Празький український архів — фонди Музею визвольної боротьби України та Українського історичного кабінету, що були передані до СРСР на вимогу окупаційної влади за рішенням уряду Чехословацької Республіки від 15 серпня 1945 року.
За умовами, викладеними у Постанові уряду Чехословаччини, ці фонди мали зберігатися у Києві в Українському центральному архіві як самостійний відділ, поіменований як «Празький український архів», а чехословацькій стороні мали бути надані фотокопії переданих документів.
Історія
Історія розвитку П.а. пройшла такі етапи:
- формування колекцій в Українському історичному кабінеті та Музеї визвольної боротьби України;
- переміщення до УРСР у 1945 та 1958;
- оперативна розробка й науково-технічне опрацювання фондів 1945–50 та 1958–62;
- період "небуття" (початок 1960-х – кінець 1980-х рр.);
- розсекречування й введення до наукового обігу (із кінця 1980-х – поч. 1990-х рр.).
Розпорошення первісно цілісного масиву П.а. було проведене в результаті т. зв. оперативної розробки документів із метою пошуку "контрреволюційних елементів" (1945–62). Цій меті було підпорядковане науково-технічне опрацювання документів за т. зв. скороченим циклом, їхнє фондування, розпорошення цілісних документальних комплексів без урахування походження, приналежності та специфіки документів.
Передача до СРСР
13 червня 1945 року була прийнята постанова уряду Чехословацької Республіки «подарувати Академії наук СРСР у зв'язку із її 220-річчям, як представниці радянської науки, так званий Російський історичний архів», до складу якого входили документи, що стосувалися Української революції.
15 серпня 1945 року була прийнята постанова уряду Чехословацької Республіки, згідно якої «українська частина так званого Російського архіву у Празі, подарованого Академії наук СРСР, була вилучена з нього й передана урядові Української Радянської Соціалістичної республіки», при цьому повинні були бути дотримані умови передачі: "Український центральний архів як компенсацію за подаровані документи надасть у розпорядження Чехословаччини їх фотокопії, а подарований архів залишиться у Києві як архівне ціле («фонд») під назвою «Празький історичний архів»".
Задокументовані переміщення сегментів П.а. з Праги відбулися в 1945 та 1958. Існують припущення щодо передавання П.а. до УРСР 1948 та 1983; на сьогодні вони документально не підтверджені. У липні 1945 до Чехословацької Республіки прибула архівна пошукова група у складі заступника начальника Управління державними архівами НКВС УРСР П.Павлюка, директора Центрального державного архіву фонофотокінодокументів УРСР Г.Пшеничного і начальника відділу держ. архівів Управління НКВС по Львівській обл. Г.Неклеси. Було виявлено архіви Українського вільного університету, Української господарської академії в Подєбрадах, а також Українського історичного кабінету, урочисте передавання якого відбулося 4 вересня 1945 як "дар Чехословацького уряду Українській РСР"; офіційний акт передавання підписано 30 серпня, а фактичне переміщення архіву почалося ще 18 серпня 1945.
Опрацювання
Для оперативного опрацювання еміграційних архівів 1 жовтня 1945 було створено окремий відділ у складі ЦДІА УРСР – спец. відділ таємних фондів. У результаті оперативної розробки документів Укр. істор. кабінету для потреб спецслужб створено значні обсяги довідкової документації на бл. 82 тис. осіб (довідки-орієнтировки, списки-довідники, алфавітні книги-довідники, короткі характеристики на укр. "білоемігрантів", персональні характеристики, характеристики на фондоутворювачів особових фондів, спецповідомлення, індивідуальні та групові істор. довідки, огляди фондів тощо). Створено картотеку на діячів Укр. революції 1917–21, кваліфікованих рад. режимом як "контрреволюційний елемент" (містить біографічно-довідкові дані на понад 100 тис. осіб; нині зберігається в Центр. держ. архіві вищих органів влади і управління України – ЦДАВО України).
