Комітет міністрів Російської імперії — вищий адміністративний орган державного управління Російської імперії. Створений у ході реформи центральних органів державного управління, започаткованої маніфестом імператора Олександра І від 8 вересня 1802 «Об учреждении министерств». У підготовці проекту маніфесту активну участь брали, зокрема, , П. Строганов, В. Кочубей. За зразок слугували кабінет відповідальних міністрів у Великій Британії та міністерська система Франції. Проект підготував . Комітет функціонував як нарада міністрів при особі імператора для координації міжвідомчих зв'язків. Засідання передбачалося скликати разом з Державною радою. Однак відбувалися вони не регулярно, а спільні засідання взагалі не практикувалися. На перших порах Комітет міністрів очолював імператор, він же брав участь у його роботі (упродовж 1802–05), відвідував наради, але це не стало правилом. За відсутності імператора комітет самостійно вирішував невідкладні справи. Міністри головували по черзі за старшинством чинів, змінюючись кожного четвертого засідання, а з 1810 функцію голови виконував державний секретар граф М.Румянцев.
Комітет міністрів Російської імперії | |
---|---|
рос. Комитет министров Российской империи | |
Загальна інформація | |
Країна | Російська імперія |
Дата створення | 8 вересня 1802 |
Попередні відомства | Неодмінна рада |
Дата скасування | 23 квітня 1906 |
Замінено на | Рада Міністрів Російської імперії |
К-т міністрів складався з присутствія, членами якого були міністри військ., мор., закордонних справ, комерції, юстиції, внутр. справ, фінансів і народної освіти з товаришами (заст.), з 1808 — із присутствія та канцелярії, яку очолював за призначенням імператора управляючий справами.
Засідання к-ту взимку, весною та восени відбувалися двічі на тиждень, влітку — раз на два місяці. Справи схвалювалися більшістю голосів і оформлялися протоколами (вони називалися «журналами»), які потім стверджував імператор. Схвалені імператором і оприлюднені Правительствуючим Сенатом витяги із журналів К-ту міністрів набували чинності закону.
На колегіальний розгляд К-ту міністрів виносилися справи, для ухвалення яких бракувало законодавчої бази, а також ті, які зачіпали інтереси кількох різних відомств. Розглядалися також питання підбору кадрів для вищих держ. посад, здійснювався нагляд за діяльністю місц. держ. апарату, вивчалися проекти нових указів. Постанови к-ту виконувалися міністрами після схвалення їх імператором.
До компетенцій К-ту міністрів, починаючи з 1808, належали поліцейські справи щодо іноземців, які прибували до Росії, а також росіян, котрі перебували за кордоном.
Як самостійний орган К-т міністрів почав діяти після того, як його функції були визначені нормативним актом «Учреждение Комитета министров» від 20 берез. 1812. У своїй діяльності він керувався розпорядженнями імператора, спеціально укладеними правилами та «Учреждениями».
На посаду голови К-ту міністрів імператор щорічно призначав найбільш досвідченого сановника, який займав міністерську чи ін. вищу посаду. 1812–65 голови К-ту міністрів одночасно займали й посаду голови Держ. ради.
До складу К-ту міністрів, окрім міністрів, входили управляючі з правами міністрів, держ. секретар, держ. скарбник (1802–11), з 1812 — голови департаментів Держ. ради, окремі сановники за призначенням імператора, військ. губернатор столиці, а також спадкоємці престолу і деякі великі князі.
Протягом 1812–14 к-т розглядав справи, пов'язані переважно з комплектуванням і постачанням армії, зокрема про формування малорос. козац. полків і народного ополчення (див. Війна 1812).
1815 нагляд за діяльністю К-ту міністрів було доручено О.Аракчеєву. На засідання к-ту запрошувалися обер-прокурори Найсвятішого Синоду (з них правом члена к-ту з 1880 користувався лише К.Побєдоносцев).
