Ця стаття містить текст, що не відповідає . (листопад 2019) |
Видобування і використання розсолу
Важко переоцінити корисні властивості солі (хлориду натрію) для здоров'я людини. Її використання почалось за часів мезоліту і було пов'язане з переходом до осілого способу життя (з VII тис. до н. е.), що суттєво змінило сольовий баланс організму рільників і призвело до необхідності додавання природної солі в традиційну їжу. Крім того, засолені харчі (м'ясо, риба, овочі) завдяки пригнічуванню хлористим натрієм гнилісних бактерій змогли довго зберігатись, що дозволяло розподіляти продукти на певний час. Консервувальні властивості солі були особливо важливі в умовах військових походів та мореплавання.
Найбільш імовірно, що перше знайомство людини з сіллю відбулося на узбережжі теплих морів, де на мілководді морська вода інтенсивно випаровувалась під дією високих атмосферних температур і вітру, а в осаді накопичувалась сіль. Спосіб природного солеутворення на мілководних «соляних полях» широко використовували протягом тисячоліть, аж до нашого часу. Для прискорення процесу готували спеціальні прибережні басейни (відстійники) з можливістю відведення поверхневих вод і випарювання води з тонкого шару розсолу під дією сонячного тепла.
Іноді, шукаючи підземні води люди натрапляли на соляні джерела (розсоли), з яких навчилися вилучати сіль. Природа солоності подібних джерел і, навіть озер пояснюється контактами артезіанських вод з покладами кам'яної солі або наявністю підземного поховання вод давніх морських басейнів (словами Плутарха: «нібито тут скупчились рештки давнього моря»). Визнаними майстрами розвідок соляних джерел і промислового солеваріння були кельти, яких римляни називали галлами, підкреслюючи цим їхню масову належність до соляного промислу (сіль мовою кельтів — «hall»). Значна кількість географічних топонімів на карті Європи, де розміщувалися колишні кельтські розробки солі та промисли солеваріння, також зберегли цей корінь (зокрема, Галичина). Археологічні розкопки поселень кельтів, що розташовувались поблизу соляних джерел, свідчать що вони будували цегляні солеварні оснащені риштуванням, на якому розміщували кам'яні плити. Під плитами підтримували вогонь, а їх поверхню поливали розсолом. Після кристалізації достатньої кількості солі її зішкрібали й повторювали процес випарювання. Непридатні для подальшого використання плити (які часто розтріскувались від термічних впливів) складали поблизу солеварень. Про великі масштаби солеваріння кельтів свідчать «гори плит», які збереглися в різних місцевостях (наприклад, в Лотарингії в долині річки Сей вони сягають об'ємів у сотні тисяч кубічних метрів). Коли вартість використання металевих котлів для випарювання солі наблизилась до виробничих витрат з використанням кам'яних плит, то саме котли стали головним помічником солеварів, причому їхня форма поступово переходила до більш мілкої, а з часом трансформувалась у сковороди (що забезпечувало мінімальні витрати палива). Легко уявити, якими темпами знищувались навколишні ліси для забезпечення солеварень деревиною, оскільки вже в пізньому середньовіччі цей промисел призвів до зміни природного ландшафту усієї Центральної Європи .
Одним із найбагатших центрів солеваріння в Європі був район баварсько-австрійського прикордоння. Перша письмова згадка про випарювання солі в котлах належить до 700 р. і свідчить, що баварський герцог Теодор II подарував єпископу Руперту селище Хое-Зальцбург і передав право користуватися двадцятьма котлами для випарювання солі в Райхенгаллі. Тривалий час солеваріння провадили ченці кількох приальпійських монастирів, до яких приєднувались робітничі артілі солеварів. Центром промислу стало місто Райхенгалль («багата сіль»), опоясане кам'яною фортечною стіною, у межах якої розташовувались соляні джерела. Місто кілька разів було зруйновано (феодальна боротьба за соляні багатства часто загострювалась), але швидко відновлювалось знов. Соляний видобуток також вели у ближньому Галлайні та Зальцбурзі, який став важливим містом торгівлі сіллю та металами. Ще одним містом, яке стояло на соляному шляху й розбагатіло на збиранні соляного мита, став Мюнхен, куди щорічно привозили до 500 возів із сіллю. Соляні джерела німецько-австрійського прикордоння експлуатувались сотні років і являли собою рідкісний зразок майже невичерпних соляних розчинів.
