Улус Орда-Іхена — улус Білої Орди, що існував у 1227—1378 роках.
Улус Орда-Іхена | |||||||||||
| |||||||||||
Столиця | (до 1289) Сигнак | ||||||||||
Релігії | Іслам | ||||||||||
Форма правління | Монархія | ||||||||||
Історія | |||||||||||
- Засновано | 1227 | ||||||||||
- Ліквідовано | 1378 | ||||||||||
| |||||||||||
Історія
Невдовзі після знищення Кипчацького каганату у 1219 році його основні землі з місто Сигнак Чингисхан передав в якості улуса своєму синові Джучі. У 1227 року після смерті Джучі його спадкоємцями улуса Джучі стали сини, передусім старший — Орда Іхен. що розділив його з братами Шибаном і Бату. Кордон між улус Орда-Іхена і першим улусом Бату пройшов по річці Сирдар'я. Орда-Іхен отримав північну частину. Втім до початку 1230-х років кипкаки чинили спротив в області біля річок Яїк і Волга.
1242 року після завершення західного походу загарбані володіння за традицією кочівників розділено на західне (праве) та східне (ліве) крила. Перше отримав Бату, друге (більш важливе) — Орда-Іхен. Кордон йшов біля річки Яїк. Формально останній мав першість перед Бату, оскільки панував в східному крилі (в подальшому відомому як Біла Орда) та був ближче до столиці Монгольської імперії — Каракоруму.
Разом з тим Орду Іхен отримав частину старого улусу Бату — уздовж річки Сирдар'я. Втім невдовзі стикнувся з намірами Бату посилити вплив у лівому крилі, 1243 року Орда-Іхен поступився братові Шибану володіннями на північному заході (біля річки Яїк) та сході (північ Семиріччя), якими щоправда володів номінально. Також погодився визнати Мангишлак за ще одним з братів — Тука-Тимуром.
До кінця панування Орда Іхена його влада зосередилася переважно у власних володінням, що отримали назву Улус Орда-Іхена. Втім він зумів зміцнити тут свою владу й спокійно передати синові Кун Кирану. Правління останнього не було відзначено важливими політичними подіями і найчастіше розцінюється як спокійне. 1280 року вдалося встановити зверхність над улусом Шибана, а згодом приєднати західну і північну його частину. Втім фактично там залишилася влада Шибанідів, що панували над власними юртами, номінально підпорядковуючись улусу Орда-Іхена. Тоді ж столицю перенесено до Сигнаку.
Традиція спокійної передачі влади та мирного співіснування з сусідами тривала за панування наступного володаря — Конши-хана, наслідком чого стало посилення самостійності улуса і Білої Орди. Після смерті того у 1302 році починається запекла боротьба за владу, в яку втрутився Токта, хан Золотої Орди, поставивши на чолі улуса Баяна.
Баян уклав союз з імперією Юань, чим спровокував початок війни проти себе з боку Хайду, фактичного правителя Чагатайського улуса. Тривала війна призвела у 1308 році до розпаду улуса на 3 частини, вона завершилася у 1320 році. При цьому суттєво підірвала економічну та військову міць улуса. Разом з тим посилилася залежність від Золотої Орди.
У 1320/1321 році за підтримки золотоординського хана Узбека онук Баяна — Ерзен-хан відновив єдність улусу. Натомість вимушен був перейти в іслам та почати процес ісламізації населення. Вправна політика сприяла відновленню господарства та військової сили.
1340 року наступний хан Мубарак-Ходжа спробував відновити незалежність улуса, але зазнав поразки. Втім вів боротьбу до 1344 року. Але Золота Орда знову встановила зверхність на улусом Орда-Іхена. За панування наступного хана Шимтая відбувається нове відродження улусу. Водночас відбувається розпад улуса, зокрема відокремлюються Ногайська орда і Сигнакський улус.
За часів хана Уруса відбувається активне втручання у справи Золотої Орди, де з 1359 року відбувається боротьба за владу. Улус Орда-Іхена стає знову незалежним. Але Урус вимушен був до 1367 року придушувати заколоти родичів — Шибанідів та Тукатимуридів. За цим встановлює владу на середньою течією річки Сирдар'я та пониззям Яїка. 1372 року Урус стає ханом Золотої Орди, започаткувавши період, коли представники східного (лівого крила) ставали золотоординськими ханами.
1377 року до улусу вдерся Тохтамиш, що отримав допомогу чагатайського аміра Тимура. В цій кампанії Урус помирає, а більшість улусу до 1378 року захоплює Тохтамиш. Проте східні землі були зайнято Камар ад-Дін-ханом, володарем Могулістану.
