Я́дерний раке́тний дви́гун (ЯРД) — різновид ракетного двигуна, що використовує енергію поділу або синтезу ядер для створення реактивної тяги. Бувають рідинними (нагрів рідкого робочого тіла у нагрівальній камері від ядерного реактора і виведення газу через сопло) та імпульсно-вибуховими (ядерні вибухи малої потужності через рівні проміжки часу).
Традиційний ЯРД в цілому являє собою конструкцію з нагрівальної камери з ядерним реактором як джерелом тепла, системи подачі робочого тіла та сопла. Робоче тіло (як правило — водень) подається з баку до активної зони реактора, де, проходячи через нагріті реакцією ядерного розпаду канали, розігрівається до високих температур і далі викидається через сопло, створюючи реактивну тягу. Існують різні конструкції ЯРД: твердофазний, рідиннофазний і газофазний — що відповідають агрегатному стану ядерного палива в активній зоні реактора — твердий, розплав або високотемпературний газ (чи навіть плазма).
В СРСР розгорнута постанова уряду з проблеми створення ЯРД була підписана в 1958 році. Цим документом керування роботами в цілому було покладене на академіків Келдиша М. В., Курчатова І. В. та Корольова С. П.. До робіт були залучені десятки дослідницьких, проєктних, конструкторських, будівельних і монтажних організацій. ЯРД активно розроблялися Конструкторським бюро хімавтоматики у Воронежі і випробовувалися в СРСР (див. [ru]) та США (див. [ru]) з середини 1950-х років. Дослідження ведуться і в 2018 році.
Ядерний імпульсний двигун
Атомні заряди потужністю приблизно в кілотонну на етапі зльоту повинні вибухати зі швидкістю один заряд в секунду. Ударна хвиля — хмара плазми, яка розширюється, — повинна прийматися «штовхачем» — потужним металічним диском з теплозахисним покриттям і потім, відбившись від нього, створити реактивну тягу. Імпульс, прийнятий плитою штовхача, через елементи конструкції має передаватися кораблю. Потім, коли висота і швидкість виростуть, частоту вибухів можна зменшити. При зльоті корабель повинен летіти строго вертикально, щоб мінімізувати площу радіоактивного забруднення атмосфери.
В США були проведені декілька випробувань моделі літального апарату з імпульсним приводом (для вибухів використовувалась звичайна хімічна вибухівка). Були отримані позитивні результати щодо принципової можливості керованого польоту апарату з імпульсним двигуном.
Реальних випробувань імпульсного ЯРД з підривом ядерних пристроїв не проводилось.
Інші розробки
В США космічні розробки з використанням імпульсних ядерних ракетних двигунів здійснювались з 1958 по 1965 рік у рамках проєкту «Оріон» компанією «Дженерал Атомікс» на замовлення ВПС США.
Програма розвитку проєкту «Оріон» була розрахована на 12 років, розрахункова вартість — 24 мільярди доларів, що співставно з запланованими витратами на місячну програму «Аполлон» («Apollo»). Цікаво, що розробники проводили попередні розрахунки будівництва на базі цієї технології корабля поколінь з масою до 40 млн тонн і екіпажем до 20 000 осіб. Відповідно до їхніх розрахунків один зі зменшених варіантів такого ядерно-імпульсного зорельоту (масою 100 тис. т) міг би досягнути Альфи Центавра за 130 років, розігнавшись до швидкості 10 000 км/с. Однак пріоритети змінились, і в 1965 році проєкт був закритий.
В СРСР аналогічний проєкт розроблявся в 1950—70х роках. Пристрій містив додаткові хімічні реактивні двигуни, що виводили його на 30-40 км від поверхні Землі, після чого планувалося вмикати основний ядерно-імпульсний двигун. Основною проблемою була міцність екрану-штовхача, який не витримував величезних теплових навантажень від близьких ядерних вибухів. Разом з тим були запропоновані декілька технічних рішень, які дозволяли розробити конструкцію плити-штовхача з достатнім ресурсом. Проєкт не був завершений.
У 1960-х роках США були на шляху до Місяцю. Менш відомим є той факт, що в Зоні 25 (поряд зі знаменитою Зоною 51) на полігоні Невади учені працювали над одним амбітним проєктом — польотом на Марс на ядерних двигунах. Проєкт був названий [ru]. Працюючи на повну потужність, ядерний двигун повинен був нагріватися до температури в 2026,7 °C. В січні 1965 року були проведені випробування ядерного ракетного двигуна під кодовою назвою «КІВІ»(KIWI).
