Кумицький народний рух «Тенглік» (кум. «Рівність») — провідний суспільно-політичний рух кумицького народу, що діяв на зламі 1980-1990-х років. «Тенглік» мав вирішальний вплив на кумицьке населення Дагестану та Чечні і став платформою для формування державних інститутів самопроголошеної Кумикії — національної республіки кумицького народу.
Формування
Провідним мотивом виникнення КНД «Тенглік» стало бажання національно-орієнтованої частини кумицького народу, перш за все його міської і сільської інтелігенції, переважно середнього і старшого покоління, змусити центральну та місцеву владу звернути увагу на численні проблеми кумицького народу, запобігти депопуляції та втраті національної ідентичності. Суспільно-політичне об'єднання організаційно оформився на Установчому з'їзді Кумицького народного руху, що відбувся в с. Ендірей 19 листопада 1989 року. На з'їзді були прийняті Програма та Статут КНР «Тенглік», обрано керівні органи. Метою створення руху було проголошено «Збереження та подальший розвиток кумицького народу як нації, відродження культури, історії, мови і кумицька державності в складі Федерації народів Дагестану».
Інституалізація
9 листопада 1990 року в Махачкалі відбувся II з'їзд КНД «Тенглік», який ухвалив «Декларацію про самовизначення Кумицького народу», якою проголосив створення Кумицької демократичної республіки (кум. Къумукъстан).
В декларації також була дана негативна оцінка політичному керівництву та устрою Дагестанської АРСР: «Існуюча форма державного устрою Дагестану виявилася нездатною забезпечити рівноправність народів, реалізацію законних прав та інтересів кумицької нації. Єдиною гарантією цих прав може бути національна державність. Її призначення — захист території, мови, звичаїв, традицій, соціально-економічних прав, національного суверенітету Кумицького народу, забезпечення його вільного розвитку».
Документ визначав Кумицьку Республіку як «суверенну національну державу, утворену в результаті вільного здійснення кумицькою нацією свого невід'ємного права на самовизначення». Також декларація засвідчувала, що «Кумицька Республіка добровільно входить до складу Федерацій — РРФСР і Союзу РСР». Закріплювався пріоритет республіканських законів, над законодавством СРСР і РСФРС. Крім того, документ передбачав створення федерації з новими національними державами дагестанських народів (якщо такі постануть) та можливість виходу Кумицької Республіки зі складу РСФСР та СРСР. Республіка запроваджувала інститут громадянства, кумицька мова одержувала статус державної, а російська — офіційної мови.
Автори декларації відкинули проєкт декларації про державний суверенітет Дагестану, оскільки він «ігнорував право кумицького та інших народів на самовизначення».
Прагнучи до реалізації проголошених в Декларації завдань, КНР ухвалив провести надзвичайний з'їзд прихильників руху і кумицьких депутатів всіх рівнів. Такий з'їзд відбувся 27 січня 1991 року в Махачкалі. Було розглянуто і затверджено статус з'їзду кумицького народу і Кумицької національної ради (кум. Милли Меджлис) — постійного органу з'їзду, що взаємодіє з державними структурами.
У жовтні 1991 року керівництво руху «Тенглік» в ультимативній формі зажадало звільнення від займаних посад керівників правоохоронних органів республіки, було організовано перекриття залізниці та автотраси Ростов-Баку, зроблена спроба заблокувати Махачкалінський аеропорт. Поблизу Хасав'юрта був створений і тривалий час функціонував багатотисячний табір страйкарів.
11 березня 1992 року Президія Верховної Ради Республіки Дагестан ухвалила постанову "Про протизаконні дії керівництва Кумицького народного руху «Тенглік», де керівники КНР були попереджені про «відповідальність за можливі наслідки їх практичних дій».
21 березня 1992 відбувся черговий загальнонаціональний з'їзд кумицького народу, який вирішив провести референдум про створення Автономної Кумикії в складі Дагестану і РФ. З'їзд прийняв також постанову «Про шляхи реалізації національного суверенітету Кумицького народу», якою уповноважив Міллі Меджліс припиняти рішення Верховної Ради і уряду Республіки Дагестан, що утискають права Кумицького народу.
Ідеологія
Ідеологія кумицького руху - це ідеї національного відродження на демократичній основі, розроблені представниками інтелігенції, в основному гуманітарного профілю. Генеральною ідеєю, яка визначає зміст діяльності КНР "Тенглік", є ідея національного самовизначення, національної свободи і демократії (народовладдя) у соціал-демократичному розумінні.
Примітки
- . kumukia.ru. Архів оригіналу за 15 липня 2020. Процитовано 15 липня 2020.
