Новогра́д-Воли́нський укріпрайо́н (7-й УР, УР № 7, Н-ВоУР) — укріплений район, комплекс фортифікаційних споруд на східному березі річки Случ на рубежі Варварівка — Вершниця — Чижівка — Наталівка — Новоград-Волинський — Сусли — Миропіль — Коростки. Один з елементів так званої «Лінії Сталіна», побудований в 1932—1939 роках.
Загальна характеристика
Загальна протяжність укріпрайону становить 120 кілометрів. Число довготривалих споруд — 216.
За радянськими даними включав 17 артилерійських і 182 кулеметних ДОТи. За німецькими підрахунками 1942 року — 18 гарматних казематів (у тому числі 2 недобудовані), 60 протитанкових казематів (у тому числі 7 недобудованих), 140 кулеметних казематів (у тому числі 2 недобудованих), 8 командних пунктів (у тому числі 3 недобудованих).
Фортифікаційні споруди розташовані головним чином в одну лінію на правому березі Случі, в районі Новоград-Волинського і Мирополя — ешелоновані в 2—3 лінії на глибину до 4 кілометрів. В районі села Варварівка лінія ДОТів відхиляється від річки Случ на схід на 9—10 км прикриваючи правий фланг УРу. Враховуючи географічне положення Новоград-Волинського, ДОТи тут розміщувалися ще і на лівому березі річки, утворюючи плацдарм для контрнаступу. В районі сіл Красилівка, Дідовичі, Ярунь знаходиться недобудований передовий вузол оборони з 55 ДОТів, а біля села Гульськ — один з найпотужніших опорних вузлів «Лінії Сталіна» — «Гульська міна» — група ДОТів, яка поступалася за розмірами і вогневою потужністю тільки укріпленій групі в районі Серебрії.
Будівництво
Наприкінці 1920-х років для забезпечення мобілізації і стратегічного розгортання військ на західному операційному напрямку було прийняте рішення побудувати ряд укріпрайонів на кордоні з Польщею.
Рішення про будівництво Новоград-Волинського укріпленого району було прийняте в 1932 році — на рік пізніше, ніж Коростенського і укріпрайонів. Новоград-Волинський УР мав перекривати неприкриту ділянку між зазначеними укріпрайонами на Київському напрямку.
Будівництво укріпрайону відбувалося в два етапи.
На першому етапі (1932—1933), згідно з існуючою тоді в Червоній армії концепцією застосування військ, основним засобом ураження противника вважалися кулеметні вогневі точки. Відповідно, в цей період бойова частина опорних пунктів являла собою кулеметні ДОТи. Для боротьби з бронецілями планувалося за необхідності використовувати протитанкові гармати з відкритих позицій.
Зразком фортифікаційного мистецтва того періоду є Гульська міна, більшість бойових споруд і підземних комунікацій якої збудовані в 1932—1933 роках. Бойова частина міни являла собою дво- трьохамбразурні кулеметні ДОТи для фронтального вогню і напівкапонір и для прикриття флангів. В підземній частині розташовувалися командний пункт, приміщення для відпочинку особового складу, склади боєприпасів, майна і продовольства, лазарет, котельна і дизель-генераторна, фільтр-вентиляційні установки, вбиральні і колодязь. ДОТи з'єднувалися з підземною частиною вертикальними шахтами зі скоб-трапами. Подача боєприпасів на бойові пости здійснювалася ручними підйомниками. Внутрішні комунікації були обладнані вогневими точками самооборони. Усі підземні споруди були вирубані в скельному ґрунті на глибині від 10 до 15 метрів та були посилені залізобетонними секціями. Товщина стін наземної частини ДОТів сягала 1,5 м, а бокових, укритих ґрунтом — 1,2 м. Напівкапоніри мали бічні стіни товщиною 1,3—1,4 м. Перекриття вогневих точок мали товщину від 1 до 1,2 м.
Стрімкий розвиток військової техніки, в першу чергу бронетанкових військ і артилерії, зміни в тактиці застосування армій в 1930-х роках змусили в 1937—1938 роках розпочати модернізацію укріпрайонів. Широкомасштабні фортифікаційні роботи на Новоград-Волинському УР повторно розпочалися в 1938 році.