В листопаді 2017 року Китайська корпорація аерокосмічної науки і техніки (China Aerospace Science and Technology Corporation, CASC) опублікувала дорожну карту розвитку космічної програми КНР на період 2017—2045 років. Вона передбачає, зокрема, створення багаторазового корабля, що працює на ядерному ракетному двигуні.
В лютому 2018 року з’явилися повідомлення про те, що NASA відновлює науково-дослідницькі роботи по ядерному ракетному двигуну.
У 2021 році у США почали розроблення космічного апарата з тепловим ядерним ракетним двигуном.
26 липня 2023 року, згідно повідомлення у виданні Space, NASA та DARPA планують запустити космічний апарат з ядерним тепловим двигуном, відомий як проєкт DRACO, на навколоземну орбіту наприкінці 2025 або на початку 2026 року. Головна мета місії DRACO — випробувати ядерний тепловий двигун (NTP) у космосі, що є потенційно перспективною технологією, яка може допомогти людству облаштуватися на Марсі та інших віддалених планетах. DARPA розпочала цей проєкт у 2021 році, а NASA приєдналася до нього на початку 2023 року. Розробленням та будівництвом DRACO буде займатися компанія Lockheed Martin. У ядерних теплових ракетах використовують невеликі реактори, які виділяють значну кількість тепла під час розщеплення атомів. Це тепло використовують для створення тяги за рахунок розширення і спрямовування пального газу в космос через космічний двигун. Космічний апарат DRACO перебуватиме на відносно високій орбіті навколо Землі, на висоті від 700 до 2000 км. З такої висоти для повернення на Землю через атмосферний опір DRACO знадобиться не менше 300 років. Згідно розрахунків, для роботи космічного апарата буде потрібно приблизно 2000 кг водню, який буде зберігатися у великому баку. DRACO буде досить компактним і зможе поміститися всередині ракети-носія Falcon 9 компанії SpaceX. Загальна вартість проєкту становить майже $499 млн. Половину коштів на реалізацію проєкту надасть DARPA, а решту — NASA.
У 2023 році, Європейське космічне агентство (ESA) також почало фінансування декількох досліджень, які вивчатимуть використання ядерного ракетного двигуна для дослідження далекого космосу. Ядерний електричний двигун (NEP) потенційно може подолати існуючі обмеження та запустити космічні місії в нову епоху, дозволяючи людству досягати космосу далі, ніж будь-коли раніше. Одне з досліджень, які фінансує ESA, а саме — «Попередня Європейська оцінка ядерної електричної установки для космічних застосувань (RocketRoll)», ведеться вченими з Празького університету, Штутгартського університету та інженерами з OHB Czechspace та OHB System у Бремені (Німеччина).
Ядерна електрорушійна установка
З 2010 року в Росії почались роботи над проєктом ядерної електрорушійної установки (ЯЕРУ) мегаватного класу для космічних транспортних систем. За словами директора і генерального конструктора ОАО «НИКИЭТ» Юрія Драгунова, чиє підприємство конструює реакторну установку, за планом ЯЕРУ має бути готова в 2018 році . На початок 2016 року завершено ескізне проєктування, проєктну документацію, завершені випробування системи управління реактором, проведені випробування ТВЕЛ, проведені випробування корпусу реактора, проведені випробування повномасштабних макетів радіаційного захисту реакторної установки. В березні 2024 року в Росії активізовані зусилля щодо створення транспортного модуля з ядерною силовою установкою для використання його в космосі.
Див. також
Примітки
- Центр Келдыша, 2003, с. 192.
- Роскосмос занялся разработкой ядерного космического корабля, Lenta.ru, 28.10.2009
- http://www.astronautix.com/lvs/oritsink.htm Orion Starship — Heat Sink, Encyclopedia Astronautica www.astronautix.com
- Orion Starship — Ablative, Encyclopedia Astronautica www.astronautix.com
- Looking Back at Orion by Paul Gilster on September 23, 2006, Centauri Dreams (centauri-dreams.org)
- Российские ядерные двигатели могут быть использованы при полёте на Марс
- Andrew Jones //China sets out long-term space transportation roadmap including a nuclear space shuttle. gbtimes.com. 2017-11-16 [ 2017-12-01 у Wayback Machine.]
