Тісні подвійні системи — в астрономії: різновид подвійної зоряної системи, компоненти якої на певних етапах своєї можуть обмінюватися масою. Відстань між зорями в тісній подвійній системі порівнянна з розмірами самих зір; вони можуть навіть торкатися одна одної. У таких системах виникають складніші ефекти, ніж просто тяжіння: припливне викривлення форми, прогрів випромінюванням яскравішого супутника тощо. Обмін речовиною істотно впливає на хід зоряної еволюції, тому компоненти тісних подвійних систем еволюціонують зовсім не так, як звичайні зорі. Для астрономів особливий інтерес становлять системи, у яких один із компонентів перебуває на завершальній стадії еволюції.
Подвійну систему, зорі якої мають спільну атмосферну оболонку, називають також надконтактною[]. Практично всі відомі контактні подвійні системи — це подвійні затемнювані зорі, як-от зорі типу W Великої Ведмедиці.
Контактні подвійні зорі не слід плутати із зоряними системами зі спільною атмосферною оболонкою. Конфігурація двох зір, які торкаються одна одної, зазвичай залишається стабільною впродовж періоду від мільйонів до мільярдів років; система ж зі спільною атмосферною оболонкою є динамічно нестабільною фазою еволюції подвійної зорі, яка або скидає зоряну оболонку, або об'єднується в одну зорі в період від місяців до років.
Еволюція тісних подвійних систем
В еволюції кожної зорі є етап, коли її розміри багаторазово збільшуються[] — вона стає гігантом або надгігантом[ ]. При цьому зовнішні шари такої зорі можуть потрапляти у сферу гравітаційного впливу зорі-супутника й перетікати на нього. Про таку зорю кажуть, що вона заповнює свою порожнину Роша. Унаслідок обміну речовиною маса зорі-донора зменшується, через що змінюється її спектральний клас і хід еволюції в моменти, коли обмін речовиною вже завершився.
Еволюція тісних подвійних систем залежить від початкових мас компонентів і відстані між ними. На ілюстрації для прикладу наведено еволюцію системи, у якій спалахує наднова типу Ia. Можна виділити кілька етапів:
- Вихідна система складається з двох зір головної послідовності з масами менш як 10 мас Сонця. Компонент «B» трохи масивніше компонента «A».
- Компонент «B», оскільки він масивніший, еволюціонує швидше і, природно, стає червоним гігантом раніше.
- Компонент «B» заповнює свою порожнину Роша. Починається акреція речовини з нього на компонент «A».
- Зоря «B» втрачає частину маси, а зоря «A» набуває її, унаслідок чого її температура підвищується, а еволюція — прискорюється.
- Зоря «B» скинула зовнішню газову оболонку й перетворилася на білого карлика. Компонент «A» поки що залишається на головній послідовності.
- Компонент «A» стає червоним гігантом, починається акреція його речовини на білий карлик. Така система може проявлятися як карликова нова, поляр або будь-який інший тип катаклізмічної змінної зорі.
- Білий карлик набирає масу і наближається до межі Чандрасекара.
- Відбувається гравітаційний колапс білого карлика і спалах наднової.
- Компонент «B» повністю руйнується в результаті вибуху наднової.
Еволюція тісних подвійних систем залежить від багатьох параметрів і вимагає знання внутрішньої структури зір, з яких складаються такі системи, і процесів, які в них відбуваються. Тому всі можливі сценарії і їхні варіації вивчені ще не до кінця.
Класи зір, які є тісними подвійними системами
Зоряні системи, у яких одна із зір завершила свою еволюцію, ставши компактним об'єктом, становлять величезний інтерес. Зважаючи на велику щільність компактних об'єктів, вони утворюють гравітаційні поля з колосальною щільністю енергії[]. Під час акреції газу ця енергія вивільняється й випромінюється. Такі системи зазвичай є джерелами жорсткого випромінювання і мають світність у мільйони разів більше світності Сонця[].