Проте подібні випадки багатих джерел траплялися зрідка. Зазвичай, коли соляне джерело вичерпувалось, солевари поглиблювали западину, споруджували в її околицях колодязі, які іноді розкривали підземний горизонт солоних вод. Технологія колодязного видобутку розсолу збереглася на багатьох художніх витворах різного часу і різних країн. Найдавніша — на цеглинах гробниць правителів «Піднебесної» (провінція Сичуань), де показано як четверо робітників за допомогою відер, мотузки й блоку, закріпленого на верхній поперечині вежі (копра), піднімають розсіл із колодязя. Довжина зображеної мотузки дозволяє припустити значну глибину колодязя. Інші робітники доставляють розсіл до варниці для випарювання води. Просторова конструкція вежі має значну висоту, включає два робочі полки, накрита зверху двоскатним дахом, який запобігає потраплянню осадів у внутрішній простір і колодязь. Подібна технологія видобутку широко використовувалась як в давньому світі, так і в середньовіччі в усіх соледобувних реґіонах.
Необхідність добування підземних розсолів привела до винаходу принципово нового типу гірничих виробок — свердловин, які споруджували за допомогою буріння . Доцільність використання вузьких, глибоких «отворів» у масиві гірських порід ґрунтувалась на властивості розсолів підніматися по свердловинах під дією гідростатичного тиску та виливатися на поверхню. Освоєння свердловинної технології розпочалося в Китаї та Японії ще в середині I тис. до н. е. і вже тоді свердловини сягали глибини сотень метрів. Китайський мислитель Конфуцій описав видобувні райони в області Чун-Кинг (поблизу кордону з Тибетом), у яких були численні свердловини глибиною від 40 до 500 м. Один із центрів видобутку солі в Південно-Західній провінції Китаю мав назву Цу-Ліу-Чинг, що в перекладі означало «свердловини, що фонтанують самі по собі». На відміну від повсюдного колодязного способу свердловинна технологія довгий час використовувалась лише на Сході, в Європі вона з'являється лише в XII ст., причому широкого розповсюдження зазнає значно пізніше.
Див. також
Література
- Гайко Г. І., Білецький В. С. Ілюстрована історія гірництва (Монографія). — Донецьк: Східний видавничий дім, 2012. — 456 с. Формат А4.
- Геннадій Гайко, Володимир Білецький. Гірництво в історії цивілізації. — К. : Видавничий дім «Києво-Могилянська академія», 2016. — 488 с.