- NASA Is Bringing Back Nuclear-Powered Rockets to Get to Mars//Fortune, новостной портал, по информации Bloomberg. 15 февраля 2018
- Даниил Ревадзе//NASA возвращается к идее ядерного двигателя для космических кораблей. Портал hightech.fm. 17 февраля 2018
- У США почали розробку ядерного космічного апарата. 15.04.2021, 21:32
- NASA, DARPA to launch nuclear rocket to orbit by early 2026. By Mike Wall published July 26, 2023
- NASA і DARPA планують вивести на орбіту космічний апарат з ядерним двигуном. // Автор: Юлія Мирська. 27.07.2023
- Європа хоче створити ядерну ракету для дослідження далекого космосу. 03.05.2023
- В России создается принципиально новая энергодвигательная установка для космических миссий
- Росатом разработка новой космической ядерной установки идет по плану
- В России собрали первый в мире ТВЭЛ для космической энергоустановки. Lenta.ru.
- . Росатом. Архів оригіналу за 4 березня 2016. Процитовано 8 березня 2018.
- Первая часть проекта ядерного двигателя для корабля будет заверена в 2012 г
- В 2016 году Росатом приступит к созданию космического реактора
- Завершены испытания регулирующего органа реактора ЯЭДУ мегаваттного класса
- Космические ядерные энергодвигательные установки сейчас возможны только в России
- В России успешно завершены испытания корпуса ядерного реактора для космоса
- АО «НИКИЭТ» успешно завершило испытания полномасштабных макетов радиационной защиты реакторной установки для транспортно-энергетического модуля
- Путін закликав уряд знайти кошти на розробку ядерного космічного корабля. 26.03.2024, 22:45
Література
- КОРОТЕЕВ А.С., КОНЮХОВ Г.В., ДЕМЯНКО Ю.Г. ЯДЕРНЫЕ РАКЕТНЫЕ ДВИГАТЕЛИ. — М. : Норма-Информ, 2001. — 415 с.
- Демянко Ю. Г., Конюхов Г. В., Коротеев А. С., Кузьмин Е. П., Павельев А. А. Ядерные ракетные двигатели. 2001.
- АКИМОВ В.Н., КОРОТЕЕВ А.С., ГАФАРОВ А.А. и другие. Ядерные ракетные двигатели: воспоминания о будущем // Исследовательский центр имени М. В. Келдыша. 1933-2003 : 70 лет на передовых рубежах ракетно-космической техники. — М : "Машиностроение", 2003. — С. 190—209. — .
- Коротеев А. С. Ракетные двигатели и энергетические установки на основе ядерного реактора.
Посилання
- Космические двигатели третьего тысячелетия
- Звёздный ЯРД России
- (англійською мовою)
- НАСА переосмысливает ядерные и солнечные направления космической энергетики
- Ядерный ракетный двигатель времен СССР
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Ya dernij rake tnij dvi gun YaRD riznovid raketnogo dviguna sho vikoristovuye energiyu podilu abo sintezu yader dlya stvorennya reaktivnoyi tyagi Buvayut ridinnimi nagriv ridkogo robochogo tila u nagrivalnij kameri vid yadernogo reaktora i vivedennya gazu cherez soplo ta impulsno vibuhovimi yaderni vibuhi maloyi potuzhnosti cherez rivni promizhki chasu YaRD NERVA Tradicijnij YaRD v cilomu yavlyaye soboyu konstrukciyu z nagrivalnoyi kameri z yadernim reaktorom yak dzherelom tepla sistemi podachi robochogo tila ta sopla Roboche tilo yak pravilo voden podayetsya z baku do aktivnoyi zoni reaktora de prohodyachi cherez nagriti reakciyeyu yadernogo rozpadu kanali rozigrivayetsya do visokih temperatur i dali vikidayetsya cherez soplo stvoryuyuchi reaktivnu tyagu Isnuyut rizni konstrukciyi YaRD tverdofaznij ridinnofaznij i gazofaznij sho vidpovidayut agregatnomu stanu yadernogo paliva v