У липні 1950 після завершення опрацювання документів 1945 надходження спец. відділ таємних фондів ЦДІА УРСР було ліквідовано. Сформовано бл. 250 фондів обсягом понад 23 тис. справ (за ін. даними, 340 фондів, бл. 37 тис. справ), що ідентифікуються як складова П.а. Утворені фонди передано до Центр. держ. архіву Жовтневої революції та соціаліст. буд-ва УРСР.
1958 до УРСР було передано колекції Музею визвол. боротьби України, закритого в березні 1948. У результаті опрацювання цих документів у відділі таємних фондів ЦДІА УРСР сформовано ще 173 фонди (7,2 тис. справ). 1962 було визнано безперспективність подальшої оперативної розробки еміграційних та подібних фондів. Обидва документальних масиви об'єдналися після переїзду Центр. держ. архіву Жовтневої революції та соціаліст. буд-ва УРСР до Києва 1970.
1962, у ході науково-тех. опрацювання колекцій Музею визвол. боротьби України частину експонатів (меморіальні стрічки, шлики до шапок, прапорці Української Народної Республіки та ін.) було передано до Київ. держ. істор. музею, а частину – знищено.
У середині 1990-х рр. у літературі поширювалася теза (Л.Лозенко, М.Мушинка) про свідоме розпорошення П.а. у 1963 поміж регіональними архівами; насправді до останніх було передано за профілем лише бл. 50 одиниць зберігання; передані документи поповнили вже існуючі фонди, що було логічним і професійно обґрунтованим кроком.
Незначний за обсягом, але цінний фрагмент П.а. представлений у ЦДАМЛМ України матеріалами ф. 544 "Колекція книжкової графіки (відбитки)" (117 одиниць зберігання книжкової графіки видатних укр. митців міжвоєнної доби).
1988 до Парт. архіву Ін-ту історії партії при ЦК КПУ (нині Центр. держ. архів громад. об'єднань України – ЦДАГО України) з КДБ УРСР надійшло 117 картонажів з матеріалами укр. еміграції з ЧСР, з яких згодом було сформовано ф. 269 "Колекція документів “Український музей у Празі”" (бл. 1,5 тис. справ).
Після 1991 тривають надходження до різних установ України сегментів П.а. про осіб, чиє життя було пов'язане з міжвоєнною ЧСР.
За останніми обрахунками, сукупний обсяг окремих сегментів П.а. в держ. архівах (ЦДАВО України, ЦДАГО України, ЦДАМЛМ України, ЦДІА України, м. Київ, ЦДІА України, м. Львів) становить бл. 340 фондів (понад 33 тис. одиниць зберігання) і 3,6 тис. одиниць зберігання фотодокументів у 26-ти альбомах (Центр. держ. кінофотофоноархів України ім. Г.Пшеничного). Найбільший сегмент П.а. зберігається у ЦДАВО України (323 фонди, 28,4 тис. справ).
Нерозривно пов'язана із цим масивом частина 94-х фондів еміграційного походження ЦДАВО України (1,9 тис. справ); документи, отримані з Чехії та Словаччини після 1991 (Держ. архів Терноп. обл. – 132 справи; Інститут літератури імені Т. Шевченка НАН України – 2,9 тис. одиниць зберігання; Держ. музей літератури України – 30 одиниць зберігання; ЦДАМЛМ України – 31 одиниця зберігання; Центр. держ. архів зарубіжної україніки – 4,7 тис. окремих документів).
Бібліотечний сегмент П.а. охоплює 4,3 тис. книг та брошур і 18,6 тис. примірників журналів та газет, з яких чіткі атрибуційні ознаки П.а. (печатки, дарчі, автографи, адреси тощо) мають 1,9 тис. книжок, 16,6 тис. примірників періодичних видань.