Модернізація існуючих бойових споруд включала будівництво артилерійських напівкапонірів, покращення характеристик кулеметних вогневих точок, розширення мережі підземних споруд. Крім того, в 16—20 км на захід від Новоград-Волинського розпочалося будівництво ще одного передового вузла оборони. Однак через перенесення оборонного будівництва у 1940 році на новий кордон, споруди цього вузла так і залишилися без озброєння і внутрішнього обладнання.
Багато зусиль доклали для маскування командного пункту — комин котельні був виведений далеко в бік ставка. Сам командний пункт складався із командного пункту, караульного приміщення і котелень. Біля центрального входу у командний центр побудували ескап — бетонний захисний схил. Для захисту від наступаючого ворога у командному пункті була амбразура з кулеметом.
Двоповерховий командний пункт ділився на три відділи: технічний, командний і житловий. У технічному відсіку були розміщені акумуляторна, ємності для зберігання води. Передавали на вищий поверх вантаж за допомогою електричного ліфта. В командному відділі розгорнули штаб, вузол зв'язку і приміщення для коменданта УРу. У житловому відділі виокремлені їдальня, харчоблок та спальні приміщення.
Після польської кампанії 1939 року і переносу державного кордону далі на захід розпочалися роботи по консервації укріпрайонів «Лінії Сталіна». Будівництво Новоград-Волинського УР було припинене, озброєння і внутрішнє обладнання частково демонтоване та здане на склади, штатний склад скорочений до кулеметного батальйону і десяти взводів капонірної артилерії.
Після поразки в прикордонній битві радянське командування покладало великі надії на відхід військ на лінію старих укріпрайонів і організацію там міцної оборони. На цьому рубежі планувалося зупинити німецьке вторгнення, а з підходом резервів із глибини країни перейти в наступ. Важлива роль у планах відводилася Новоград-Волинському укріпрайону, який прикривав стратегічний київський напрям.
З перших днів війни були розпочаті роботи по розконсервації 7-го УРу і дообладнанню смуги оборони польовими укріпленнями. Розпочалася доукомплектація військових частин району приписним особовим складом. Планувалося па базі укріпрайону розгорнути чотири кулеметних батальйони і 20 артилерійських взводів. В ході підготовки оборони виявилося, що частина озброєння і обладнання зарезервованого для Новоград-Волинського УРу передана в нові укріпрайони, а більшість обладнання, що залишилося в спорудах вийшло з ладу через відсутність необхідного нагляду і обслуговування. Крім того, через низький професійний рівень штатного командного складу підготовка особового складу укріплень була недостатньою, а тому її результативність виявилася низькою. На момент початку бойових дій в Новоград-Волинському укріпрайоні на озброєнні було 39 76-мм гармат, 423 станкових кулемети системи «Максим», 212 ручних кулеметів.
З початку бойових дій 2 липня 1941 року Новоград-Волинський УР знаходився в смузі оборони 5-ї армії Південно-Західного фронту. Для організації оборони УРу командувач армії направив туди як свого представника командира 87-ї стрілецької дивізії полковника М. І. Бланка, підпорядкувавши йому усі, що були в смузі укріпрайону війська. Однак директивою командувача військами Південно-Західного фронту від 3 липня (яка надійшла в штаб 5 армії в другій половині 5 липня) Новоград-Волинський УР разом 19-м механізованим корпусом перепідпорядковувався командуючому 6-ю армією. Але для перегрупування вже не було часу. В умовах плутанини і дезорганізації оборони війська німецької 6-ї армії 5 липня в двох місцях (в районі Мирополя і Гульська) прорвали оборону Новоград-Волинського укріпрайону. 7 липня війська 5-ї армії відійшли з рубежу по річці Случ в напрямку Коростенського укріпрайону.
Кинуті командуванням напризволяще бійці укріпрайону продовжували утримувати оборону ще три доби. Однак опорні пункти виявилися абсолютно непристосованими до ближньої оборони. Невдовзі німці виявили куби повітрязабірних шахт фільтрвентиляційних установок і почали заливати в них бензин і підпалювати його. Виникла сильна пожежа. Дим від пожежі поширився по підземеллям. Незважаючи на важке становище, гарнізон продовжував триматися, хоч відчай людей наростало. Першими ці тортури не витримали особісти. Розуміючи безвихідь ситуації вони застрелилися у своїй кімнаті. Самогубство офіцерів СМЕРШУ викликало паніку в гарнізоні. Після обговорення становища керівництво укріпрайону, сподіваючись врятувати людей, прийняли рішення здатися в полон.