Після смерті імп. ОлександраІ К-т міністрів, заслухавши на своєму засіданні результати аналізу паперів померлого імператора, констатував, що міністри не раз пропонували поліпшити роботу к-ту, аж до його ліквідації й створення на його базі нової інституції. Однак пропозицію заснувати новий орган з повноваженнями к-ту не схвалив імп. Микола І. Навпаки, компетенції К-ту міністрів зросли, оскільки рескриптом від 30 січ. 1826 на нього покладався розгляд щорічних звітів мін-в, які раніше надсилалися до Держ. ради.
1826 укладено штатний розпис канцелярії К-ту міністрів з фіксованим складом службовців, згідно з цим розписом у канцелярії служили 4 діловоди, 2 експедитори з помічниками, архів. охоронець. Від 1831 створювалися 4 від-ня, начальниками яких призначалися чиновники згідно із височайшими указами.
Починаючи з 1827 і до 1857 до к-ту регулярно направлялися звіти міністрів. Від 1827 він розглядав і подавав імператорові записки генерал-губернаторів і рапорти губернаторів про стан управління губерніями. До к-ту надходила велика кількість другорядних справ, а тому було передбачено чітке коло проблем, що їх міністри могли вирішувати самостійно.
Завдяки оперативності при вирішенні важливих держ. питань к-т перебирав на себе низку справ, які належали до компетенції Правительствуючого Сенату і Держ. ради. Він почав поєднувати законодорадчі і суд. функції.
Применшення ролі Правительствуючого Сенату привело до того, що К-т міністрів почав схвалювати вироки військ. судів, а з 1838 — і вироки палат карного суду у справах про заборону неправосл. конфесіям пропагувати свої віровчення («відпадіння» від християнства). Спроби усунути К-т міністрів від суд. і законодорадчих функцій мали певний результат лише в роки царювання Миколи I, повністю ж суд. повноважень він був позбавлений лише внаслідок набуття чинності суд. статутів 1864 (див. Судова реформа 1864).
У різні роки через К-т міністрів були оголошені височайші повеління, маніфести та положення з найважливіших питань держ. життя (зокрема, про поширення рос. законів у повному обсязі на Лівобережну Україну, Правобережну Україну та Пд. Україну і Крим з повним підпорядкуванням центр. органам влади і управління). Щорічно через нього проходило від 2 до 3 тис. справ. Через нього визначалися доходи і видатки держ. кошторису, встановлювалися збори й акцизи, визначалися умови утримання винних відкупів та їх поступове поширення на укр. губернії, накладення опік на поміщицькі маєтки за жорстоке поводження з селянами. К-т пропонував заходи для розвитку торгівлі, з яких найважливішим було надання статусу порто-франко м. Одеса (див. Порто-франко в портах України), звільнення єврейс. поселенців від сплати держ. податків (1825, 1826). К-т займався введенням податкових пільг, регулював ціни на осн. товари нар. споживання, обговорював питання благоустрою міст, зокремапро пільги новорос. містам (1824), прокладання шляхів, відкриття пошт, схвалював кошториси буд-в нових держ. приміщень. Саме за схваленими ним положеннями відбувалося переселення селян і колиш. запороз. козаків у Бессарабію (1827). Розглядалися питання уточнення соціальної структури набутих земель, зокрема про припиненнякооптації в рос. дворянство шляхти (1855). У його компетенції перебували питання нормативної бази прийому, звільнення і проходження служби чиновниками, схвалення пенсійного статуту, розписів штатів департаментів, управлінь, мін-в, канцелярій військ. губернаторів і генерал-губернаторів, кількісного складу чиновників для особливих доручень при міністрах і головах казенних палат тощо. Він розглядав матеріали сенатських ревізій, виносив догани місц. адміністраторам, а також схвалював дипломи про приналежність до дворянського стану, отримання графського і князівського титулів.