За межами України окремі фрагменти фондів П.а., дотичних установ та діячів, які виступали фондоутворювачами особових фондів Укр. істор. кабінету та Музею визвол. боротьби України, зберігаються в архівах, б-ках і музеях Росії, Чехії та Словаччини.
Примітки
- Документы и материалы по истории советско-чехословацких отношений. Том 5. Май 1945 г. — февраль 1948 г. — М.: Наука, 1988. — С. 58 (Док. 28)
- Документы и материалы по истории советско-чехословацких отношений. Том 5. Май 1945 г. — февраль 1948 г. — М.: Наука, 1988. — С. 111–112 (Док. 86)
Джерела та література
- Боряк Т. Г. Празький архів // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2011. — Т. 8 : Па — Прик. — С. 487. — .
- Матвієнко В. М. Українська дипломатія 1917—1921 років: на теренах постімперської Росії: Монографія.— К.: Видавничо-поліграфічний центр «Київський університет», 2002.— 397 с.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Prazkij ukrayinskij arhiv fondi Muzeyu vizvolnoyi borotbi Ukrayini ta Ukrayinskogo istorichnogo kabinetu sho buli peredani do SRSR na vimogu okupacijnoyi vladi za rishennyam uryadu Chehoslovackoyi Respubliki vid 15 serpnya 1945 roku Za umovami vikladenimi u Postanovi uryadu Chehoslovachchini ci fondi mali zberigatisya u Kiyevi v Ukrayinskomu centralnomu arhivi yak samostijnij viddil poimenovanij yak Prazkij ukrayinskij arhiv a chehoslovackij storoni mali buti nadani fotokopiyi peredanih dokumentiv IstoriyaIstoriya rozvitku P a projshla taki etapi formuvannya kolekcij v Ukrayinskomu istorichnomu kabineti ta Muzeyi vizvolnoyi borotbi Ukrayini peremishennya do URSR u 1945 ta 1958 operativna rozrobka j naukovo tehnichne opracyuvannya fondiv 1945 50 ta 1958 62 period nebuttya pochatok 1960 h kinec 1980 h rr rozsekrechuvannya j vvedennya do naukovogo obigu iz kincya 1980 h poch 1990 h rr Rozporoshennya pervisno cilisnogo masivu P a bulo provedene v rezultati t zv operativnoyi rozrobki dokumentiv iz metoyu poshuku kontrrevolyucijnih elementiv 1945 62 Cij meti bulo pidporyadkovane naukovo tehnichne opracyuvannya dokumentiv za t zv skorochenim ciklom yihnye fonduvannya rozporoshennya cilisnih dokumentalnih kompleksiv bez urahuvannya pohodzhennya prinalezhnosti ta specifiki dokumentiv Peredacha do SRSR 13 chervnya 1945 roku bula prijnyata postanova uryadu Chehoslovackoyi Respubliki podaruvati Akademiyi nauk SRSR u zv yazku iz yiyi 220 richchyam yak predstavnici radyanskoyi nauki tak zvanij Rosijskij istorichnij arhiv do skladu yakogo vhodili dokumenti sho stosuvalisya Ukrayinskoyi revolyuciyi 15 serpnya 1945 roku bula prijnyata postanova uryadu Chehoslovackoyi Respubliki zgidno yakoyi ukrayinska chastina tak zvanogo Rosijskogo arhivu u Prazi podarovanogo Akademiyi nauk SRSR bula viluchena z nogo j peredana uryadovi Ukrayinskoyi Radyanskoyi Socialistichnoyi respubliki pri comu povinni buli buti dotrimani umovi peredachi Ukrayinskij centralnij arhiv yak kompensaciyu za podarovani dokumenti nadast u rozporyadzhennya