Лютеранство в Україні — християнська деномінація в Україні, що об'єднує вірян-лютеран. Як течія протестантизму відома на українських землях від XVI ст. Нині представлена трьома основними церквами, що діють в Україні: Українською Лютеранською Церквою, Німецькою Євангелічно-Лютеранською Церквою і Синодом Євангелічно-Лютеранських Церков України.
Історія
Перші громади
Відомо, що вже з XIII ст. українські землі, зокрема, Сяноччина, Холмщина, пізніше Волинь і Галичина, підтримували міцні торговельні зв'язки з князівствами Священної Римської імперії. Король Казимир проводив політику, орієнтовану на Священну Римську імперію, тому залучав до розвитку Королівства Русі вихідців зі Священної Римської імперії. Успадкував цю подібну політику намісник Галичини Володислав Опольський.
Першою організаційно оформленою нововірчою течією в Україні стало лютеранство, що з'являється у 30-40-х роках XVI ст. Хоча до того часу зафіксовано існування інших протестантських осередків, якихось даних стосовно їхнього членства та характеру діяльності не збереглося. Йдеться, зокрема, про громаду анабаптистів, яка у 1536 існувала у Володимирі-Волинському. Зустрічаємо відомості про гуситів у колі Яна Спитка з Мельштина — володаря селищ і містечок в Галичині.
1539 року у Вільнюсі відкрилася школа на 50 учнів при лютеранській громаді, ректором якої був Авраам Кульва (Кульветіс), литовець, колишній ксьондз, згодом доктор церковного і державного права, слухач Краківського та Сієнського (в Італії) університетів, близько знайомий з Філіпом Меланхтоном і гуманістом з Нідерландів Еразмом Ротердамським. Після едикту польського короля Сиґізмунда I проти лютеран у 1542 р. Кульва еміґрує з Литви, а на його місце прибуває новий проповідник — Ян Вінклер, котрий пропаґує лютеранство ще з більшою енергією. Вінклер знаходить заможного патрона, віленського купця Івана Морштина, в будинку якого засновує новий збір (синонім кірхи або ширше — протестантської громади у польсько-литовських землях) та школу, звідки через декілька років виходить 60 учнів. Андрій Венгерський, пізніші польські й німецькі автори наводять цілу низку імен лютеранських проповідників, добре відомих у XVI та XVII ст. в усій Речі Посполитій: Станіслав Рапеґелан, Георгій Мартін Московідій, Мартін Глосса, брати Глічнери, колишній домініканець Андрій Самуель та інші.
Центрами лютеранських впливів на Україну були також Краків і Люблін, з яких дисидентська пропаганда спрямовувалася у Холмщину, Підляшшя та Галичину. На відміну від північних земель Польського Королівства, лютеранство в Україні не мало успіху, оскільки поширювалося переважно серед німців.
Особливості
Лютеранська церква прагнула активного впливу на корінне населення польсько-литовської держави. Це засвідчує факт відкриття пруським князем Альбрехтом відділення для учнів з Польщі, Литви і Русі у лютеранському , і систематичні відвідування слов'янською молоддю інших лютеранських центрів Європи, насамперед Віттенберґа (тут «у 1530-х роках вчилися студенти Poloni, Rutheni або такі, що подавали про себе, що вони з ех Russia, отже, що були українці та білоруси» [5]), і влаштування шведським королем Густавом Адольфом Вазою друкарні у Стокгольмі, де у 1562 р. побачив світ «Катехизис» Мартіна Лютера руською мовою.
Католицька і православна опозиція
Зростаюча пропагандистська активність лютеран непокоїла католицьку церкву. В першій половині XVI ст. польський уряд вдається до низки державних заборон щодо коронних та українських земель. Йдеться, зокрема, про численні едикти проти ввезення, продажу і купівлі лютеранських творів. Якщо за едиктом 1520 р. за це передбачалися конфіскація майна і вигнання з держави, то за едиктом 1523 р. — спалення всієї власності і навіть його страта. У 1525 р. тільки у Кракові засуджено 16 осіб «за визнання засад Лютера», впродовж першої половини XVI ст. — понад 60 осіб. За розповсюдження лютеранської літератури були ув'язнені друкарі та викладачі шкіл Бартоломей, Матвій, Міхал і Петро (прізвища не збереглися), звинувачені у єресі відомі друкарі Ієронім Вієтор та Філіпп Вінклер. Однак кількість прихильників лютеранства збільшувалася. У 1523, 1527, 1530 роках і пізніше скликаються синоди, що розробляють заходи, спрямовані на «приборкання єретиків і самої єресі» [6].
Найбільших клопотів урядові та церкві завдавав Краківський університет, який в середині XVI ст. став головним центром релігійного вільнодумства. Серед його викладачів і студентів було чимало прихильників нововірства, розповсюджувачів дисидентської літератури. Один із перших — професор мов Вавржинек (Лаврентій) Корвін Неофорензіс. Ще два викладачі — доцент Ян з Козьмінків і бакалавр Лаврентій з Пражниць (за свою діяльність отримав прізвисько Дискордія, тобто Розбрат) увійшли в коло катехизаторів Сиґізмунда I та його сина, майбутнього короля Сиґізмунда-Авґуста. Приїхавши з останнім у Вільно, вони стають активними діячами місцевого протестантського осередку, авторами полемічних латиномовних творів. З кінця XVI ст. провідним діячем лютеранського руху в усій польсько-литовській державі стає Еразм Ґлічнер (1528–1603), енергійний проповідник, плідний літератор, реформатор шкільної освіти.