Після детального вивчення в 1942—1943 роках німці остаточно вивели з ладу основні бойові споруди укріпрайону шляхом підриву в ході широкомасштабної операції по знищенню захоплених радянських укріпрайонів.
Оцінка ефективності застосування
Командування РСЧА, оцінюючи невдачу оборони на ділянці Новоград-Волинського укріпленого району, відзначало наступні слабкі місця в системі оборони УРу:
- нечисленність гарнізону (1 кулеметний батальйон на 30 км фронту);
- недостатня насиченість капонірних артилерією (1 гармата на 3 км фронту) і відсутність у ньому протитанкових гармат і перешкод;
- відсутність у смузі УРу траншей і дзотів, а також протіпіхотних перешкод, що робило його слабоподготовленним до оборони польовими військами;
- відсутність в ланці батальйон — рота — ДОТ підземних ліній зв'язку, що не забезпечувало надійного управління в бою.
Однак, незважаючи на наявність зазначених недоліків, а також низки інженерних помилок, допущених при проектуванні фортифікаційного комплексу, Новоград-Волинський укріпрайон за умови завчасного його заняття польовими військами міг значно посилити стійкість оборони і забезпечити виконання покладених на нього завдань. Основною причиною поразки слід вважати нездатність командування фронтом організувати стійку оборону в умовах обстановки, що швидко змінюється.
Примітки
- Р. С. Иринархов. Киевский особый. АСТ. Минск.: Харвест. 2006г. (рос.)
- Владимирский А. В. На киевском направлении. Отвод 5-й армии на линию укрепленных районов на старой государственной границе 2—8 июля М.: Воениздат, 1989. [ 6 листопада 2010 у Wayback Machine.] (рос.)
- Denkschrift Uber die russische Landesbefesigung. Oberkommando der Heeres. Berlin. 1942. (нім.)
- "Лінія Сталіна": Новоград-Волинський укріпрайон - zhytomyr.name (укр.). 18 жовтня 2022. Процитовано 18 жовтня 2022.
- Боевой приказ командующего войсками 5-й армии № 012[недоступне посилання з червня 2019] (рос.)
- Гульская «мина». П. П. Шмуневский, А. Г. Кузяк. «Полигон» № 3(11) 2002 г. [ 18 серпня 2011 у Wayback Machine.] (рос.)
- ЦАМО, ф. 229, оп. 161, д. 25, л. 144—145.
Література
- А. Г. Кузяк, В. В. Каминский. Железобетонные сооружения укрепленных районов СССР на территории Украины. 1928—1936гг. "Крепость Россия. Историко-фортификационный сборник. Вып. 2. Владивосток: Дальнаука, 2005 г.
- Веремеев Ю. Г. «Линия Сталина» и подготовка партизанской войны [ 5 листопада 2012 у Wayback Machine.]
- П. П. Шмуневский, А. Г. Кузяк. Гульская «мина». «Полигон» № 3(11) 2002 г. [ 18 серпня 2011 у Wayback Machine.]
Див. також
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Novogra d Voli nskij ukriprajo n 7 j UR UR 7 N VoUR ukriplenij rajon kompleks fortifikacijnih sporud na shidnomu berezi richki Sluch na rubezhi Varvarivka Vershnicya Chizhivka Natalivka Novograd Volinskij Susli Miropil Korostki Odin z elementiv tak zvanoyi Liniyi Stalina pobudovanij v 1932 1939 rokah Shematichna karta ukriprajoniv Ukrayini stanom na 1937 rik 3 Novograd Volinskij ukriprajonZagalna harakteristikaZagalna protyazhnist ukriprajonu stanovit 120 kilometriv Chislo dovgotrivalih sporud 216 Za radyanskimi danimi vklyuchav 17 artilerijskih i 182 kulemetnih DOTi Za nimeckimi pidrahunkami 1942 roku 18 garmatnih kazemativ u tomu chisli 2 nedobudovani 60 protitankovih kazemativ u tomu chisli 7 nedobudovanih 140 kulemetnih kazemativ u tomu chisli 2 nedobudovanih 8 komandnih punktiv u tomu chisli 3 nedobudovanih Fortifikacijni sporudi roztashovani