З нейтронними зорями або чорними дірами:
Див. також
- Контактно-подвійна мала планета — два астероїди, які під дією гравітації наблизилися одне до одного настільки, що торкнулися.
- Об'єкт Торна — Житков — гіпотетична зоря, у ядрі якої розташована нейтронна зоря.
- VFTS 352 — контактно-подвійна зоря в туманності Тарантул.
- KIC 9832227 — тісна подвійна зоряна система в сузір'ї Лебедя.
- може бути результатом злиття компонентів контактно-подвійної зоряної системи.
Примітки
- Darling, David. binary star. www.daviddarling.info. Процитовано 6 травня 2019.
- contact binary [ 2010-08-17 у Wayback Machine.], David Darling, The Internet Encyclopedia of Science. Accessed on line November 4, 2007.
- overcontact binary [ 2011-10-17 у Wayback Machine.], David Darling, The Internet Encyclopedia of Science. Accessed on line November 4, 2007.
- pp. 51–53, An Introduction to Astrophysical Fluid Dynamics, Michael J. Thompson, London: Imperial College Press, 2006. .
- p. 231, Stellar Rotation, Jean Louis Tassoul, Andrew King, Douglas Lin, Stephen P. Maran, Jim Pringle, and Martin Ward, Cambridge, UK, New York: Cambridge University Press, 2000. .
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Tisni podvijni sistemi v astronomiyi riznovid podvijnoyi zoryanoyi sistemi komponenti yakoyi na pevnih etapah svoyeyi mozhut obminyuvatisya masoyu Vidstan mizh zoryami v tisnij podvijnij sistemi porivnyanna z rozmirami samih zir voni mozhut navit torkatisya odna odnoyi U takih sistemah vinikayut skladnishi efekti nizh prosto tyazhinnya priplivne vikrivlennya formi progriv viprominyuvannyam yaskravishogo suputnika tosho Obmin rechovinoyu istotno vplivaye na hid zoryanoyi evolyuciyi tomu komponenti tisnih podvijnih sistem evolyucionuyut zovsim ne tak yak zvichajni zori Dlya astronomiv osoblivij interes stanovlyat sistemi u yakih odin iz komponentiv perebuvaye na zavershalnij stadiyi evolyuciyi Kontaktno podvijna zoryana sistema VFTS 352 v uyavlenni hudozhnika Podvijnu sistemu zori yakoyi mayut spilnu atmosfernu obolonku nazivayut takozh nadkontaktnoyu kalka Praktichno vsi vidomi kontaktni podvijni sistemi ce podvijni zatemnyuvani zori yak ot zori tipu W Velikoyi Vedmedici Kontaktni podvijni zori ne slid plutati iz zoryanimi sistemami zi spilnoyu atmosfernoyu obolonkoyu Konfiguraciya dvoh zir yaki torkayutsya odna odnoyi zazvichaj zalishayetsya stabilnoyu vprodovzh periodu vid miljoniv do milyardiv rokiv sistema zh zi spilnoyu atmosfernoyu obolonkoyu ye dinamichno nestabilnoyu fazoyu evolyuciyi podvijnoyi zori yaka abo skidaye zoryanu obolonku abo ob yednuyetsya v odnu zori v period vid misyaciv do rokiv Evolyuciya tisnih podvijnih sistemFormuvannya nadnovih zir tipu Ia V evolyuciyi kozhnoyi zori ye etap koli yiyi rozmiri bagatorazovo zbilshuyutsya dzherelo vona staye gigantom abo nadgigantom sumnivno Pri comu zovnishni shari takoyi zori mozhut potraplyati u sferu gravitacijnogo vplivu zori suputnika j peretikati na nogo Pro taku zoryu kazhut sho vona zapovnyuye svoyu porozhninu Rosha Unaslidok obminu rechovinoyu masa zori donora zmenshuyetsya cherez sho zminyuyetsya yiyi spektralnij klas i hid evolyuciyi v momenti koli obmin rechovinoyu vzhe zavershivsya Evolyuciya tisnih podvijnih sistem