Перебував у Речі Посполитій і відомий в Європі місіонер П'єтро Верджеріо (Петро Вергерій). Колишній католицький єпископ у Капо д'Істрії та папський нунцій на Ауґсбурзькому сеймі (1530), згодом — палкий прихильник Лютера, Вергерій у 1556 р. приїхав до Польщі. Він проводив літературну полеміку з тодішнім папським нунцієм Антоніо Ліппомано та кардиналом Станіславом Гозієм, активно пропаґуючи ідею національного церковного собору з участю всіх християнських течій у країні. Ця ідея у XVI ст., як відомо, охопила частину католицької верхівки, що під впливом національно-визвольних рухів у Центральній Європі, а також реформаційних гасел політичної й духовної свободи прагнула створення не залежної від папського престолу католицької церкви, яка б усупереч проімперській політиці Риму проводила діяльність в інтересах польської шляхти. Відгомін ідеї, а через неї — загальноєвропейських національно-визвольних процесів, відчувався у середовищі частини української православної ієрархії, котра мріяла про міцну національну церкву.
Діячі
Цікава постать у лютеранському середовищі Речі Посполитої — Ян Секлюціан (1510/1515-1578), доктор теології Лейпцизької та професор Кролевецької академій. За одними даними, народився у Бидгощі, за іншими — у Секлюках в Галичині [7]. Його перу належать біблійні, теологічні й літературні твори, написані, на відміну від більшості ранніх лютеранських видань, польською мовою. Власне, якраз Секлюціан одним із перших зробив польський переклад Нового Заповіту (побачив світ у Кролівці, 1551) і збірник протестантських канціоналів («Пісні християнські давніші та нові», там само, 1559). У 1556 р. Секлюціан видав за своїм редагуванням «Постиллу польську домашню» — збірник понад дев'яноста морально-повчальних оповідань (казань) на євангельські сюжети, що написав Григорій Оршак (бл. 1520–1567).
Жанр постилли був надзвичайно популярним у біблійній освіті пізнього Середньовіччя. Він популяризував церковні проповіді, що проголошували після літургії, та пояснював зміст використаних у ній уривків Святого Письма. Спрямована на краще засвоєння біблійного матеріалу, постилла у протестантизмі набула особливої ваги. В першій половині XVI ст. у Речі Посполитій було відомо близько ста постилл [8]. У православних землях Великого князівства Литовського, а згодом Речі Посполитої цю функцію виконували також учительні Євангелія, рукописні збірки яких з'являються у XVI–XVII ст. в різних (переважно західних) регіонах України. На сьогодні знайдено близько сімдесяти учительних Євангелій українсько-білоруського походження, серед яких є збірки, що мають виразне протестантське спрямування. Частина з них написана руською мовою, наближеною до народної. Отже, крім освітнього значення, цей біблійно-популярний жанр сприяв впровадженню національної мови, її включенню до системи релігійної пропаганди і культури.
Стосовно постилли і Секлюціана, то вона була написана такою чистою мовою, що подекуди перевищувала тодішні взірці польської католицької літератури, наприклад, твори «златоустого» Петра Скарги. У умовах, коли мирянам забороняли самостійно читати Біблію, подібна діяльність протестантів мала певний вплив і могла викликати симпатії не тільки польського населення. Адже польська мова у XVI ст. була досить уживаною в Україні.
Ян Секлюціан відомий не лише релігійними творами (а він був плідним автором: окрім згаданих праць, видав польський переклад «Катехизису» Лютера, теологічний твір «Християнська наука», коментарі до Послань апостолів, полемічні брошури, збірки молитов тощо), а й науковими. У 1551 р. разом із своїм перекладом Нового Заповіту він опублікував підручник з польської орфографії*, працю «Економія або господарство» (Краків, 1545). Видавав і популяризував твори Миколая Рея та Еразма Роттердамського. У зверненні до маґістрату Кролівця з клопотанням професорської стипендії Секлюціан запевняв, що його «друки широко відомі в цілій Польщі, Русі, Мазовії та Литві і мають багатьох прихильників». І хоча це твердження можна сприймати з певною обережністю*, вплив лютеранської пропаганди на місцеве населення України — факт очевидний. Так, на початку 50-х років XVI ст. перемиський шляхтич Христофор Пілецький відкрив кірху у своєму маєтку в містечку Ланьцуті. Його приклад наслідували ще три шляхтичі-сусіди, а якийсь проповідник намовляв Юрія Язловецького, воєводу руського, вигнати домініканців з Червонограду (на Поділлі) й у їхньому монастирі відкрити лютеранський збір. У 50-60-х роках сповідував лютеранство (до переходу в аріанство) , автор польськомовного «Визнання віри християнської», колишній перемиський канонік.
За реєстром протестантських осередків в Україні XVI–XVII ст., складеним М. Грушевським, лютеранські громади діяли у Львові (однак є «тільки глуха згадка»)**, Венгрові, Мордах, Нурці та Найдорфі на Берестейщині, Язлівці на Поділлі [11]. Членами цих зборів (окрім, звичайно, самих патронів та їх родичів-однодумців) обов'язково ставали усі підлеглі й холопи пана-нововіра. Середньовічний принцип — «чия країна, того і віра» — на теренах України мав свою вітчизняну конкретизацію — право патронату, що було основою для юридичного й економічного підпорядкування церкви світському господареві.