golovnim chinom v odnu liniyu na pravomu berezi Sluchi v rajoni Novograd Volinskogo i Miropolya eshelonovani v 2 3 liniyi na glibinu do 4 kilometriv V rajoni sela Varvarivka liniya DOTiv vidhilyayetsya vid richki Sluch na shid na 9 10 km prikrivayuchi pravij flang URu Vrahovuyuchi geografichne polozhennya Novograd Volinskogo DOTi tut rozmishuvalisya she i na livomu berezi richki utvoryuyuchi placdarm dlya kontrnastupu V rajoni sil Krasilivka Didovichi Yarun znahoditsya nedobudovanij peredovij vuzol oboroni z 55 DOTiv a bilya sela Gulsk odin z najpotuzhnishih opornih vuzliv Liniyi Stalina Gulska mina grupa DOTiv yaka postupalasya za rozmirami i vognevoyu potuzhnistyu tilki ukriplenij grupi v rajoni Serebriyi BudivnictvoNaprikinci 1920 h rokiv dlya zabezpechennya mobilizaciyi i strategichnogo rozgortannya vijsk na zahidnomu operacijnomu napryamku bulo prijnyate rishennya pobuduvati ryad ukriprajoniv na kordoni z Polsheyu Rishennya pro budivnictvo Novograd Volinskogo ukriplenogo rajonu bulo prijnyate v 1932 roci na rik piznishe nizh Korostenskogo i ukriprajoniv Novograd Volinskij UR mav perekrivati neprikritu dilyanku mizh zaznachenimi ukriprajonami na Kiyivskomu napryamku Novograd Volinskij UR rajon sela Baranivka Artilerijskij kaponir na chotiri 76 2 mm garmati zrazka 1902 r na kaponirnih lafetah zrazka 1932 r Shema artilerijskogo kaponiru v rajoni Baranivki Budivnictvo ukriprajonu vidbuvalosya v dva etapi Na pershomu etapi 1932 1933 zgidno z isnuyuchoyu todi v Chervonij armiyi koncepciyeyu zastosuvannya vijsk osnovnim zasobom urazhennya protivnika vvazhalisya kulemetni vognevi tochki Vidpovidno v cej period bojova chastina opornih punktiv yavlyala soboyu kulemetni DOTi Dlya borotbi z bronecilyami planuvalosya za neobhidnosti vikoristovuvati protitankovi garmati z vidkritih pozicij Zrazkom fortifikacijnogo mistectva togo periodu ye Gulska mina bilshist bojovih sporud i pidzemnih komunikacij yakoyi zbudovani v 1932 1933 rokah Bojova chastina mini yavlyala soboyu dvo trohambrazurni kulemetni DOTi dlya frontalnogo vognyu i napivkaponir i dlya prikrittya flangiv V pidzemnij chastini roztashovuvalisya komandnij punkt primishennya dlya vidpochinku osobovogo skladu skladi boyepripasiv majna i prodovolstva lazaret kotelna i dizel generatorna filtr ventilyacijni ustanovki vbiralni i kolodyaz DOTi z yednuvalisya z pidzemnoyu chastinoyu vertikalnimi shahtami zi skob trapami Podacha boyepripasiv na bojovi posti zdijsnyuvalasya ruchnimi pidjomnikami Vnutrishni komunikaciyi buli obladnani vognevimi tochkami samooboroni Usi pidzemni sporudi buli virubani v skelnomu grunti na glibini vid 10 do 15 metriv ta buli posileni zalizobetonnimi sekciyami Tovshina stin nazemnoyi chastini DOTiv syagala 1 5 m a bokovih ukritih gruntom 1 2 m Napivkaponiri mali bichni stini tovshinoyu 1 3 1 4 m Perekrittya vognevih tochok mali tovshinu vid 1 do 1 2 m Strimkij rozvitok vijskovoyi tehniki v pershu chergu bronetankovih vijsk i artileriyi zmini v taktici zastosuvannya armij v 1930 h rokah zmusili v 1937 1938 rokah rozpochati modernizaciyu ukriprajoniv Shirokomasshtabni fortifikacijni roboti na Novograd Volinskomu UR povtorno rozpochalisya v 1938 roci Modernizaciya isnuyuchih bojovih sporud vklyuchala budivnictvo artilerijskih napivkaponiriv pokrashennya harakteristik kulemetnih vognevih tochok rozshirennya merezhi pidzemnih sporud Krim togo v 16 20 km na zahid vid Novograd Volinskogo rozpochalosya