Chehoslovachchini yih fotokopiyi a podarovanij arhiv zalishitsya u Kiyevi yak arhivne cile fond pid nazvoyu Prazkij istorichnij arhiv Zadokumentovani peremishennya segmentiv P a z Pragi vidbulisya v 1945 ta 1958 Isnuyut pripushennya shodo peredavannya P a do URSR 1948 ta 1983 na sogodni voni dokumentalno ne pidtverdzheni U lipni 1945 do Chehoslovackoyi Respubliki pribula arhivna poshukova grupa u skladi zastupnika nachalnika Upravlinnya derzhavnimi arhivami NKVS URSR P Pavlyuka direktora Centralnogo derzhavnogo arhivu fonofotokinodokumentiv URSR G Pshenichnogo i nachalnika viddilu derzh arhiviv Upravlinnya NKVS po Lvivskij obl G Neklesi Bulo viyavleno arhivi Ukrayinskogo vilnogo universitetu Ukrayinskoyi gospodarskoyi akademiyi v Podyebradah a takozh Ukrayinskogo istorichnogo kabinetu urochiste peredavannya yakogo vidbulosya 4 veresnya 1945 yak dar Chehoslovackogo uryadu Ukrayinskij RSR oficijnij akt peredavannya pidpisano 30 serpnya a faktichne peremishennya arhivu pochalosya she 18 serpnya 1945 Opracyuvannya Dlya operativnogo opracyuvannya emigracijnih arhiviv 1 zhovtnya 1945 bulo stvoreno okremij viddil u skladi CDIA URSR spec viddil tayemnih fondiv U rezultati operativnoyi rozrobki dokumentiv Ukr istor kabinetu dlya potreb specsluzhb stvoreno znachni obsyagi dovidkovoyi dokumentaciyi na bl 82 tis osib dovidki oriyentirovki spiski dovidniki alfavitni knigi dovidniki korotki harakteristiki na ukr biloemigrantiv personalni harakteristiki harakteristiki na fondoutvoryuvachiv osobovih fondiv specpovidomlennya individualni ta grupovi istor dovidki oglyadi fondiv tosho Stvoreno kartoteku na diyachiv Ukr revolyuciyi 1917 21 kvalifikovanih rad rezhimom yak kontrrevolyucijnij element mistit biografichno dovidkovi dani na ponad 100 tis osib nini zberigayetsya v Centr derzh arhivi vishih organiv vladi i upravlinnya Ukrayini CDAVO Ukrayini U lipni 1950 pislya zavershennya opracyuvannya dokumentiv 1945 nadhodzhennya spec viddil tayemnih fondiv CDIA URSR bulo likvidovano Sformovano bl 250 fondiv obsyagom ponad 23 tis sprav za in danimi 340 fondiv bl 37 tis sprav sho identifikuyutsya yak skladova P a Utvoreni fondi peredano do Centr derzh arhivu Zhovtnevoyi revolyuciyi ta socialist bud va URSR 1958 do URSR bulo peredano kolekciyi Muzeyu vizvol borotbi Ukrayini zakritogo v berezni 1948 U rezultati opracyuvannya cih dokumentiv u viddili tayemnih fondiv CDIA URSR sformovano she 173 fondi 7 2 tis sprav 1962 bulo viznano bezperspektivnist podalshoyi operativnoyi rozrobki emigracijnih ta podibnih fondiv Obidva dokumentalnih masivi ob yednalisya pislya pereyizdu Centr derzh arhivu Zhovtnevoyi revolyuciyi ta socialist bud va URSR do Kiyeva 1970 1962 u hodi naukovo teh opracyuvannya kolekcij Muzeyu vizvol borotbi Ukrayini chastinu eksponativ memorialni strichki shliki do shapok praporci Ukrayinskoyi Narodnoyi Respubliki ta in bulo peredano do Kiyiv derzh istor muzeyu a chastinu znisheno U seredini 1990 h rr u