aktivnij zoni reaktora tverdij rozplav abo visokotemperaturnij gaz chi navit plazma V SRSR rozgornuta postanova uryadu z problemi stvorennya YaRD bula pidpisana v 1958 roci Cim dokumentom keruvannya robotami v cilomu bulo pokladene na akademikiv Keldisha M V Kurchatova I V ta Korolova S P Do robit buli zalucheni desyatki doslidnickih proyektnih konstruktorskih budivelnih i montazhnih organizacij YaRD aktivno rozroblyalisya Konstruktorskim byuro himavtomatiki u Voronezhi i viprobovuvalisya v SRSR div ru ta SShA div ru z seredini 1950 h rokiv Doslidzhennya vedutsya i v 2018 roci Yadernij impulsnij dvigunAtomni zaryadi potuzhnistyu priblizno v kilotonnu na etapi zlotu povinni vibuhati zi shvidkistyu odin zaryad v sekundu Udarna hvilya hmara plazmi yaka rozshiryuyetsya povinna prijmatisya shtovhachem potuzhnim metalichnim diskom z teplozahisnim pokrittyam i potim vidbivshis vid nogo stvoriti reaktivnu tyagu Impuls prijnyatij plitoyu shtovhacha cherez elementi konstrukciyi maye peredavatisya korablyu Potim koli visota i shvidkist virostut chastotu vibuhiv mozhna zmenshiti Pri zloti korabel povinen letiti strogo vertikalno shob minimizuvati ploshu radioaktivnogo zabrudnennya atmosferi V SShA buli provedeni dekilka viprobuvan modeli litalnogo aparatu z impulsnim privodom dlya vibuhiv vikoristovuvalas zvichajna himichna vibuhivka Buli otrimani pozitivni rezultati shodo principovoyi mozhlivosti kerovanogo polotu aparatu z impulsnim dvigunom Realnih viprobuvan impulsnogo YaRD z pidrivom yadernih pristroyiv ne provodilos Inshi rozrobkiDiv takozh Orion MKA V SShA kosmichni rozrobki z vikoristannyam impulsnih yadernih raketnih dviguniv zdijsnyuvalis z 1958 po 1965 rik u ramkah proyektu Orion kompaniyeyu Dzheneral Atomiks na zamovlennya VPS SShA Kosmichnij korabel proyektu Orion malyunok hudozhnika Programa rozvitku proyektu Orion bula rozrahovana na 12 rokiv rozrahunkova vartist 24 milyardi dolariv sho spivstavno z zaplanovanimi vitratami na misyachnu programu Apollon Apollo Cikavo sho rozrobniki provodili poperedni rozrahunki budivnictva na bazi ciyeyi tehnologiyi korablya pokolin z masoyu do 40 mln tonn i ekipazhem do 20 000 osib Vidpovidno do yihnih rozrahunkiv odin zi zmenshenih variantiv takogo yaderno impulsnogo zorelotu masoyu 100 tis t mig bi dosyagnuti Alfi Centavra za 130 rokiv rozignavshis do shvidkosti 10 000 km s Odnak prioriteti zminilis i v 1965 roci proyekt buv zakritij V SRSR analogichnij proyekt rozroblyavsya v 1950 70h rokah Pristrij mistiv dodatkovi himichni reaktivni dviguni sho vivodili jogo na 30 40 km vid poverhni Zemli pislya chogo planuvalosya vmikati osnovnij yaderno impulsnij dvigun Osnovnoyu problemoyu bula micnist ekranu shtovhacha yakij ne vitrimuvav velicheznih teplovih navantazhen vid blizkih yadernih vibuhiv Razom z tim buli zaproponovani dekilka tehnichnih rishen yaki dozvolyali rozrobiti konstrukciyu pliti shtovhacha z dostatnim resursom Proyekt ne buv zavershenij U 1960 h rokah SShA buli na shlyahu do Misyacyu Mensh vidomim ye toj fakt sho v Zoni 25 poryad zi znamenitoyu Zonoyu 51 na poligoni Nevadi ucheni pracyuvali nad odnim ambitnim proyektom polotom na Mars na yadernih dvigunah Proyekt buv nazvanij ru Pracyuyuchi na povnu potuzhnist yadernij dvigun povinen buv nagrivatisya do temperaturi v 2026 7 C V sichni 1965 roku buli provedeni