- . kumukia.ru. Архів оригіналу за 13 липня 2020. Процитовано 13 липня 2020.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Kumickij narodnij ruh Tenglik kum Rivnist providnij suspilno politichnij ruh kumickogo narodu sho diyav na zlami 1980 1990 h rokiv Tenglik mav virishalnij vpliv na kumicke naselennya Dagestanu ta Chechni i stav platformoyu dlya formuvannya derzhavnih institutiv samoprogoloshenoyi Kumikiyi nacionalnoyi respubliki kumickogo narodu FormuvannyaProvidnim motivom viniknennya KND Tenglik stalo bazhannya nacionalno oriyentovanoyi chastini kumickogo narodu persh za vse jogo miskoyi i silskoyi inteligenciyi perevazhno serednogo i starshogo pokolinnya zmusiti centralnu ta miscevu vladu zvernuti uvagu na chislenni problemi kumickogo narodu zapobigti depopulyaciyi ta vtrati nacionalnoyi identichnosti Suspilno politichne ob yednannya organizacijno oformivsya na Ustanovchomu z yizdi Kumickogo narodnogo ruhu sho vidbuvsya v s Endirej 19 listopada 1989 roku Na z yizdi buli prijnyati Programa ta Statut KNR Tenglik obrano kerivni organi Metoyu stvorennya ruhu bulo progolosheno Zberezhennya ta podalshij rozvitok kumickogo narodu yak naciyi vidrodzhennya kulturi istoriyi movi i kumicka derzhavnosti v skladi Federaciyi narodiv Dagestanu Institualizaciya9 listopada 1990 roku v Mahachkali vidbuvsya II z yizd KND Tenglik yakij uhvaliv Deklaraciyu pro samoviznachennya Kumickogo narodu yakoyu progolosiv stvorennya Kumickoyi demokratichnoyi respubliki kum Kumukstan V deklaraciyi takozh bula dana negativna ocinka politichnomu kerivnictvu ta ustroyu Dagestanskoyi ARSR Isnuyucha forma derzhavnogo ustroyu Dagestanu viyavilasya nezdatnoyu zabezpechiti rivnopravnist narodiv realizaciyu zakonnih prav ta interesiv kumickoyi naciyi Yedinoyu garantiyeyu cih prav mozhe buti nacionalna derzhavnist Yiyi priznachennya zahist teritoriyi movi zvichayiv tradicij socialno ekonomichnih prav nacionalnogo suverenitetu Kumickogo narodu zabezpechennya jogo vilnogo rozvitku Dokument viznachav Kumicku Respubliku yak suverennu nacionalnu derzhavu utvorenu v rezultati vilnogo zdijsnennya kumickoyu naciyeyu svogo nevid yemnogo prava na samoviznachennya Takozh deklaraciya zasvidchuvala sho Kumicka Respublika dobrovilno vhodit do skladu Federacij RRFSR i Soyuzu RSR Zakriplyuvavsya prioritet respublikanskih zakoniv nad zakonodavstvom SRSR i RSFRS Krim togo dokument peredbachav stvorennya federaciyi z novimi nacionalnimi derzhavami dagestanskih narodiv yaksho taki postanut ta mozhlivist vihodu Kumickoyi Respubliki zi skladu RSFSR ta SRSR Respublika zaprovadzhuvala institut gromadyanstva kumicka mova oderzhuvala status derzhavnoyi a rosijska oficijnoyi movi Avtori deklaraciyi vidkinuli proyekt deklaraciyi pro derzhavnij suverenitet Dagestanu oskilki vin ignoruvav pravo kumickogo ta inshih narodiv na samoviznachennya Pragnuchi do realizaciyi progoloshenih v Deklaraciyi zavdan KNR uhvaliv provesti nadzvichajnij z yizd prihilnikiv ruhu i kumickih deputativ vsih rivniv Takij z yizd vidbuvsya 27 sichnya 1991 roku v Mahachkali Bulo rozglyanuto i zatverdzheno status z yizdu kumickogo narodu i Kumickoyi nacionalnoyi radi kum Milli Medzhlis postijnogo organu z yizdu sho vzayemodiye z derzhavnimi strukturami U zhovtni 1991 roku kerivnictvo ruhu Tenglik v ultimativnij formi zazhadalo zvilnennya vid zajmanih posad kerivnikiv pravoohoronnih organiv respubliki bulo organizovano perekrittya zaliznici ta avtotrasi Rostov Baku zroblena sproba zablokuvati Mahachkalinskij aeroport Poblizu Hasav yurta buv stvorenij i trivalij chas funkcionuvav bagatotisyachnij tabir strajkariv 11 bereznya 1992 roku Prezidiya Verhovnoyi Radi Respubliki Dagestan uhvalila postanovu Pro protizakonni diyi kerivnictva Kumickogo narodnogo ruhu Tenglik de kerivniki KNR buli poperedzheni pro vidpovidalnist za mozhlivi naslidki yih praktichnih dij 21 bereznya 1992 vidbuvsya chergovij zagalnonacionalnij z yizd kumickogo narodu yakij virishiv provesti referendum pro stvorennya Avtonomnoyi Kumikiyi v skladi Dagestanu i RF Z yizd prijnyav takozh postanovu Pro shlyahi realizaciyi nacionalnogo suverenitetu Kumickogo narodu yakoyu upovnovazhiv Milli Medzhlis pripinyati rishennya Verhovnoyi Radi i uryadu Respubliki Dagestan sho utiskayut prava Kumickogo narodu IdeologiyaIdeologiya kumickogo ruhu ce ideyi nacionalnogo vidrodzhennya na demokratichnij osnovi rozrobleni predstavnikami inteligenciyi v osnovnomu gumanitarnogo profilyu Generalnoyu ideyeyu yaka viznachaye zmist diyalnosti KNR Tenglik ye ideya nacionalnogo samoviznachennya nacionalnoyi svobodi i demokratiyi narodovladdya u social demokratichnomu rozuminni Primitki kumukia ru Arhiv originalu za 15 lipnya 2020 Procitovano 15 lipnya 2020 kumukia ru Arhiv originalu za 13 lipnya 2020 Procitovano 13 lipnya 2020