budivnictvo she odnogo peredovogo vuzla oboroni Odnak cherez perenesennya oboronnogo budivnictva u 1940 roci na novij kordon sporudi cogo vuzla tak i zalishilisya bez ozbroyennya i vnutrishnogo obladnannya Bagato zusil doklali dlya maskuvannya komandnogo punktu komin kotelni buv vivedenij daleko v bik stavka Sam komandnij punkt skladavsya iz komandnogo punktu karaulnogo primishennya i kotelen Bilya centralnogo vhodu u komandnij centr pobuduvali eskap betonnij zahisnij shil Dlya zahistu vid nastupayuchogo voroga u komandnomu punkti bula ambrazura z kulemetom Dvopoverhovij komandnij punkt dilivsya na tri viddili tehnichnij komandnij i zhitlovij U tehnichnomu vidsiku buli rozmisheni akumulyatorna yemnosti dlya zberigannya vodi Peredavali na vishij poverh vantazh za dopomogoyu elektrichnogo lifta V komandnomu viddili rozgornuli shtab vuzol zv yazku i primishennya dlya komendanta URu U zhitlovomu viddili viokremleni yidalnya harchoblok ta spalni primishennya Pislya polskoyi kampaniyi 1939 roku i perenosu derzhavnogo kordonu dali na zahid rozpochalisya roboti po konservaciyi ukriprajoniv Liniyi Stalina Budivnictvo Novograd Volinskogo UR bulo pripinene ozbroyennya i vnutrishnye obladnannya chastkovo demontovane ta zdane na skladi shtatnij sklad skorochenij do kulemetnogo bataljonu i desyati vzvodiv kaponirnoyi artileriyi Nimecko radyanska vijnaPislya porazki v prikordonnij bitvi radyanske komanduvannya pokladalo veliki nadiyi na vidhid vijsk na liniyu starih ukriprajoniv i organizaciyu tam micnoyi oboroni Na comu rubezhi planuvalosya zupiniti nimecke vtorgnennya a z pidhodom rezerviv iz glibini krayini perejti v nastup Vazhliva rol u planah vidvodilasya Novograd Volinskomu ukriprajonu yakij prikrivav strategichnij kiyivskij napryam DOT 100 pivdennogo vuzla oboroni Gulskoyi mini Z pershih dniv vijni buli rozpochati roboti po rozkonservaciyi 7 go URu i doobladnannyu smugi oboroni polovimi ukriplennyami Rozpochalasya doukomplektaciya vijskovih chastin rajonu pripisnim osobovim skladom Planuvalosya pa bazi ukriprajonu rozgornuti chotiri kulemetnih bataljoni i 20 artilerijskih vzvodiv V hodi pidgotovki oboroni viyavilosya sho chastina ozbroyennya i obladnannya zarezervovanogo dlya Novograd Volinskogo URu peredana v novi ukriprajoni a bilshist obladnannya sho zalishilosya v sporudah vijshlo z ladu cherez vidsutnist neobhidnogo naglyadu i obslugovuvannya Krim togo cherez nizkij profesijnij riven shtatnogo komandnogo skladu pidgotovka osobovogo skladu ukriplen bula nedostatnoyu a tomu yiyi rezultativnist viyavilasya nizkoyu Na moment pochatku bojovih dij v Novograd Volinskomu ukriprajoni na ozbroyenni bulo 39 76 mm garmat 423 stankovih kulemeti sistemi Maksim 212 ruchnih kulemetiv Z pochatku bojovih dij 2 lipnya 1941 roku Novograd Volinskij UR znahodivsya v smuzi oboroni 5 yi armiyi Pivdenno Zahidnogo frontu Dlya organizaciyi oboroni URu komanduvach armiyi napraviv tudi yak svogo predstavnika komandira 87 yi strileckoyi diviziyi polkovnika M I Blanka pidporyadkuvavshi jomu usi sho buli v smuzi ukriprajonu vijska Odnak direktivoyu komanduvacha vijskami Pivdenno Zahidnogo frontu vid 3 lipnya yaka nadijshla v shtab 5 armiyi v drugij polovini 5 lipnya Novograd Volinskij UR razom 19 m mehanizovanim korpusom perepidporyadkovuvavsya komanduyuchomu 6 yu armiyeyu Ale dlya peregrupuvannya vzhe ne bulo chasu V umovah plutanini i dezorganizaciyi oboroni vijska nimeckoyi 6 yi armiyi 5 lipnya v dvoh