literaturi poshiryuvalasya teza L Lozenko M Mushinka pro svidome rozporoshennya P a u 1963 pomizh regionalnimi arhivami naspravdi do ostannih bulo peredano za profilem lishe bl 50 odinic zberigannya peredani dokumenti popovnili vzhe isnuyuchi fondi sho bulo logichnim i profesijno obgruntovanim krokom Neznachnij za obsyagom ale cinnij fragment P a predstavlenij u CDAMLM Ukrayini materialami f 544 Kolekciya knizhkovoyi grafiki vidbitki 117 odinic zberigannya knizhkovoyi grafiki vidatnih ukr mitciv mizhvoyennoyi dobi 1988 do Part arhivu In tu istoriyi partiyi pri CK KPU nini Centr derzh arhiv gromad ob yednan Ukrayini CDAGO Ukrayini z KDB URSR nadijshlo 117 kartonazhiv z materialami ukr emigraciyi z ChSR z yakih zgodom bulo sformovano f 269 Kolekciya dokumentiv Ukrayinskij muzej u Prazi bl 1 5 tis sprav Pislya 1991 trivayut nadhodzhennya do riznih ustanov Ukrayini segmentiv P a pro osib chiye zhittya bulo pov yazane z mizhvoyennoyu ChSR Za ostannimi obrahunkami sukupnij obsyag okremih segmentiv P a v derzh arhivah CDAVO Ukrayini CDAGO Ukrayini CDAMLM Ukrayini CDIA Ukrayini m Kiyiv CDIA Ukrayini m Lviv stanovit bl 340 fondiv ponad 33 tis odinic zberigannya i 3 6 tis odinic zberigannya fotodokumentiv u 26 ti albomah Centr derzh kinofotofonoarhiv Ukrayini im G Pshenichnogo Najbilshij segment P a zberigayetsya u CDAVO Ukrayini 323 fondi 28 4 tis sprav Nerozrivno pov yazana iz cim masivom chastina 94 h fondiv emigracijnogo pohodzhennya CDAVO Ukrayini 1 9 tis sprav dokumenti otrimani z Chehiyi ta Slovachchini pislya 1991 Derzh arhiv Ternop obl 132 spravi Institut literaturi imeni T Shevchenka NAN Ukrayini 2 9 tis odinic zberigannya Derzh muzej literaturi Ukrayini 30 odinic zberigannya CDAMLM Ukrayini 31 odinicya zberigannya Centr derzh arhiv zarubizhnoyi ukrayiniki 4 7 tis okremih dokumentiv Bibliotechnij segment P a ohoplyuye 4 3 tis knig ta broshur i 18 6 tis primirnikiv zhurnaliv ta gazet z yakih chitki atribucijni oznaki P a pechatki darchi avtografi adresi tosho mayut 1 9 tis knizhok 16 6 tis primirnikiv periodichnih vidan Za mezhami Ukrayini okremi fragmenti fondiv P a dotichnih ustanov ta diyachiv yaki vistupali fondoutvoryuvachami osobovih fondiv Ukr istor kabinetu ta Muzeyu vizvol borotbi Ukrayini zberigayutsya v arhivah b kah i muzeyah Rosiyi Chehiyi ta Slovachchini PrimitkiDokumenty i materialy po istorii sovetsko chehoslovackih otnoshenij Tom 5 Maj 1945 g fevral 1948 g M Nauka 1988 S 58 Dok 28 Dokumenty i materialy po istorii sovetsko chehoslovackih otnoshenij Tom 5 Maj 1945 g fevral 1948 g M Nauka 1988 S 111 112 Dok 86 Dzherela ta literaturaBoryak T G Prazkij arhiv Enciklopediya istoriyi Ukrayini u 10 t redkol V A Smolij golova ta in Institut istoriyi Ukrayini NAN Ukrayini K Naukova dumka 2011 T 8 Pa Prik S 487 ISBN 978 966 00 1142 7 Matviyenko V M Ukrayinska diplomatiya 1917 1921 rokiv na terenah postimperskoyi Rosiyi Monografiya K Vidavnicho poligrafichnij centr Kiyivskij universitet 2002 397 s