskoyi antarktichnoyi ekspediciyi v 2016 roci vin stverdzhuvav sho vkazuvati na pershovidkrivacha Antarktidi bezgluzdo v zv yazku z povnoyu zminoyu uyavlen pro geografiyu pivdennopolyarnih regioniv Nayavnij zhe spir pro prioriteti isnuye v koordinatah nacionalnoyi gordosti i politichnih antagonizmiv za analogiyeyu z Dogovorom pro Antarktiku 1959 roku neobhidno virishuvati pitannya i pro vidkrittya Antarktidi Rip Balkli zalishayuchis na poziciyah britanskogo prioritetu pidkreslyuvav v comu konteksti Nihto z cih moreplavciv Smit Bransfild Bellinsgauzen nikoli ne pretenduvav na te sho vin zi svoyeyu komandoyu odnim mahom vidkrili Antarktidu Avtoru ciyeyi statti tezh hotilosya uniknuti povtorennya bezdokazovih i pogano argumentovanih diskusij minulogo stolittya Na jogo dumku Antarktida tilki kolektivno povilno i postupovo vidkrivala sebe Hronologiya cih trudomistkih krokiv prosto faktichna Vona ne maye niyakogo znachennya dlya suchasnoyi i majbutnoyi diyalnosti Rosiyi Velikoyi Britaniyi abo bud yakoyi inshoyi krayini v Antarktici PrimitkiF F Bellinsgauzen Dvukratnye izyskaniya v Yuzhnom Ledovitom okeane i plavanie vokrug sveta v prodolzhenie 1819 20 i 21 godov 27 sichnya 2020 u Wayback Machine ros Arhiv originalu za 21 lipnya 2019 Procitovano 27 sichnya 2020 Bulkeley R Bellingshausen and the Russian Antarctic Expedition 1819 21 N Y Palgrave Macmillan 2014 214 s ISBN 978 1 349 59576 1 angl F F Bellinsgauzen Dvukratnye izyskaniya v Yuzhnom Ledovitom okeane i plavanie vokrug sveta v prodolzhenie 1819 1820 i 1821 godov sovershennye na shlyupah Vostoke i Mirnom pod nachalstvom kapitana Bellinsgauzena komandira shlyupa Vostok shlyupom Mirnym nachalstvoval lejtenant Lazarev 27 sichnya 2020 u Wayback Machine ros Bellinsgauzen F F Dvukratnye izyskaniya v Yuzhnom Ledovitom okeane i plavanie vokrug sveta Sost i podg G V Karpyuk E I Haritonova avt predisloviya V S Koryakin M Drofa 2008 990 s Biblioteka puteshestvij ISBN 978 5 358 02961 3 ros Arhiv originalu za 23 bereznya 2020 Procitovano 27 sichnya 2020 Vypiska iz doneseniya kapitana 2 ranga Bellinsgauzena k morskomu ministru ot 8 aprelya 1820 g iz Porta Zhaksona 28 sichnya 2020 u Wayback Machine ros Arhiv originalu za 28 sichnya 2020 Procitovano 27 sichnya 2020 Origins of the Russian Antarctic expedition 1819 1821 19 chervnya 2018 u Wayback Machine angl Kuk D Puteshestvie k Yuzhnomu polyusu i vokrug sveta Per s angl i komm Ya M Sveta pod nauch red i so vstup st M Gosudarstvennoe izdatelstvo geograficheskoj literatury 1948 S 434 528 s ros E Shvede Vostochnaya literatura Arhiv originalu za 19 kvitnya 2019 Procitovano 15 travnya 2020 ros Arhiv originalu za 20 chervnya 2019 Procitovano 27 sichnya 2020 Bellinsgauzen F F Dvukratnye izyskaniya v Yuzhnom Ledovitom okeane i plavanie vokrug sveta v prodolzhenie 1819 20 i 21 godov sovershennye na shlyupah Vostoke i Mirnom pod nachalstvom kapitana Bellinsgauzena komandira shlyupa Vostok Shlyupom Mirnym nachalstvoval lejtenant Lazarev Pod red so vstup statyoj i komment d ra voen mor nauk E E Shvede 2 e izd M Derzhavne vidavnictvo geografichnoyi literaturi 1949 360 s ros Arhiv originalu za 27 sichnya 2020 Procitovano 27 sichnya 2020 PAUL A SIPLE 1963 PDF pubs aina ucalgary ca Arctic Institute of North America Arhiv originalu PDF za 30 chervnya 2020 Procitovano 15 travnya 2020 www britannica com Arhiv originalu za 21 serpnya 2020 Procitovano 15 travnya 2020 angl Siryj S P Krugosvetnoe plavanie kapitana 2 ranga F F Bellinsgauzena i lejtenanta M P Lazareva na shlyupah Vostok i Mirnyj i otkrytie Antarktidy Posvyashaetsya 190 letiyu so dnya otkrytiya Antarktidy PDF Rossijskij gosudarstvennyj arhiv voenno morskogo flota RGAVMF PDF originalu za 20 kvitnya 2020 Procitovano 15 travnya 2020 ros Dva plavaniya vokrug Antarktidy Rus ekspediciya F F Bellinsgauzena M P Lazareva 1819 1821 gg i sov ekspediciya 1982 