Примітки
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Cya stattya mistit tekst sho ne vidpovidaye enciklopedichnomu stilyu Bud laska dopomozhit udoskonaliti cyu stattyu pogodivshi stil vikladu zi stilistichnimi pravilami Vikipediyi Mozhlivo mistit zauvazhennya shodo potribnih zmin listopad 2019 Vidobuvannya i vikoristannya rozsolu Vazhko pereociniti korisni vlastivosti soli hloridu natriyu dlya zdorov ya lyudini Yiyi vikoristannya pochalos za chasiv mezolitu i bulo pov yazane z perehodom do osilogo sposobu zhittya z VII tis do n e sho suttyevo zminilo solovij balans organizmu rilnikiv i prizvelo do neobhidnosti dodavannya prirodnoyi soli v tradicijnu yizhu Krim togo zasoleni harchi m yaso riba ovochi zavdyaki prignichuvannyu hloristim natriyem gnilisnih bakterij zmogli dovgo zberigatis sho dozvolyalo rozpodilyati produkti na pevnij chas Konservuvalni vlastivosti soli buli osoblivo vazhlivi v umovah vijskovih pohodiv ta moreplavannya Najbilsh imovirno sho pershe znajomstvo lyudini z sillyu vidbulosya na uzberezhzhi teplih moriv de na milkovoddi morska voda intensivno viparovuvalas pid diyeyu visokih atmosfernih temperatur i vitru a v osadi nakopichuvalas sil Sposib prirodnogo soleutvorennya na milkovodnih solyanih polyah shiroko vikoristovuvali protyagom tisyacholit azh do nashogo chasu Dlya priskorennya procesu gotuvali specialni priberezhni basejni vidstijniki z mozhlivistyu vidvedennya poverhnevih vod i viparyuvannya vodi z tonkogo sharu rozsolu pid diyeyu sonyachnogo tepla Inodi shukayuchi pidzemni vodi lyudi natraplyali na solyani dzherela rozsoli z yakih navchilisya viluchati sil Priroda solonosti podibnih dzherel i navit ozer poyasnyuyetsya kontaktami artezianskih vod z pokladami kam yanoyi soli abo nayavnistyu pidzemnogo pohovannya vod davnih morskih basejniv slovami Plutarha nibito tut skupchilis reshtki davnogo morya Viznanimi majstrami rozvidok solyanih dzherel i promislovogo solevarinnya buli kelti yakih rimlyani nazivali gallami pidkreslyuyuchi cim yihnyu masovu nalezhnist do solyanogo promislu sil movoyu keltiv hall Znachna kilkist geografichnih toponimiv na karti Yevropi de rozmishuvalisya kolishni keltski rozrobki soli ta promisli solevarinnya takozh zberegli cej korin zokrema Galichina Arheologichni rozkopki poselen keltiv sho roztashovuvalis poblizu solyanih dzherel svidchat sho voni buduvali ceglyani solevarni osnasheni rishtuvannyam na yakomu rozmishuvali kam yani pliti Pid plitami pidtrimuvali vogon a yih poverhnyu polivali rozsolom Pislya kristalizaciyi dostatnoyi kilkosti soli yiyi zishkribali j povtoryuvali proces viparyuvannya Nepridatni dlya podalshogo vikoristannya pliti yaki chasto roztriskuvalis vid termichnih vpliviv skladali poblizu solevaren Pro veliki masshtabi solevarinnya keltiv svidchat gori plit yaki zbereglisya v riznih miscevostyah napriklad v Lotaringiyi v dolini richki Sej voni syagayut ob yemiv u sotni tisyach kubichnih metriv Koli vartist vikoristannya metalevih kotliv dlya viparyuvannya soli nablizilas do virobnichih vitrat z vikoristannyam kam yanih plit to same kotli stali golovnim pomichnikom solevariv prichomu yihnya forma postupovo perehodila do bilsh milkoyi a z chasom transformuvalas u skovorodi sho zabezpechuvalo minimalni vitrati paliva Legko uyaviti yakimi tempami znishuvalis navkolishni lisi dlya zabezpechennya solevaren derevinoyu oskilki vzhe v piznomu serednovichchi cej promisel prizviv do zmini prirodnogo landshaftu usiyeyi Centralnoyi Yevropi Odnim iz najbagatshih centriv solevarinnya v Yevropi buv rajon bavarsko avstrijskogo prikordonnya Persha