Крило Мувала | ||
| ||
Герб | ||
| ||
Крило Мувала (також Манкерманський улус, Київське ханство) — адміністративно-територіальна одиниця Золотої Орди, що існувала з середини XIII до 1396 року.
Назва
Походить від імені Мувала (Бувала, Тевала, Могола), сьомого сина хана Джучі. Низка дослідників ототожнюють Мувала з Мауці.
Історія
Утворено в першій половині 1240-х років, невдовзі після завершення західного походу монголів. Ймовірно Мувал не мав політичних амбіцій, тому хан Бату виокремив частину володінь для нього. При цьому Мувал був досить надійним, оскільки йому підлягали нещодавно завойовані землі Русі, Волощини та Болгарії.
З самого початку Мувал стикнувся з намірами підкорених васальних правителів відновити самостійність. Втім Мувал не міг ефективно діяти через швидкий фактичний розпад свого крила. Вже невдовзі фактично самостійним від Мувала став небіж Курумиш, що отримав власний улус біля Дністра і Прута. Саме йому Бату довірив похід проти Данила Галицького. Не менш самостійно діяв брат Мувала — Шибан, що сформував в Криму власний улус. Також окремим фактично став улус Картана біля Дону.
Спочатку власне улусом Мувала були землі поруч із Києвом — Манкерманом східних джерел, звідки й одна з його назв. Але при цьому центром улусу було не якесь місто, а ставка правителя, яка знаходилася в степу і пересувалася разом із ним.
1243 року, після надання Шибану улуса на сході, Мувал приєднав до своїх володінь Кримський улус.
Після смерті Мувала, що сталося до 1253 року, Бату передав управління Крилом своєму синові Сартаку. 1255 року після отримання тим влади в усій Орді, він зберіг власне, безпосереднє управління Крилом Мувала. Сини Мувала — Тутар (Татар) і Мінгкадар розідлили батьківські володіння — Манкерман і Крим. Але невдовзіперший отримав Тука-Тимур, а замість Крима Тутар і Мінгкадар отрмиали Буджак і Волощину. Після загибелі Тутара 1257 року усім улусом став керувати Мінгкадар.
1257 року новий хан Берке повернув влади в Крилі Мувалідам, призначивши на його чолі онука Мувала — Ногая. На той час останній зміг контролювати лише частину на Правобережжі Дніпра. Саме за правління Ногая крило Мувала підвищує своє значення. 1260 року відновлено владу Мувалідів над північчю Кримського улуса. Найбільшого піднесення Крило Мувала досягло у 1280-х роках, внаслідок чого його частіше йменували державою Ногая. З цього часу посада очільника Крила поєднується з посадою беклярбека. Загибель 1300 року останнього призвело до втрати Крилом Мувала свого політичного і військового значення.
Хан Токта віддав головування (разом з посадою беклярбека) в Крилі Мувала своєму братові Бурлюку. Останній до 1302 року вимушен був зміцнювати ханську влади на цих землях. Після смерті Бурлюка у 1310 року його наступником стає Ільбасар, син Токти. 1313 року той гине внаслідок змови Узбека. Про наступних очільників Крила Мувала відсутні відомості.
За часів Узбека влада в кожному з улусів рила Мувала була віддана емірам, що відповідало внутрішнім змінам, яких зазнала структура влади держави за цього хана. В результаті статус очільника Крила Мувала на деякий час зник. При Бердібеці на чолі крила став Мамай. Крило Мувала знову набуває свого значення. За часів великої зам'ятні воно фактично виступає як самостійна держава.
За правління Тохтамиша крило Мувала очолюють знову Чингізиди. У 1380-х — на початку 1390-х років тут керував Бек Булат. У 1385 році частина емірів, підбурених Тулунбек-ханум (удовою Мамая), повстала проти Тохтамиша, проте той швидко придушив заколот. 1391 року Бек-Булат підняв повстання з метою стати незалежним, але ззанав поразки. Його наступник Таш-Тимур намагався чинити спроти вторгненню чагатайського еміра Тимура, але марно. Внаслідок цього у 1396 року Крило Мувала фактично припинило своє існування.