Наприкінці XIX ст. знайдено нові праці, видані Секлюціаном. Серед них — віршований діалог польського ксьондза з руським священиком (і хоча його авторство викликало дискусію, однак, як зазначає Грушевський, твір через це не перестає бути цікавим). У діалозі подано актуальні міжконфесійні суперечки щодо целібату, чистилища, примату Риму, форми євхаристії, молитви до святих тощо. Там, де лютеранське сповідання виявляло рудиментарну спорідненість з католицьким, «вигравав» ксьондз; де автор діалогу згоджувався з православною доктриною, перемагав священик. Там, де лютеранство виступало як цілком відмінна релігійна модель, і ксьондзу, і священикові доводилося визнавати повну безпорадність [12]. Написаний у протестантському дусі, твір, проте, недвозначно спрямований на православного читача, оскільки у суперництві ксьондза і священика моральна перевага залишалася за останнім***. Отже, відчувалася явна прихильність автора передусім до руської, тобто православної, віри аніж до римської. Ця прихильність, загалом, була важливою особливістю протестантського руху в Україні, що у протиборстві з католицизмом шукав союзництва у православному середовищі.
Взагалі, лютеранством під час закордонних мандрів у пошуках за науками захоплювалося чимало шляхтичів з України. Станіслав Оріховський, навчаючись у Віттенберзі, мешкав у будинку Лютера і приятелював з Меланхтоном. Меланхтон мав великий вплив і на Мартіна Кровицького, котрий тривалий час жив у Галичині, обіймаючи посаду плебана у Вишні, перебував на дворі перемиського старости, мецената наук і мистецтв Петра Кміти. Працюючи в нього, Кровицький близько зійшовся зі Станіславом Оріховським, що значною мірою зумовило прореформаційні погляди останнього, його виступи проти папського всевладдя та целібату. Зрештою, і на шлюб Оріховський наважився після того, як це зробив у Журавицях Кровицький. Однак якщо Оріховський врешті переходить на бік опонентів протестантизму, полемізуючи з прихильниками нововірства у Західній Україні, то Кровицький повністю порвав з католицькою церквою (на антипротестантські твори Оріховського відповів знаменитою «Апологією»). Під час виступу на дієцезійному синоді у Перемишлі (1550) Кровицький обґрунтовує своє рішення незгодою з такими засадами католицизму як целібат, неучасть мирян в обряді євхаристії, заперечуючи (що було особливо актуальним для польсько-руського пограниччя) обряд перехрещення, якого вимагали від православних при переході у католицизм. Виступ колишнього плебана мав великий резонанс у Малопольщі та особливо — у Галичині. На думку М. Грушевського, котрий спеціальну увагу приділяв фактові неабиякого впливу творів Кровицького на українську полемічну літературу, свідком цієї гучної історії був юний Іван Вишенський. У його творчості зустрічається чимало паралелей зі змістом і формою протестантської полеміки [14].
У період розриву з католицизмом Кровицький виступав як прихильник лютеранства. Перебуваючи у 1553–1554 роках у Віттенберзі, він під керівництвом Меланхтона пише полемічний твір «Християнські а жалобливі напоминання», настільки популярний, що церковна влада публічно спалювала його, а за прочитання притягувала до карної відповідальності. Згодом Кровицький схилився до кальвінізму, та врешті став палким прихильником антитринітаризму. Така еволюція сталася у поглядах багатьох протестантів, які тяжіли до радикальнішої реформи релігійного і світського життя.
Доречно доповнити наведений Грушевським список і тими лютеранськими осередками, які існували у XVI–XVII ст. на Закарпатті. Тут конфесія досягла певних успіхів, маючи державну підтримку з боку угорських та румунських володарів. Взагалі, за деякими оцінками, «початковий крок у справі поширення нової віри в Угрії був зроблений саме в Угорській Русі… євангелицький рух в Угорській Русі в другій половині XVI ст. був навіть сильнішим, ніж у власне Угрії, котра знаходилась в більшій сфері католицького впливу ґабсбурзького уряду…» [15]. Перші лютеранські місіонери з'являються у Земплянському окрузі (між Пряшевим та Ужгородом). У 1522 р. нову віру проповідує Михайло Сіклоші, з 1525 р. — Іоанн Фішер у Левочках та Георгій Левдишер у Рознаві, Любицях, Топорці. В 40-х роках активну діяльність розгортають пастори Стефан Копач і Матвій Біро-Деваї, які засновують збори у Пряшеві, Копицях, Уйгеле. У 1549 р. Стефан Копач відкриває лютеранську школу у містечку Шарош-Поток (або Сухий Потік) в Закарпатській Україні, яке з цього часу стає центром зростаючого реформаційного руху в усьому Карпатському регіоні. З другої половини XVI ст. рух охоплює також Мараморошський округ (тепер Мараморешська область Румунії), де проживало православне населення із значним відсотком українців. У 40-50-х роках у Закарпатті та угорсько-румунському північному кордоні відбувся ряд синодів; на синоді у Пряшеві (1546) вирішували питання про об'єднання існуючих у Трансільванії нововірчих зборів. З 1557 р. лютеранство поряд з католицизмом визнано державною релігією Семигородського князівства.