viprobuvannya yadernogo raketnogo dviguna pid kodovoyu nazvoyu KIVI KIWI V listopadi 2017 roku Kitajska korporaciya aerokosmichnoyi nauki i tehniki China Aerospace Science and Technology Corporation CASC opublikuvala dorozhnu kartu rozvitku kosmichnoyi programi KNR na period 2017 2045 rokiv Vona peredbachaye zokrema stvorennya bagatorazovogo korablya sho pracyuye na yadernomu raketnomu dviguni V lyutomu 2018 roku z yavilisya povidomlennya pro te sho NASA vidnovlyuye naukovo doslidnicki roboti po yadernomu raketnomu dvigunu U 2021 roci u SShA pochali rozroblennya kosmichnogo aparata z teplovim yadernim raketnim dvigunom 26 lipnya 2023 roku zgidno povidomlennya u vidanni Space NASA ta DARPA planuyut zapustiti kosmichnij aparat z yadernim teplovim dvigunom vidomij yak proyekt DRACO na navkolozemnu orbitu naprikinci 2025 abo na pochatku 2026 roku Golovna meta misiyi DRACO viprobuvati yadernij teplovij dvigun NTP u kosmosi sho ye potencijno perspektivnoyu tehnologiyeyu yaka mozhe dopomogti lyudstvu oblashtuvatisya na Marsi ta inshih viddalenih planetah DARPA rozpochala cej proyekt u 2021 roci a NASA priyednalasya do nogo na pochatku 2023 roku Rozroblennyam ta budivnictvom DRACO bude zajmatisya kompaniya Lockheed Martin U yadernih teplovih raketah vikoristovuyut neveliki reaktori yaki vidilyayut znachnu kilkist tepla pid chas rozsheplennya atomiv Ce teplo vikoristovuyut dlya stvorennya tyagi za rahunok rozshirennya i spryamovuvannya palnogo gazu v kosmos cherez kosmichnij dvigun Kosmichnij aparat DRACO perebuvatime na vidnosno visokij orbiti navkolo Zemli na visoti vid 700 do 2000 km Z takoyi visoti dlya povernennya na Zemlyu cherez atmosfernij opir DRACO znadobitsya ne menshe 300 rokiv Zgidno rozrahunkiv dlya roboti kosmichnogo aparata bude potribno priblizno 2000 kg vodnyu yakij bude zberigatisya u velikomu baku DRACO bude dosit kompaktnim i zmozhe pomistitisya vseredini raketi nosiya Falcon 9 kompaniyi SpaceX Zagalna vartist proyektu stanovit majzhe 499 mln Polovinu koshtiv na realizaciyu proyektu nadast DARPA a reshtu NASA U 2023 roci Yevropejske kosmichne agentstvo ESA takozh pochalo finansuvannya dekilkoh doslidzhen yaki vivchatimut vikoristannya yadernogo raketnogo dviguna dlya doslidzhennya dalekogo kosmosu Yadernij elektrichnij dvigun NEP potencijno mozhe podolati isnuyuchi obmezhennya ta zapustiti kosmichni misiyi v novu epohu dozvolyayuchi lyudstvu dosyagati kosmosu dali nizh bud koli ranishe Odne z doslidzhen yaki finansuye ESA a same Poperednya Yevropejska ocinka yadernoyi elektrichnoyi ustanovki dlya kosmichnih zastosuvan RocketRoll vedetsya vchenimi z Prazkogo universitetu Shtutgartskogo universitetu ta inzhenerami z OHB Czechspace ta OHB System u Bremeni Nimechchina Yaderna elektrorushijna ustanovkaDokladnishe Yaderna elektrorushijna ustanovka Z 2010 roku v Rosiyi pochalis roboti nad proyektom yadernoyi elektrorushijnoyi ustanovki YaERU megavatnogo klasu dlya kosmichnih transportnih sistem Za slovami direktora i generalnogo konstruktora OAO NIKIET Yuriya Dragunova chiye pidpriyemstvo konstruyuye reaktornu ustanovku za planom YaERU maye buti gotova v 2018 roci Na pochatok 2016 roku zaversheno eskizne proyektuvannya proyektnu dokumentaciyu zaversheni viprobuvannya sistemi upravlinnya reaktorom provedeni viprobuvannya TVEL provedeni viprobuvannya korpusu