1983 gg sb Sost V V Aristov predisl A F Tryoshnikova Kazan Izd vo Kazan un ta 1990 S 293 294 389 s ISBN 5 7464 0111 0 ros The Voyage of Captain Bellingshausen to the Antarctic Seas 1819 1821 edited by Frank Debenham L Printed for the Hakluyt Society 1945 xxx 474 s Hakluyt Society 2nd series no 91 angl Tammiksaar E The Russian Antarctic Expedition under the command of Fabian Gottlieb von Bellingshausen and its reception in Russia and the world Polar Record 2016 Vol 52 no 5 S 578 600 DOI 10 1017 S0032247416000449 angl Shokalskij Yu M Stoletie so vremeni otpravleniya russkoj antarkticheskoj ekspedicii pod komandoyu F Bellinsgauzena i M Lazareva 4 iyulya 1819 g iz Kronshtadta Izvestiya Russkogo geograficheskogo obshestva 1928 T 60 vip 2 S 175 212 ros Pervaya russkaya antarkticheskaya ekspediciya 1819 1821 gg i eyo otchyotnaya navigacionnaya karta sb st Pod red d ra ist nauk M I Belova Arkt i antarkt nauch issled in t Glav upr gidrometeosluzhby pri Sovete ministrov SSSR L Morskoj transport 1963 166 s ros Bulkekey R Dvukratnye izyskaniya v yuzhnom lyedovitom okeane i plavaniye vokrug sveta v prodolzheniye 1819 1820 i 1821 godov Two seasons of exploration in the Antarctic ocean and a circumnavigation during the years 1819 1820 and 1821 Faddei Faddeyevich Bellingshausen Editors G V Karpyuk and E I Kharitonova 2008 Moscow Drofa 991 p illustrated hard cover ISBN 978 5 358 06889 6 500 RUB Polar Record 2012 Vol 48 no 4 DOI 10 1017 S0032247410000392 angl Balkli Rip Angliya Pervye nablyudeniya materikovoj chasti Antarktidy popytka kriticheskogo analiza Voprosy istorii estestvoznaniya i tehniki 2013 4 S 41 56 Ferdinand Lowe Bellingshausens Reise nach der Sudsee und Entdeckungen im sudlichen Eismeer Archiv fur wissenschaftliche Kunde von Russland 1842 S 125 174 nim Cook F A Captain Fabian Gottlieb Von Bellingshausen 1819 1821 The Discovery of Alexander I Peter I and Other Islands Bulletin of the American Geographical Society 1901 Vol 33 no 1 S 36 41 angl Tryoshnikov A F Istoriya otkrytiya i issledovaniya Antarktidy M Geografgiz 1963 431 s Otkrytie Zemli ros Lebedev D M Esakov V A Russkie geograficheskie otkrytiya i issledovaniya s drevnih vremen do 1917 goda M Mysl 1971 516 s ros Magidovich I P Magidovich V I Glava 2 Ekspediciya Bellinsgauzena Lazareva i otkrytie russkimi Antarktidy Ocherki po istorii geograficheskih otkrytij Izd 3 e pererab i dop M Prosveshenie 1985 T 4 Geograficheskie otkrytiya i issledovaniya novogo vremeni XIX nachalo XX v S 26 30 335 s ros Gan I L Recenziya na knigu A V Ovlashenko Materik lda Pervaya russkaya antarkticheskaya ekspediciya i ee otrazhenie v sovetskoj istoriografii 1920 e 1940 e gody Zhizn Zemli 2015 T 37 S 207 211 ISSN 0514 7468 ros Tammiksaar E Bellingshausen Fabian Von Russian Naval Vostok and Mirnyy Expedition 1819 1821 Encyclopedia of the Antarctic Ed by Beau Riffenburgh N Y L Routledge Taylor amp Francis Group 2007 S 138 139 823 825 1272 s ISBN 9780415970242 angl PosilannyaZvitova karta plavannya The David Rumsey Map Collection Database Cartography Associates Arhiv originalu za 4 chervnya 2019 Procitovano 15 kvitnya 2019 The David Rumsey Map Collection Database Cartography Associates Arhiv originalu za 4 chervnya 2019 Procitovano 15 kvitnya 2019 Zhuravel V P 200 letie otkrytiya Antarktidy neobhodim proryv v otechestvennyh nauchnyh issledovaniyah Sovremennaya Evropa 2020 7 S 207 217 Inshe Gelaev V 28 01 2015 Gazeta Ru Arhiv originalu za 29 bereznya 2019 Procitovano 31 bereznya 2019 Eskov A Kronshtadtskij Vestnik Arhiv originalu za 31 bereznya 2019 Procitovano 31 bereznya 2019 Voenno morskoj flot Rossii Arhiv originalu za 31 bereznya 2019 Procitovano 31 bereznya 2019 Radio Svoboda Arhiv originalu za 31 bereznya 2019 Procitovano 31 bereznya 2019 Smirnov A 17 06 2015 Argumenty i Fakty Arhiv originalu za 23 chervnya 2015 Procitovano 20 kvitnya 2019