Як у більшості регіонів Європи, лютеранство поширюється тут серед міщан й у містах, де переважає німецьке населення. Однак історичні документи засвідчують його вплив і на православне населення. Йдеться, зокрема, про звернення князя Януша I Заполья через православного писаря Лацко до афонського протоігумена Гавриїла, відоме як «Послание ко св. отцем Горы Афонской от православных веры руской и земли угорской христиан» (писане слов'яно-руською мовою і датоване 30-ми роками. XVI ст.; збережене у пізніших рукописних копіях). У посланні до церковних авторитетів (а самих звернень князя було декілька) міститься прохання розтлумачити окремі засади православної віри, що їх особливо критикують лютерани, й підтвердити наявність деяких спільних рис («ихъ попове да ся женятъ, якоже и наши») у православних і протестантів. А «то все учитъ одинъ лжепророкъ, именемъ Люфор: онъ победи нъмецкую страну и здъсь на угорской земли многіе къ нему приступиша и его ученіе пріяша» [16]. Та вже у 60-70-х роках. XVI ст. лютеранство у Закарпатті, як в Угорщині і Румунії, витісняють кальвінізм й антитринітаризм; чимало православних вертається в лоно церкви.
Конвертити
Історія України має також приклади переходу іноземців-лютеран у православ'я. Згадаймо хоча б видатного українського освітнього та церковного діяча XVII ст. Іннокентія Гізеля, лютеранця з Пруссії, ректора Києво-Могилянської академії, ігумена Києво-Братського монастиря, а згодом архімандрита Києво-Печерської лаври. Такі факти були непоодинокими, хоча найчастіше трапляються вже у період козацьких воєн. Про це згадується у літописних матеріалах. Постригся у ченці й став ревним церковним діячем Іоанн Ернест Крабе, майстер філософії, кандидат богослов'я з академії Кролевецької. Його приклад наслідують ще два лютеранських богослови [17]. І хоч обрання чернечого життя засвідчує щиру усвідомленість у зміні релігійних переконань, чимало подібних вчинків у період Визвольної війни були вимушеними.
Наприкінці XIX столітті і впродовж ХХ-го почався процес лібералізації лютеранства: наприклад, прийняття жіночого пастирства. Європейські лютеранські церкви, в більшості своїй, є державними, залежать від загальнонаціональної громадської думки, і тому відрізняються теологічним лібералізмом. У США, навпаки, зосереджений консервативний перебіг лютеранства. Найбільш значимими серед них є церкви Міссурі-синод і Вісконсин-синод.
Див. також
Бібліографія
- Любащенко, В.І. Лютеранство [ 16 вересня 2016 у Wayback Machine.] // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2009. — Т. 6 : Ла — Мі. — С. 393. — .
- Любащенко, В.І. Лютеранство [ 16 вересня 2016 у Wayback Machine.] // Енциклопедія сучасної України / ред. кол.: І. М. Дзюба [та ін.] ; НАН України, НТШ. — К. : Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2001–2023. — .
- Українська Лютеранська Церква [ 24 січня 2021 у Wayback Machine.]
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Lyuteranstvo v Ukrayini hristiyanska denominaciya v Ukrayini sho ob yednuye viryan lyuteran Yak techiya protestantizmu vidoma na ukrayinskih zemlyah vid XVI st Nini predstavlena troma osnovnimi cerkvami sho diyut v Ukrayini Ukrayinskoyu Lyuteranskoyu Cerkvoyu Nimeckoyu Yevangelichno Lyuteranskoyu Cerkvoyu i Sinodom Yevangelichno Lyuteranskih Cerkov Ukrayini IstoriyaPershi gromadi Vidomo sho vzhe z XIII st ukrayinski zemli zokrema Syanochchina Holmshina piznishe Volin i Galichina pidtrimuvali micni torgovelni zv yazki z knyazivstvami Svyashennoyi Rimskoyi imperiyi Korol Kazimir provodiv politiku oriyentovanu na Svyashennu Rimsku imperiyu tomu zaluchav do rozvitku Korolivstva Rusi vihidciv zi Svyashennoyi Rimskoyi imperiyi Uspadkuvav cyu podibnu politiku namisnik Galichini Volodislav Opolskij Pershoyu organizacijno oformlenoyu novovirchoyu techiyeyu v Ukrayini stalo lyuteranstvo sho z yavlyayetsya u 30 40 h rokah XVI st Hocha do togo chasu zafiksovano isnuvannya inshih protestantskih oseredkiv yakihos danih stosovno yihnogo chlenstva ta harakteru diyalnosti ne zbereglosya Jdetsya zokrema pro gromadu anabaptistiv yaka u 1536 isnuvala u Volodimiri Volinskomu Zustrichayemo vidomosti pro gusitiv u koli Yana Spitka z Melshtina volodarya selish i mistechok v Galichini 1539 roku u Vilnyusi vidkrilasya shkola na 50 uchniv pri