zalezhit vid pochatkovih mas komponentiv i vidstani mizh nimi Na ilyustraciyi dlya prikladu navedeno evolyuciyu sistemi u yakij spalahuye nadnova tipu Ia Mozhna vidiliti kilka etapiv Vihidna sistema skladayetsya z dvoh zir golovnoyi poslidovnosti z masami mensh yak 10 mas Soncya Komponent B trohi masivnishe komponenta A Komponent B oskilki vin masivnishij evolyucionuye shvidshe i prirodno staye chervonim gigantom ranishe Komponent B zapovnyuye svoyu porozhninu Rosha Pochinayetsya akreciya rechovini z nogo na komponent A Zorya B vtrachaye chastinu masi a zorya A nabuvaye yiyi unaslidok chogo yiyi temperatura pidvishuyetsya a evolyuciya priskoryuyetsya Zorya B skinula zovnishnyu gazovu obolonku j peretvorilasya na bilogo karlika Komponent A poki sho zalishayetsya na golovnij poslidovnosti Komponent A staye chervonim gigantom pochinayetsya akreciya jogo rechovini na bilij karlik Taka sistema mozhe proyavlyatisya yak karlikova nova polyar abo bud yakij inshij tip kataklizmichnoyi zminnoyi zori Bilij karlik nabiraye masu i nablizhayetsya do mezhi Chandrasekara Vidbuvayetsya gravitacijnij kolaps bilogo karlika i spalah nadnovoyi Komponent B povnistyu rujnuyetsya v rezultati vibuhu nadnovoyi Evolyuciya tisnih podvijnih sistem zalezhit vid bagatoh parametriv i vimagaye znannya vnutrishnoyi strukturi zir z yakih skladayutsya taki sistemi i procesiv yaki v nih vidbuvayutsya Tomu vsi mozhlivi scenariyi i yihni variaciyi vivcheni she ne do kincya Klasi zir yaki ye tisnimi podvijnimi sistemamiZoryani sistemi u yakih odna iz zir zavershila svoyu evolyuciyu stavshi kompaktnim ob yektom stanovlyat velicheznij interes Zvazhayuchi na veliku shilnist kompaktnih ob yektiv voni utvoryuyut gravitacijni polya z kolosalnoyu shilnistyu energiyi dzherelo Pid chas akreciyi gazu cya energiya vivilnyayetsya j viprominyuyetsya Taki sistemi zazvichaj ye dzherelami zhorstkogo viprominyuvannya i mayut svitnist u miljoni raziv bilshe svitnosti Soncya dzherelo Z bilimi karlikami Novi zori Karlikovi novi Polyari j promizhni polyari Z nejtronnimi zoryami Rentgenivski pulsari Barsteri Z nejtronnimi zoryami abo chornimi dirami MikrokvazariDiv takozhKontaktno podvijna mala planeta dva asteroyidi yaki pid diyeyu gravitaciyi nablizilisya odne do odnogo nastilki sho torknulisya Ob yekt Torna Zhitkov gipotetichna zorya u yadri yakoyi roztashovana nejtronna zorya VFTS 352 kontaktno podvijna zorya v tumannosti Tarantul KIC 9832227 tisna podvijna zoryana sistema v suzir yi Lebedya mozhe buti rezultatom zlittya komponentiv kontaktno podvijnoyi zoryanoyi sistemi PrimitkiDarling David binary star www daviddarling info Procitovano 6 travnya 2019 contact binary 2010 08 17 u Wayback Machine David Darling The Internet Encyclopedia of Science Accessed on line November 4 2007 overcontact binary 2011 10 17 u Wayback Machine David Darling The Internet Encyclopedia of Science Accessed on line November 4 2007 pp 51 53 An Introduction to Astrophysical Fluid Dynamics Michael J Thompson London Imperial College Press 2006 ISBN 1 86094 615 1 p 231 Stellar Rotation Jean Louis Tassoul Andrew King Douglas Lin Stephen P Maran Jim Pringle and Martin Ward Cambridge UK New York Cambridge University Press 2000 ISBN 0 521 77218 4