reaktora provedeni viprobuvannya povnomasshtabnih maketiv radiacijnogo zahistu reaktornoyi ustanovki V berezni 2024 roku v Rosiyi aktivizovani zusillya shodo stvorennya transportnogo modulya z yadernoyu silovoyu ustanovkoyu dlya vikoristannya jogo v kosmosi Div takozhRaketnij dvigun ru Atomolit Termoyadernij raketnij dvigun ru ru Yaderni reaktori na kosmichnih aparatahPrimitkiCentr Keldysha 2003 s 192 Roskosmos zanyalsya razrabotkoj yadernogo kosmicheskogo korablya Lenta ru 28 10 2009 http www astronautix com lvs oritsink htm Orion Starship Heat Sink Encyclopedia Astronautica www astronautix com Orion Starship Ablative Encyclopedia Astronautica www astronautix com Looking Back at Orion by Paul Gilster on September 23 2006 Centauri Dreams centauri dreams org Rossijskie yadernye dvigateli mogut byt ispolzovany pri polyote na Mars Andrew Jones China sets out long term space transportation roadmap including a nuclear space shuttle gbtimes com 2017 11 16 2017 12 01 u Wayback Machine NASA Is Bringing Back Nuclear Powered Rockets to Get to Mars Fortune novostnoj portal po informacii Bloomberg 15 fevralya 2018 Daniil Revadze NASA vozvrashaetsya k idee yadernogo dvigatelya dlya kosmicheskih korablej Portal hightech fm 17 fevralya 2018 U SShA pochali rozrobku yadernogo kosmichnogo aparata 15 04 2021 21 32 NASA DARPA to launch nuclear rocket to orbit by early 2026 By Mike Wall published July 26 2023 NASA i DARPA planuyut vivesti na orbitu kosmichnij aparat z yadernim dvigunom Avtor Yuliya Mirska 27 07 2023 Yevropa hoche stvoriti yadernu raketu dlya doslidzhennya dalekogo kosmosu 03 05 2023 V Rossii sozdaetsya principialno novaya energodvigatelnaya ustanovka dlya kosmicheskih missij Rosatom razrabotka novoj kosmicheskoj yadernoj ustanovki idet po planu V Rossii sobrali pervyj v mire TVEL dlya kosmicheskoj energoustanovki Lenta ru Rosatom Arhiv originalu za 4 bereznya 2016 Procitovano 8 bereznya 2018 Pervaya chast proekta yadernogo dvigatelya dlya korablya budet zaverena v 2012 g V 2016 godu Rosatom pristupit k sozdaniyu kosmicheskogo reaktora Zaversheny ispytaniya reguliruyushego organa reaktora YaEDU megavattnogo klassa Kosmicheskie yadernye energodvigatelnye ustanovki sejchas vozmozhny tolko v Rossii V Rossii uspeshno zaversheny ispytaniya korpusa yadernogo reaktora dlya kosmosa AO NIKIET uspeshno zavershilo ispytaniya polnomasshtabnyh maketov radiacionnoj zashity reaktornoj ustanovki dlya transportno energeticheskogo modulya Putin zaklikav uryad znajti koshti na rozrobku yadernogo kosmichnogo korablya 26 03 2024 22 45LiteraturaKOROTEEV A S KONYuHOV G V DEMYaNKO Yu G YaDERNYE RAKETNYE DVIGATELI M Norma Inform 2001 415 s Demyanko Yu G Konyuhov G V Koroteev A S Kuzmin E P Pavelev A A Yadernye raketnye dvigateli 2001 AKIMOV V N KOROTEEV A S GAFAROV A A i drugie Yadernye raketnye dvigateli vospominaniya o budushem Issledovatelskij centr imeni M V Keldysha 1933 2003 70 let na peredovyh rubezhah raketno kosmicheskoj tehniki M Mashinostroenie 2003 S 190 209 ISBN 5 217 03205 7 Koroteev A S Raketnye dvigateli i energeticheskie ustanovki na osnove yadernogo reaktora PosilannyaKosmicheskie dvigateli tretego tysyacheletiya Zvyozdnyj YaRD Rossii anglijskoyu movoyu NASA pereosmyslivaet yadernye i solnechnye napravleniya kosmicheskoj energetiki Yadernyj raketnyj dvigatel vremen SSSR