lyuteranskij gromadi rektorom yakoyi buv Avraam Kulva Kulvetis litovec kolishnij ksondz zgodom doktor cerkovnogo i derzhavnogo prava sluhach Krakivskogo ta Siyenskogo v Italiyi universitetiv blizko znajomij z Filipom Melanhtonom i gumanistom z Niderlandiv Erazmom Roterdamskim Pislya ediktu polskogo korolya Sigizmunda I proti lyuteran u 1542 r Kulva emigruye z Litvi a na jogo misce pribuvaye novij propovidnik Yan Vinkler kotrij propaguye lyuteranstvo she z bilshoyu energiyeyu Vinkler znahodit zamozhnogo patrona vilenskogo kupcya Ivana Morshtina v budinku yakogo zasnovuye novij zbir sinonim kirhi abo shirshe protestantskoyi gromadi u polsko litovskih zemlyah ta shkolu zvidki cherez dekilka rokiv vihodit 60 uchniv Andrij Vengerskij piznishi polski j nimecki avtori navodyat cilu nizku imen lyuteranskih propovidnikiv dobre vidomih u XVI ta XVII st v usij Rechi Pospolitij Stanislav Rapegelan Georgij Martin Moskovidij Martin Glossa brati Glichneri kolishnij dominikanec Andrij Samuel ta inshi Centrami lyuteranskih vpliviv na Ukrayinu buli takozh Krakiv i Lyublin z yakih disidentska propaganda spryamovuvalasya u Holmshinu Pidlyashshya ta Galichinu Na vidminu vid pivnichnih zemel Polskogo Korolivstva lyuteranstvo v Ukrayini ne malo uspihu oskilki poshiryuvalosya perevazhno sered nimciv Osoblivosti Lyuteranska cerkva pragnula aktivnogo vplivu na korinne naselennya polsko litovskoyi derzhavi Ce zasvidchuye fakt vidkrittya pruskim knyazem Albrehtom viddilennya dlya uchniv z Polshi Litvi i Rusi u lyuteranskomu i sistematichni vidviduvannya slov yanskoyu moloddyu inshih lyuteranskih centriv Yevropi nasampered Vittenberga tut u 1530 h rokah vchilisya studenti Poloni Rutheni abo taki sho podavali pro sebe sho voni z eh Russia otzhe sho buli ukrayinci ta bilorusi 5 i vlashtuvannya shvedskim korolem Gustavom Adolfom Vazoyu drukarni u Stokgolmi de u 1562 r pobachiv svit Katehizis Martina Lyutera ruskoyu movoyu Katolicka i pravoslavna opoziciya Zrostayucha propagandistska aktivnist lyuteran nepokoyila katolicku cerkvu V pershij polovini XVI st polskij uryad vdayetsya do nizki derzhavnih zaboron shodo koronnih ta ukrayinskih zemel Jdetsya zokrema pro chislenni edikti proti vvezennya prodazhu i kupivli lyuteranskih tvoriv Yaksho za ediktom 1520 r za ce peredbachalisya konfiskaciya majna i vignannya z derzhavi to za ediktom 1523 r spalennya vsiyeyi vlasnosti i navit jogo strata U 1525 r tilki u Krakovi zasudzheno 16 osib za viznannya zasad Lyutera vprodovzh pershoyi polovini XVI st ponad 60 osib Za rozpovsyudzhennya lyuteranskoyi literaturi buli uv yazneni drukari ta vikladachi shkil Bartolomej Matvij Mihal i Petro prizvisha ne zbereglisya zvinuvacheni u yeresi vidomi drukari Iyeronim Viyetor ta Filipp Vinkler Odnak kilkist prihilnikiv lyuteranstva zbilshuvalasya U 1523 1527 1530 rokah i piznishe sklikayutsya sinodi sho rozroblyayut zahodi spryamovani na priborkannya yeretikiv i samoyi yeresi 6 Najbilshih klopotiv uryadovi ta cerkvi zavdavav Krakivskij universitet yakij v seredini XVI st stav golovnim centrom religijnogo vilnodumstva Sered jogo vikladachiv i studentiv bulo chimalo prihilnikiv novovirstva rozpovsyudzhuvachiv disidentskoyi literaturi Odin iz pershih profesor mov Vavrzhinek Lavrentij Korvin Neoforenzis She dva vikladachi docent Yan z Kozminkiv i bakalavr Lavrentij z Prazhnic za svoyu diyalnist otrimav prizvisko Diskordiya tobto Rozbrat uvijshli v kolo katehizatoriv Sigizmunda I ta jogo sina majbutnogo korolya Sigizmunda Avgusta Priyihavshi z ostannim u Vilno voni stayut aktivnimi diyachami miscevogo protestantskogo oseredku avtorami polemichnih latinomovnih tvoriv Z kincya XVI st providnim diyachem lyuteranskogo ruhu v usij polsko litovskij derzhavi staye Erazm Glichner 1528 1603 energijnij propovidnik plidnij literator reformator shkilnoyi osviti Perebuvav u Rechi Pospolitij i vidomij v Yevropi misioner P yetro Verdzherio Petro Vergerij Kolishnij katolickij yepiskop u Kapo d Istriyi ta papskij nuncij na Augsburzkomu sejmi 1530 zgodom palkij prihilnik Lyutera Vergerij u 1556 r priyihav do Polshi Vin provodiv literaturnu polemiku z todishnim papskim nunciyem Antonio Lippomano ta kardinalom Stanislavom Goziyem aktivno propaguyuchi ideyu nacionalnogo cerkovnogo soboru z uchastyu vsih hristiyanskih