Територія
Західний кордон Крила Мувала був західним кордоном Золотої Орди. Він охоплював Північну Добруджу, йшов лівим берегом Дунаю до Залізних Воріт. Звідти вздовж Карпатських гір тягнувся до верхів'їв річок Серет, Прут, Дністер; по правому берегу Дністра кордон спускався до Бакоти і далі переходив на лівобережжя річки Случ. Далі межею були верхів'я Південного Бугу, Горині і Смотрича. На півночі охорплював колишне Київське князівство, Чорнобильську землю, кордон був біля Мозиря і Любеча, не включаючи ці міста. Східною межею крила були річки Дон і Сіверський Донець. На півдні Крило Мувала включеладо себе Кримський півострів.
Перша столиця невідома. За часів Ногая нею була Ісакчі. За наступників — розташовувалася біля Дону. Мамай переніс резиденцію до Дніпра. За Нприкнці XIV ст. резиденцію переміщується до Солхату.
Улуси
Примітки
- Олексій Мустафін. Київське ханство. Україна під владою нащадків Чингісхана. Київ24. 2023-07-11.
Джерела
- Черкас Б. В. Крило Мувала та його межі. Спроба реконструкції. Регіональна історія України. Збірник наукових статей. Випуск 10. — С. 127—138
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Krilo Muvala Gerb Krilo Muvala takozh Mankermanskij ulus Kiyivske hanstvo administrativno teritorialna odinicya Zolotoyi Ordi sho isnuvala z seredini XIII do 1396 roku NazvaPohodit vid imeni Muvala Buvala Tevala Mogola somogo sina hana Dzhuchi Nizka doslidnikiv ototozhnyuyut Muvala z Mauci IstoriyaUtvoreno v pershij polovini 1240 h rokiv nevdovzi pislya zavershennya zahidnogo pohodu mongoliv Jmovirno Muval ne mav politichnih ambicij tomu han Batu viokremiv chastinu volodin dlya nogo Pri comu Muval buv dosit nadijnim oskilki jomu pidlyagali neshodavno zavojovani zemli Rusi Voloshini ta Bolgariyi Z samogo pochatku Muval stiknuvsya z namirami pidkorenih vasalnih praviteliv vidnoviti samostijnist Vtim Muval ne mig efektivno diyati cherez shvidkij faktichnij rozpad svogo krila Vzhe nevdovzi faktichno samostijnim vid Muvala stav nebizh Kurumish sho otrimav vlasnij ulus bilya Dnistra i Pruta Same jomu Batu doviriv pohid proti Danila Galickogo Ne mensh samostijno diyav brat Muvala Shiban sho sformuvav v Krimu vlasnij ulus Takozh okremim faktichno stav ulus Kartana bilya Donu Spochatku vlasne ulusom Muvala buli zemli poruch iz Kiyevom Mankermanom shidnih dzherel zvidki j odna z jogo nazv Ale pri comu centrom ulusu bulo ne yakes misto a stavka pravitelya yaka znahodilasya v stepu i peresuvalasya razom iz nim 1243 roku pislya nadannya Shibanu ulusa na shodi Muval priyednav do svoyih volodin Krimskij ulus Pislya smerti Muvala sho stalosya do 1253 roku Batu peredav upravlinnya Krilom svoyemu sinovi Sartaku 1255 roku pislya otrimannya tim vladi v usij Ordi vin zberig vlasne bezposerednye upravlinnya Krilom Muvala Sini Muvala Tutar Tatar i Mingkadar rozidlili batkivski volodinnya Mankerman i Krim Ale nevdovzipershij otrimav Tuka Timur a zamist Krima Tutar i Mingkadar otrmiali Budzhak i Voloshinu Pislya zagibeli Tutara 1257 roku usim ulusom stav keruvati Mingkadar 1257 roku