Територія і населення
Спочатку кордоном між улусом Орда-Іхена і першим улусом Бату були міста Ясси, Сауран, , . При цьому населення улуса було розділено навпіл.
Межею на заході були гори Мугоджари, на півночі сибірські ліси, на сході — річка Іртиш, на півдні Сирдар'я та озеро Балхаш. Після об'єднання з улусом Шибана кордоном на заході стала річка Яїк.
Мешканці улуса складалися переважно з кочівників різного походження, переважно тюркського та монгольського, і були організовані в племена і роди.
Устрій
На відміну від правителів улусів Золотої Орди володарі улуса Орда Іхена мали титул хана і тривалий час вважалися рівноцінними ханам Золотої Орди. З 1330-х років (в деякими перервами) вони карбували власні монети. Улус поділявся на Сигнакський, «Старший», Східний (Іртиський), Сарайчицький тумени.
Хани
- Орда Іхен (1242—1251)
- Кун Киран (1251—1280)
- Конши-хан (1280—1302)
- Баян (1302—1309)
- (1308—1310/1311)
- (1309—1320/1321)
- Саси-Бука (1309—1320/1321)
- Ерзен-хан (1320/1321-1337/1338)
- Мубарак-Ходжа (1337/1338—1344)
- Шимтай-хан (1344—1360)
- Урус-хан (1369—1377)
- (1377)
- (1377—1378)
Джерела
- Rashīd Al-Dīn: The successors of Genghis Khan. Translated from the Persian by John Andrew Boyle. Columbia University Press, New York NY u. a. 1971, .
- А. Кузембайулы, Е. Адиль. История Республики Казахстан, — Астана, 2002 г.
- István Vásáry: The beginnings of coinage in the blue horde. In: Acta Orientalia. Bd. 62, Nr. 4, 2009, ISSN 0001-6446, S. 371—385
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Ulus Orda Ihena ulus Biloyi Ordi sho isnuvav u 1227 1378 rokah Ulus Orda Ihena1227 1378 Stolicya do 1289 SignakReligiyi IslamForma pravlinnya MonarhiyaIstoriya Zasnovano 1227 Likvidovano 1378Poperednik NastupnikKipchackij kaganat Signakskij ulusNogajska ordaIstoriyaNevdovzi pislya znishennya Kipchackogo kaganatu u 1219 roci jogo osnovni zemli z misto Signak Chingishan peredav v yakosti ulusa svoyemu sinovi Dzhuchi U 1227 roku pislya smerti Dzhuchi jogo spadkoyemcyami ulusa Dzhuchi stali sini peredusim starshij Orda Ihen sho rozdiliv jogo z bratami Shibanom i Batu Kordon mizh ulus Orda Ihena i pershim ulusom Batu projshov po richci Sirdar ya Orda Ihen otrimav pivnichnu chastinu Vtim do pochatku 1230 h rokiv kipkaki chinili sprotiv v oblasti bilya richok Yayik i Volga 1242 roku pislya zavershennya zahidnogo pohodu zagarbani volodinnya za tradiciyeyu kochivnikiv rozdileno na zahidne prave ta shidne live krila Pershe otrimav Batu druge bilsh vazhlive Orda Ihen Kordon jshov bilya richki Yayik Formalno ostannij mav pershist pered Batu oskilki panuvav v shidnomu krili v podalshomu vidomomu yak Bila Orda ta buv blizhche do stolici Mongolskoyi imperiyi Karakorumu Razom z tim Ordu Ihen otrimav chastinu starogo ulusu Batu uzdovzh richki Sirdar ya Vtim nevdovzi stiknuvsya z namirami Batu posiliti vpliv u livomu krili 1243 roku Orda Ihen postupivsya bratovi Shibanu volodinnyami na pivnichnomu zahodi bilya richki Yayik ta shodi pivnich Semirichchya yakimi shopravda volodiv nominalno Takozh pogodivsya viznati Mangishlak za she odnim z brativ Tuka Timurom Do kincya panuvannya Orda Ihena jogo vlada zoseredilasya perevazhno u vlasnih volodinnyam sho otrimali nazvu Ulus Orda Ihena Vtim vin zumiv zmicniti tut svoyu vladu j spokijno peredati sinovi Kun Kiranu Pravlinnya ostannogo ne bulo vidznacheno vazhlivimi politichnimi podiyami i najchastishe rozcinyuyetsya yak spokijne 1280 roku vdalosya vstanoviti zverhnist nad ulusom Shibana a zgodom priyednati zahidnu i pivnichnu jogo chastinu Vtim faktichno tam zalishilasya vlada