techij u krayini Cya ideya u XVI st yak vidomo ohopila chastinu katolickoyi verhivki sho pid vplivom nacionalno vizvolnih ruhiv u Centralnij Yevropi a takozh reformacijnih gasel politichnoyi j duhovnoyi svobodi pragnula stvorennya ne zalezhnoyi vid papskogo prestolu katolickoyi cerkvi yaka b usuperech proimperskij politici Rimu provodila diyalnist v interesah polskoyi shlyahti Vidgomin ideyi a cherez neyi zagalnoyevropejskih nacionalno vizvolnih procesiv vidchuvavsya u seredovishi chastini ukrayinskoyi pravoslavnoyi iyerarhiyi kotra mriyala pro micnu nacionalnu cerkvu Diyachi Cikava postat u lyuteranskomu seredovishi Rechi Pospolitoyi Yan Seklyucian 1510 1515 1578 doktor teologiyi Lejpcizkoyi ta profesor Kroleveckoyi akademij Za odnimi danimi narodivsya u Bidgoshi za inshimi u Seklyukah v Galichini 7 Jogo peru nalezhat biblijni teologichni j literaturni tvori napisani na vidminu vid bilshosti rannih lyuteranskih vidan polskoyu movoyu Vlasne yakraz Seklyucian odnim iz pershih zrobiv polskij pereklad Novogo Zapovitu pobachiv svit u Krolivci 1551 i zbirnik protestantskih kancionaliv Pisni hristiyanski davnishi ta novi tam samo 1559 U 1556 r Seklyucian vidav za svoyim redaguvannyam Postillu polsku domashnyu zbirnik ponad dev yanosta moralno povchalnih opovidan kazan na yevangelski syuzheti sho napisav Grigorij Orshak bl 1520 1567 Zhanr postilli buv nadzvichajno populyarnim u biblijnij osviti piznogo Serednovichchya Vin populyarizuvav cerkovni propovidi sho progoloshuvali pislya liturgiyi ta poyasnyuvav zmist vikoristanih u nij urivkiv Svyatogo Pisma Spryamovana na krashe zasvoyennya biblijnogo materialu postilla u protestantizmi nabula osoblivoyi vagi V pershij polovini XVI st u Rechi Pospolitij bulo vidomo blizko sta postill 8 U pravoslavnih zemlyah Velikogo knyazivstva Litovskogo a zgodom Rechi Pospolitoyi cyu funkciyu vikonuvali takozh uchitelni Yevangeliya rukopisni zbirki yakih z yavlyayutsya u XVI XVII st v riznih perevazhno zahidnih regionah Ukrayini Na sogodni znajdeno blizko simdesyati uchitelnih Yevangelij ukrayinsko biloruskogo pohodzhennya sered yakih ye zbirki sho mayut virazne protestantske spryamuvannya Chastina z nih napisana ruskoyu movoyu nablizhenoyu do narodnoyi Otzhe krim osvitnogo znachennya cej biblijno populyarnij zhanr spriyav vprovadzhennyu nacionalnoyi movi yiyi vklyuchennyu do sistemi religijnoyi propagandi i kulturi Stosovno postilli i Seklyuciana to vona bula napisana takoyu chistoyu movoyu sho podekudi perevishuvala todishni vzirci polskoyi katolickoyi literaturi napriklad tvori zlatoustogo Petra Skargi U umovah koli miryanam zaboronyali samostijno chitati Bibliyu podibna diyalnist protestantiv mala pevnij vpliv i mogla viklikati simpatiyi ne tilki polskogo naselennya Adzhe polska mova u XVI st bula dosit uzhivanoyu v Ukrayini Yan Seklyucian vidomij ne lishe religijnimi tvorami a vin buv plidnim avtorom okrim zgadanih prac vidav polskij pereklad Katehizisu Lyutera teologichnij tvir Hristiyanska nauka komentari do Poslan apostoliv polemichni broshuri zbirki molitov tosho a j naukovimi U 1551 r razom iz svoyim perekladom Novogo Zapovitu vin opublikuvav pidruchnik z polskoyi orfografiyi pracyu Ekonomiya abo gospodarstvo Krakiv 1545 Vidavav i populyarizuvav tvori Mikolaya Reya ta Erazma Rotterdamskogo U zvernenni do magistratu Krolivcya z klopotannyam profesorskoyi stipendiyi Seklyucian zapevnyav sho jogo druki shiroko vidomi v cilij Polshi Rusi Mazoviyi ta Litvi i mayut bagatoh prihilnikiv I hocha ce tverdzhennya mozhna sprijmati z pevnoyu oberezhnistyu vpliv lyuteranskoyi propagandi na misceve naselennya Ukrayini fakt ochevidnij Tak na pochatku 50 h rokiv XVI st peremiskij shlyahtich Hristofor Pileckij vidkriv kirhu u svoyemu mayetku v mistechku Lancuti Jogo priklad nasliduvali she tri shlyahtichi susidi a yakijs propovidnik namovlyav Yuriya Yazloveckogo voyevodu ruskogo vignati dominikanciv z Chervonogradu na Podilli j u yihnomu monastiri vidkriti lyuteranskij zbir U 50 60 h rokah spoviduvav lyuteranstvo do perehodu v arianstvo avtor polskomovnogo Viznannya viri hristiyanskoyi kolishnij peremiskij kanonik Za reyestrom protestantskih oseredkiv v Ukrayini XVI XVII st skladenim M Grushevskim lyuteranski gromadi diyali u Lvovi odnak ye tilki gluha