novij han Berke povernuv vladi v Krili Muvalidam priznachivshi na jogo choli onuka Muvala Nogaya Na toj chas ostannij zmig kontrolyuvati lishe chastinu na Pravoberezhzhi Dnipra Same za pravlinnya Nogaya krilo Muvala pidvishuye svoye znachennya 1260 roku vidnovleno vladu Muvalidiv nad pivnichchyu Krimskogo ulusa Najbilshogo pidnesennya Krilo Muvala dosyaglo u 1280 h rokah vnaslidok chogo jogo chastishe jmenuvali derzhavoyu Nogaya Z cogo chasu posada ochilnika Krila poyednuyetsya z posadoyu beklyarbeka Zagibel 1300 roku ostannogo prizvelo do vtrati Krilom Muvala svogo politichnogo i vijskovogo znachennya Han Tokta viddav golovuvannya razom z posadoyu beklyarbeka v Krili Muvala svoyemu bratovi Burlyuku Ostannij do 1302 roku vimushen buv zmicnyuvati hansku vladi na cih zemlyah Pislya smerti Burlyuka u 1310 roku jogo nastupnikom staye Ilbasar sin Tokti 1313 roku toj gine vnaslidok zmovi Uzbeka Pro nastupnih ochilnikiv Krila Muvala vidsutni vidomosti Za chasiv Uzbeka vlada v kozhnomu z ulusiv rila Muvala bula viddana emiram sho vidpovidalo vnutrishnim zminam yakih zaznala struktura vladi derzhavi za cogo hana V rezultati status ochilnika Krila Muvala na deyakij chas znik Pri Berdibeci na choli krila stav Mamaj Krilo Muvala znovu nabuvaye svogo znachennya Za chasiv velikoyi zam yatni vono faktichno vistupaye yak samostijna derzhava Za pravlinnya Tohtamisha krilo Muvala ocholyuyut znovu Chingizidi U 1380 h na pochatku 1390 h rokiv tut keruvav Bek Bulat U 1385 roci chastina emiriv pidburenih Tulunbek hanum udovoyu Mamaya povstala proti Tohtamisha prote toj shvidko pridushiv zakolot 1391 roku Bek Bulat pidnyav povstannya z metoyu stati nezalezhnim ale zzanav porazki Jogo nastupnik Tash Timur namagavsya chiniti sproti vtorgnennyu chagatajskogo emira Timura ale marno Vnaslidok cogo u 1396 roku Krilo Muvala faktichno pripinilo svoye isnuvannya TeritoriyaZahidnij kordon Krila Muvala buv zahidnim kordonom Zolotoyi Ordi Vin ohoplyuvav Pivnichnu Dobrudzhu jshov livim beregom Dunayu do Zaliznih Vorit Zvidti vzdovzh Karpatskih gir tyagnuvsya do verhiv yiv richok Seret Prut Dnister po pravomu beregu Dnistra kordon spuskavsya do Bakoti i dali perehodiv na livoberezhzhya richki Sluch Dali mezheyu buli verhiv ya Pivdennogo Bugu Gorini i Smotricha Na pivnochi ohorplyuvav kolishne Kiyivske knyazivstvo Chornobilsku zemlyu kordon buv bilya Mozirya i Lyubecha ne vklyuchayuchi ci mista Shidnoyu mezheyu krila buli richki Don i Siverskij Donec Na pivdni Krilo Muvala vklyuchelado sebe Krimskij pivostriv Persha stolicya nevidoma Za chasiv Nogaya neyu bula Isakchi Za nastupnikiv roztashovuvalasya bilya Donu Mamaj perenis rezidenciyu do Dnipra Za Npriknci XIV st rezidenciyu peremishuyetsya do Solhatu Ulusi Ulus Kurumishi Ulus Shibana Ulus Mankerman Ulus Kartana Ulus NogayaPrimitkiOleksij Mustafin Kiyivske hanstvo Ukrayina pid vladoyu nashadkiv Chingishana Kiyiv24 2023 07 11 DzherelaCherkas B V Krilo Muvala ta jogo mezhi Sproba rekonstrukciyi Regionalna istoriya Ukrayini Zbirnik naukovih statej Vipusk 10 S 127 138