Shibanidiv sho panuvali nad vlasnimi yurtami nominalno pidporyadkovuyuchis ulusu Orda Ihena Todi zh stolicyu pereneseno do Signaku Tradiciya spokijnoyi peredachi vladi ta mirnogo spivisnuvannya z susidami trivala za panuvannya nastupnogo volodarya Konshi hana naslidkom chogo stalo posilennya samostijnosti ulusa i Biloyi Ordi Pislya smerti togo u 1302 roci pochinayetsya zapekla borotba za vladu v yaku vtrutivsya Tokta han Zolotoyi Ordi postavivshi na choli ulusa Bayana Bayan uklav soyuz z imperiyeyu Yuan chim sprovokuvav pochatok vijni proti sebe z boku Hajdu faktichnogo pravitelya Chagatajskogo ulusa Trivala vijna prizvela u 1308 roci do rozpadu ulusa na 3 chastini vona zavershilasya u 1320 roci Pri comu suttyevo pidirvala ekonomichnu ta vijskovu mic ulusa Razom z tim posililasya zalezhnist vid Zolotoyi Ordi U 1320 1321 roci za pidtrimki zolotoordinskogo hana Uzbeka onuk Bayana Erzen han vidnoviv yednist ulusu Natomist vimushen buv perejti v islam ta pochati proces islamizaciyi naselennya Vpravna politika spriyala vidnovlennyu gospodarstva ta vijskovoyi sili 1340 roku nastupnij han Mubarak Hodzha sprobuvav vidnoviti nezalezhnist ulusa ale zaznav porazki Vtim viv borotbu do 1344 roku Ale Zolota Orda znovu vstanovila zverhnist na ulusom Orda Ihena Za panuvannya nastupnogo hana Shimtaya vidbuvayetsya nove vidrodzhennya ulusu Vodnochas vidbuvayetsya rozpad ulusa zokrema vidokremlyuyutsya Nogajska orda i Signakskij ulus Za chasiv hana Urusa vidbuvayetsya aktivne vtruchannya u spravi Zolotoyi Ordi de z 1359 roku vidbuvayetsya borotba za vladu Ulus Orda Ihena staye znovu nezalezhnim Ale Urus vimushen buv do 1367 roku pridushuvati zakoloti rodichiv Shibanidiv ta Tukatimuridiv Za cim vstanovlyuye vladu na serednoyu techiyeyu richki Sirdar ya ta ponizzyam Yayika 1372 roku Urus staye hanom Zolotoyi Ordi zapochatkuvavshi period koli predstavniki shidnogo livogo krila stavali zolotoordinskimi hanami 1377 roku do ulusu vdersya Tohtamish sho otrimav dopomogu chagatajskogo amira Timura V cij kampaniyi Urus pomiraye a bilshist ulusu do 1378 roku zahoplyuye Tohtamish Prote shidni zemli buli zajnyato Kamar ad Din hanom volodarem Mogulistanu Teritoriya i naselennyaSpochatku kordonom mizh ulusom Orda Ihena i pershim ulusom Batu buli mista Yassi Sauran Pri comu naselennya ulusa bulo rozdileno navpil Mezheyu na zahodi buli gori Mugodzhari na pivnochi sibirski lisi na shodi richka Irtish na pivdni Sirdar ya ta ozero Balhash Pislya ob yednannya z ulusom Shibana kordonom na zahodi stala richka Yayik Meshkanci ulusa skladalisya perevazhno z kochivnikiv riznogo pohodzhennya perevazhno tyurkskogo ta mongolskogo i buli organizovani v plemena i rodi UstrijNa vidminu vid praviteliv ulusiv Zolotoyi Ordi volodari ulusa Orda Ihena mali titul hana i trivalij chas vvazhalisya rivnocinnimi hanam Zolotoyi Ordi Z 1330 h rokiv v deyakimi perervami voni karbuvali vlasni moneti Ulus podilyavsya na Signakskij Starshij Shidnij Irtiskij Sarajchickij tumeni Hani Orda Ihen 1242 1251 Kun Kiran 1251 1280 Konshi han 1280 1302 Bayan 1302 1309 1308 1310 1311 1309 1320 1321 Sasi Buka 1309 1320 1321 Erzen han 1320 1321 1337 1338 Mubarak Hodzha 1337 1338 1344 Shimtaj han 1344 1360 Urus han 1369 1377 1377 1377 1378 DzherelaRashid Al Din The successors of Genghis Khan Translated from the Persian by John Andrew Boyle Columbia University Press New York NY u a 1971 ISBN 0 231 03351 6 A Kuzembajuly E Adil Istoriya Respubliki Kazahstan Astana 2002 g Istvan Vasary The beginnings of coinage in the blue horde In Acta Orientalia Bd 62 Nr 4 2009 ISSN 0001 6446 S 371 385