zgadka Vengrovi Mordah Nurci ta Najdorfi na Berestejshini Yazlivci na Podilli 11 Chlenami cih zboriv okrim zvichajno samih patroniv ta yih rodichiv odnodumciv obov yazkovo stavali usi pidlegli j holopi pana novovira Serednovichnij princip chiya krayina togo i vira na terenah Ukrayini mav svoyu vitchiznyanu konkretizaciyu pravo patronatu sho bulo osnovoyu dlya yuridichnogo j ekonomichnogo pidporyadkuvannya cerkvi svitskomu gospodarevi Naprikinci XIX st znajdeno novi praci vidani Seklyucianom Sered nih virshovanij dialog polskogo ksondza z ruskim svyashenikom i hocha jogo avtorstvo viklikalo diskusiyu odnak yak zaznachaye Grushevskij tvir cherez ce ne perestaye buti cikavim U dialozi podano aktualni mizhkonfesijni superechki shodo celibatu chistilisha primatu Rimu formi yevharistiyi molitvi do svyatih tosho Tam de lyuteranske spovidannya viyavlyalo rudimentarnu sporidnenist z katolickim vigravav ksondz de avtor dialogu zgodzhuvavsya z pravoslavnoyu doktrinoyu peremagav svyashenik Tam de lyuteranstvo vistupalo yak cilkom vidminna religijna model i ksondzu i svyashenikovi dovodilosya viznavati povnu bezporadnist 12 Napisanij u protestantskomu dusi tvir prote nedvoznachno spryamovanij na pravoslavnogo chitacha oskilki u supernictvi ksondza i svyashenika moralna perevaga zalishalasya za ostannim Otzhe vidchuvalasya yavna prihilnist avtora peredusim do ruskoyi tobto pravoslavnoyi viri anizh do rimskoyi Cya prihilnist zagalom bula vazhlivoyu osoblivistyu protestantskogo ruhu v Ukrayini sho u protiborstvi z katolicizmom shukav soyuznictva u pravoslavnomu seredovishi Vzagali lyuteranstvom pid chas zakordonnih mandriv u poshukah za naukami zahoplyuvalosya chimalo shlyahtichiv z Ukrayini Stanislav Orihovskij navchayuchis u Vittenberzi meshkav u budinku Lyutera i priyatelyuvav z Melanhtonom Melanhton mav velikij vpliv i na Martina Krovickogo kotrij trivalij chas zhiv u Galichini obijmayuchi posadu plebana u Vishni perebuvav na dvori peremiskogo starosti mecenata nauk i mistectv Petra Kmiti Pracyuyuchi v nogo Krovickij blizko zijshovsya zi Stanislavom Orihovskim sho znachnoyu miroyu zumovilo proreformacijni poglyadi ostannogo jogo vistupi proti papskogo vsevladdya ta celibatu Zreshtoyu i na shlyub Orihovskij navazhivsya pislya togo yak ce zrobiv u Zhuravicyah Krovickij Odnak yaksho Orihovskij vreshti perehodit na bik oponentiv protestantizmu polemizuyuchi z prihilnikami novovirstva u Zahidnij Ukrayini to Krovickij povnistyu porvav z katolickoyu cerkvoyu na antiprotestantski tvori Orihovskogo vidpoviv znamenitoyu Apologiyeyu Pid chas vistupu na diyecezijnomu sinodi u Peremishli 1550 Krovickij obgruntovuye svoye rishennya nezgodoyu z takimi zasadami katolicizmu yak celibat neuchast miryan v obryadi yevharistiyi zaperechuyuchi sho bulo osoblivo aktualnim dlya polsko ruskogo pogranichchya obryad perehreshennya yakogo vimagali vid pravoslavnih pri perehodi u katolicizm Vistup kolishnogo plebana mav velikij rezonans u Malopolshi ta osoblivo u Galichini Na dumku M Grushevskogo kotrij specialnu uvagu pridilyav faktovi neabiyakogo vplivu tvoriv Krovickogo na ukrayinsku polemichnu literaturu svidkom ciyeyi guchnoyi istoriyi buv yunij Ivan Vishenskij U jogo tvorchosti zustrichayetsya chimalo paralelej zi zmistom i formoyu protestantskoyi polemiki 14 U period rozrivu z katolicizmom Krovickij vistupav yak prihilnik lyuteranstva Perebuvayuchi u 1553 1554 rokah u Vittenberzi vin pid kerivnictvom Melanhtona pishe polemichnij tvir Hristiyanski a zhaloblivi napominannya nastilki populyarnij sho cerkovna vlada publichno spalyuvala jogo a za prochitannya prityaguvala do karnoyi vidpovidalnosti Zgodom Krovickij shilivsya do kalvinizmu ta vreshti stav palkim prihilnikom antitrinitarizmu Taka evolyuciya stalasya u poglyadah bagatoh protestantiv yaki tyazhili do radikalnishoyi reformi religijnogo i svitskogo zhittya Dorechno dopovniti navedenij Grushevskim spisok i timi lyuteranskimi oseredkami yaki isnuvali u XVI XVII st na Zakarpatti Tut konfesiya dosyagla pevnih uspihiv mayuchi derzhavnu pidtrimku z boku ugorskih ta rumunskih volodariv Vzagali za deyakimi ocinkami pochatkovij krok u spravi poshirennya novoyi viri v Ugriyi buv zroblenij same v Ugorskij Rusi yevangelickij ruh v Ugorskij Rusi v drugij polovini XVI