pismova zgadka pro viparyuvannya soli v kotlah nalezhit do 700 r i svidchit sho bavarskij gercog Teodor II podaruvav yepiskopu Rupertu selishe Hoe Zalcburg i peredav pravo koristuvatisya dvadcyatma kotlami dlya viparyuvannya soli v Rajhengalli Trivalij chas solevarinnya provadili chenci kilkoh prialpijskih monastiriv do yakih priyednuvalis robitnichi artili solevariv Centrom promislu stalo misto Rajhengall bagata sil opoyasane kam yanoyu fortechnoyu stinoyu u mezhah yakoyi roztashovuvalis solyani dzherela Misto kilka raziv bulo zrujnovano feodalna borotba za solyani bagatstva chasto zagostryuvalas ale shvidko vidnovlyuvalos znov Solyanij vidobutok takozh veli u blizhnomu Gallajni ta Zalcburzi yakij stav vazhlivim mistom torgivli sillyu ta metalami She odnim mistom yake stoyalo na solyanomu shlyahu j rozbagatilo na zbiranni solyanogo mita stav Myunhen kudi shorichno privozili do 500 voziv iz sillyu Solyani dzherela nimecko avstrijskogo prikordonnya ekspluatuvalis sotni rokiv i yavlyali soboyu ridkisnij zrazok majzhe nevicherpnih solyanih rozchiniv Prote podibni vipadki bagatih dzherel traplyalisya zridka Zazvichaj koli solyane dzherelo vicherpuvalos solevari pogliblyuvali zapadinu sporudzhuvali v yiyi okolicyah kolodyazi yaki inodi rozkrivali pidzemnij gorizont solonih vod Tehnologiya kolodyaznogo vidobutku rozsolu zbereglasya na bagatoh hudozhnih vitvorah riznogo chasu i riznih krayin Najdavnisha na ceglinah grobnic praviteliv Pidnebesnoyi provinciya Sichuan de pokazano yak chetvero robitnikiv za dopomogoyu vider motuzki j bloku zakriplenogo na verhnij poperechini vezhi kopra pidnimayut rozsil iz kolodyazya Dovzhina zobrazhenoyi motuzki dozvolyaye pripustiti znachnu glibinu kolodyazya Inshi robitniki dostavlyayut rozsil do varnici dlya viparyuvannya vodi Prostorova konstrukciya vezhi maye znachnu visotu vklyuchaye dva robochi polki nakrita zverhu dvoskatnim dahom yakij zapobigaye potraplyannyu osadiv u vnutrishnij prostir i kolodyaz Podibna tehnologiya vidobutku shiroko vikoristovuvalas yak v davnomu sviti tak i v serednovichchi v usih soledobuvnih regionah Neobhidnist dobuvannya pidzemnih rozsoliv privela do vinahodu principovo novogo tipu girnichih virobok sverdlovin yaki sporudzhuvali za dopomogoyu burinnya Docilnist vikoristannya vuzkih glibokih otvoriv u masivi girskih porid gruntuvalas na vlastivosti rozsoliv pidnimatisya po sverdlovinah pid diyeyu gidrostatichnogo tisku ta vilivatisya na poverhnyu Osvoyennya sverdlovinnoyi tehnologiyi rozpochalosya v Kitayi ta Yaponiyi she v seredini I tis do n e i vzhe todi sverdlovini syagali glibini soten metriv Kitajskij mislitel Konfucij opisav vidobuvni rajoni v oblasti Chun King poblizu kordonu z Tibetom u yakih buli chislenni sverdlovini glibinoyu vid 40 do 500 m Odin iz centriv vidobutku soli v Pivdenno Zahidnij provinciyi Kitayu mav nazvu Cu Liu Ching sho v perekladi oznachalo sverdlovini sho fontanuyut sami po sobi Na vidminu vid povsyudnogo kolodyaznogo sposobu sverdlovinna tehnologiya dovgij chas vikoristovuvalas lishe na Shodi v Yevropi vona z yavlyayetsya lishe v XII st prichomu shirokogo rozpovsyudzhennya zaznaye znachno piznishe Div takozhIstoriya girnichoyi spravi Rozsol Hlorid natriyu Solyani promisli Solyana promislovist Pidzemna rozrobka kam yanoyi soli Drogobickij solevivaryuvalnij zavodLiteraturaGajko G I Bileckij V S Ilyustrovana istoriya girnictva Monografiya Doneck Shidnij vidavnichij dim 2012 456 s Format A4 Gennadij Gajko Volodimir Bileckij Girnictvo v istoriyi civilizaciyi K Vidavnichij dim Kiyevo Mogilyanska akademiya 2016 488 s Primitki