miscyah v rajoni Miropolya i Gulska prorvali oboronu Novograd Volinskogo ukriprajonu 7 lipnya vijska 5 yi armiyi vidijshli z rubezhu po richci Sluch v napryamku Korostenskogo ukriprajonu DOT 97 pivnichnogo vuzla oboroni Gulskoyi mini Kinuti komanduvannyam naprizvolyashe bijci ukriprajonu prodovzhuvali utrimuvati oboronu she tri dobi Odnak oporni punkti viyavilisya absolyutno nepristosovanimi do blizhnoyi oboroni Nevdovzi nimci viyavili kubi povitryazabirnih shaht filtrventilyacijnih ustanovok i pochali zalivati v nih benzin i pidpalyuvati jogo Vinikla silna pozhezha Dim vid pozhezhi poshirivsya po pidzemellyam Nezvazhayuchi na vazhke stanovishe garnizon prodovzhuvav trimatisya hoch vidchaj lyudej narostalo Pershimi ci torturi ne vitrimali osobisti Rozumiyuchi bezvihid situaciyi voni zastrelilisya u svoyij kimnati Samogubstvo oficeriv SMERShU viklikalo paniku v garnizoni Pislya obgovorennya stanovisha kerivnictvo ukriprajonu spodivayuchis vryatuvati lyudej prijnyali rishennya zdatisya v polon Pislya detalnogo vivchennya v 1942 1943 rokah nimci ostatochno viveli z ladu osnovni bojovi sporudi ukriprajonu shlyahom pidrivu v hodi shirokomasshtabnoyi operaciyi po znishennyu zahoplenih radyanskih ukriprajoniv Ocinka efektivnosti zastosuvannyaKomanduvannya RSChA ocinyuyuchi nevdachu oboroni na dilyanci Novograd Volinskogo ukriplenogo rajonu vidznachalo nastupni slabki miscya v sistemi oboroni URu nechislennist garnizonu 1 kulemetnij bataljon na 30 km frontu nedostatnya nasichenist kaponirnih artileriyeyu 1 garmata na 3 km frontu i vidsutnist u nomu protitankovih garmat i pereshkod vidsutnist u smuzi URu transhej i dzotiv a takozh protipihotnih pereshkod sho robilo jogo slabopodgotovlennim do oboroni polovimi vijskami vidsutnist v lanci bataljon rota DOT pidzemnih linij zv yazku sho ne zabezpechuvalo nadijnogo upravlinnya v boyu Odnak nezvazhayuchi na nayavnist zaznachenih nedolikiv a takozh nizki inzhenernih pomilok dopushenih pri proektuvanni fortifikacijnogo kompleksu Novograd Volinskij ukriprajon za umovi zavchasnogo jogo zanyattya polovimi vijskami mig znachno posiliti stijkist oboroni i zabezpechiti vikonannya pokladenih na nogo zavdan Osnovnoyu prichinoyu porazki slid vvazhati nezdatnist komanduvannya frontom organizuvati stijku oboronu v umovah obstanovki sho shvidko zminyuyetsya PrimitkiR S Irinarhov Kievskij osobyj AST Minsk Harvest 2006g ros Vladimirskij A V Na kievskom napravlenii Otvod 5 j armii na liniyu ukreplennyh rajonov na staroj gosudarstvennoj granice 2 8 iyulya M Voenizdat 1989 6 listopada 2010 u Wayback Machine ros Denkschrift Uber die russische Landesbefesigung Oberkommando der Heeres Berlin 1942 nim Liniya Stalina Novograd Volinskij ukriprajon zhytomyr name ukr 18 zhovtnya 2022 Procitovano 18 zhovtnya 2022 Boevoj prikaz komanduyushego vojskami 5 j armii 012 nedostupne posilannya z chervnya 2019 ros Gulskaya mina P P Shmunevskij A G Kuzyak Poligon 3 11 2002 g 18 serpnya 2011 u Wayback Machine ros CAMO f 229 op 161 d 25 l 144 145 LiteraturaA G Kuzyak V V Kaminskij Zhelezobetonnye sooruzheniya ukreplennyh rajonov SSSR na territorii Ukrainy 1928 1936gg Krepost Rossiya Istoriko fortifikacionnyj sbornik Vyp 2 Vladivostok Dalnauka 2005 g Veremeev Yu G Liniya Stalina i podgotovka partizanskoj vojny 5 listopada 2012 u Wayback Machine P P Shmunevskij A G Kuzyak Gulskaya mina Poligon 3 11 2002 g 18 serpnya 2011 u Wayback Machine Div takozhKorostenskij ukriprajon