st buv navit silnishim nizh u vlasne Ugriyi kotra znahodilas v bilshij sferi katolickogo vplivu gabsburzkogo uryadu 15 Pershi lyuteranski misioneri z yavlyayutsya u Zemplyanskomu okruzi mizh Pryashevim ta Uzhgorodom U 1522 r novu viru propoviduye Mihajlo Sikloshi z 1525 r Ioann Fisher u Levochkah ta Georgij Levdisher u Roznavi Lyubicyah Toporci V 40 h rokah aktivnu diyalnist rozgortayut pastori Stefan Kopach i Matvij Biro Devayi yaki zasnovuyut zbori u Pryashevi Kopicyah Ujgele U 1549 r Stefan Kopach vidkrivaye lyuteransku shkolu u mistechku Sharosh Potok abo Suhij Potik v Zakarpatskij Ukrayini yake z cogo chasu staye centrom zrostayuchogo reformacijnogo ruhu v usomu Karpatskomu regioni Z drugoyi polovini XVI st ruh ohoplyuye takozh Maramoroshskij okrug teper Maramoreshska oblast Rumuniyi de prozhivalo pravoslavne naselennya iz znachnim vidsotkom ukrayinciv U 40 50 h rokah u Zakarpatti ta ugorsko rumunskomu pivnichnomu kordoni vidbuvsya ryad sinodiv na sinodi u Pryashevi 1546 virishuvali pitannya pro ob yednannya isnuyuchih u Transilvaniyi novovirchih zboriv Z 1557 r lyuteranstvo poryad z katolicizmom viznano derzhavnoyu religiyeyu Semigorodskogo knyazivstva Yak u bilshosti regioniv Yevropi lyuteranstvo poshiryuyetsya tut sered mishan j u mistah de perevazhaye nimecke naselennya Odnak istorichni dokumenti zasvidchuyut jogo vpliv i na pravoslavne naselennya Jdetsya zokrema pro zvernennya knyazya Yanusha I Zapolya cherez pravoslavnogo pisarya Lacko do afonskogo protoigumena Gavriyila vidome yak Poslanie ko sv otcem Gory Afonskoj ot pravoslavnyh very ruskoj i zemli ugorskoj hristian pisane slov yano ruskoyu movoyu i datovane 30 mi rokami XVI st zberezhene u piznishih rukopisnih kopiyah U poslanni do cerkovnih avtoritetiv a samih zvernen knyazya bulo dekilka mistitsya prohannya roztlumachiti okremi zasadi pravoslavnoyi viri sho yih osoblivo kritikuyut lyuterani j pidtverditi nayavnist deyakih spilnih ris ih popove da sya zhenyat yakozhe i nashi u pravoslavnih i protestantiv A to vse uchit odin lzheprorok imenem Lyufor on pobedi nmeckuyu stranu i zds na ugorskoj zemli mnogie k nemu pristupisha i ego uchenie priyasha 16 Ta vzhe u 60 70 h rokah XVI st lyuteranstvo u Zakarpatti yak v Ugorshini i Rumuniyi vitisnyayut kalvinizm j antitrinitarizm chimalo pravoslavnih vertayetsya v lono cerkvi Konvertiti Istoriya Ukrayini maye takozh prikladi perehodu inozemciv lyuteran u pravoslav ya Zgadajmo hocha b vidatnogo ukrayinskogo osvitnogo ta cerkovnogo diyacha XVII st Innokentiya Gizelya lyuterancya z Prussiyi rektora Kiyevo Mogilyanskoyi akademiyi igumena Kiyevo Bratskogo monastirya a zgodom arhimandrita Kiyevo Pecherskoyi lavri Taki fakti buli nepoodinokimi hocha najchastishe traplyayutsya vzhe u period kozackih voyen Pro ce zgaduyetsya u litopisnih materialah Postrigsya u chenci j stav revnim cerkovnim diyachem Ioann Ernest Krabe majster filosofiyi kandidat bogoslov ya z akademiyi Kroleveckoyi Jogo priklad nasliduyut she dva lyuteranskih bogoslovi 17 I hoch obrannya chernechogo zhittya zasvidchuye shiru usvidomlenist u zmini religijnih perekonan chimalo podibnih vchinkiv u period Vizvolnoyi vijni buli vimushenimi Naprikinci XIX stolitti i vprodovzh HH go pochavsya proces liberalizaciyi lyuteranstva napriklad prijnyattya zhinochogo pastirstva Yevropejski lyuteranski cerkvi v bilshosti svoyij ye derzhavnimi zalezhat vid zagalnonacionalnoyi gromadskoyi dumki i tomu vidriznyayutsya teologichnim liberalizmom U SShA navpaki zoseredzhenij konservativnij perebig lyuteranstva Najbilsh znachimimi sered nih ye cerkvi Missuri sinod i Viskonsin sinod Div takozhUkrayinska Lyuteranska Cerkva Nimecka Yevangelichno Lyuteranskoyu Cerkva Sinod Yevangelichno Lyuteranskih Cerkov Ukrayini BibliografiyaLyubashenko V I Lyuteranstvo 16 veresnya 2016 u Wayback Machine Enciklopediya istoriyi Ukrayini u 10 t redkol V A Smolij golova ta in Institut istoriyi Ukrayini NAN Ukrayini K Naukova dumka 2009 T 6 La Mi S 393 ISBN 978 966 00 1028 1 Lyubashenko V I Lyuteranstvo 16 veresnya 2016 u Wayback Machine Enciklopediya suchasnoyi Ukrayini red kol I M Dzyuba ta in NAN Ukrayini NTSh K Institut enciklopedichnih doslidzhen NAN Ukrayini 2001 2023 ISBN 966 02 2074 X Ukrayinska Lyuteranska Cerkva 24 sichnya 2021 u Wayback Machine