Зі створенням 1861 Ради міністрів функції К-ту міністрів дещо скоротилися, але ненадовго (лише певний час його діяльність обмежувалася сферою с. госп-ва і пром-сті, зокрема схваленням статутів акціонерних товариств, акціонерних компаній, банків, положень про біржі, буд-ва залізниць). Спроби міністра юстиції Д.Замятніна звузити коло діяльності К-ту міністрів, вилучивши з його відання адм.-правові питання, не отримали схвалення міністерського корпусу. Незабаром К-ту міністрів були передані справи 2-го Сибірського к-ту (1852–64) та Гол. к-ту із облаштування євреїв (1840–65), а 1867 члени К-ту міністрів напрацювали проект організації управління Туркестанським краєм.
У 1860-х рр. через засідання К-ту міністрів пройшли проекти заходів щодо посилення влади губернаторів, а в 1870-х — поліції, введення посад тимчасових генерал-губернаторів. Починаючи від 1872 к-т виступав як вища цензурна інстанція: за поданням міністра внутр. справ він постановляв, які книги та періодичні вид. підлягають забороні.
У період царювання Олександра ІІІ К-т міністрів було позбавлено законодорадчих прав, що, однак, не поширювалося на охорону держ. порядку і громад. спокою (положення від 14 серп. 1881). Серед них такі, як тимчасові правила друку, про євреїв, про поліцейський нагляд, а також про поширення положення від 14 серп. 1881 на окремі тер. імперії. Більшість законодавчих положень, котрі уповільнювали реформи, обговорювалися в К-ті міністрів, а не в Держ. раді. 1892 к-т був позбавлений права надавати звання особистого та спадкового дворянства, зменшилася також кількість справ унаслідок видання правил про заборону поєднувати держ. службу з комерційною діяльністю.
Під тиском революц. подій 1905–07 (див. Революція 1905—1907) й, зокрема, внаслідок появи Маніфесту від 17 жовт. 1905 та створення представницької влади в особі Державної думи Російської імперії К-т міністрів був ліквідований указом від 23 квіт. 1906 з передачею справ Раді міністрів і Держ. раді. За час свого існування він постійно перебував у Санкт-Петербурзі.
Головами К-ту міністрів були: 1810–12 — держ. секретар, граф М.Румянцев, 1812–16 — граф М.Салтиков, 1816–27 — П.Лопухін, 1827–34 — кн. В.Кочубей, 1834–38 — граф М.Новосильцев, 1838–47 — кн. І. В. Васильчиков, 1847–48 — граф В.Левашов, 1848–56 — граф О.Чернишов, 1856–61 — кн. О.Орлов, 1861–64 — граф Д.Блудов, 1864–72 — кн. П.Гагарін, 1872–79 — граф П.Ігнатьєв, 1879–81 — граф П.Валуєв, 1881–87 — граф М.Рейтерн, 1887–95 — М.Бунге, 1895—1903 — І.Дурново, 1903–06 — граф С.Вітте.
Діяльність К-ту міністрів упродовж більш як сторіччя продемонструвала здатність верховної влади здійснювати централізоване управління Рос. імперією з тенденцією до поєднання в одному органі різних гілок влади. Кількаразові наміри надати к-ту значення кабінету, який би спрямовував та об'єднував діяльність міністрів, закінчилися провалом через небажання імператорів обмежувати самодержавний принцип управління.
Джерела та література
- Шандра В. С. Комітет міністрів Російської імперії [ 10 березня 2016 у Wayback Machine.] // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2007. — Т. 4 : Ка — Ком. — 528 с. : іл. — .
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Ne plutati z Rada Ministriv Rosijskoyi imperiyi Komitet ministriv Rosijskoyi imperiyi vishij administrativnij organ derzhavnogo upravlinnya Rosijskoyi imperiyi Stvorenij u hodi reformi centralnih organiv derzhavnogo upravlinnya zapochatkovanoyi manifestom imperatora Oleksandra I vid 8 veresnya 1802 Ob uchrezhdenii ministerstv U pidgotovci proektu manifestu aktivnu uchast brali zokrema P Stroganov V Kochubej Za zrazok sluguvali kabinet vidpovidalnih ministriv u Velikij Britaniyi ta ministerska sistema Franciyi Proekt pidgotuvav Komitet funkcionuvav yak narada ministriv pri osobi imperatora dlya koordinaciyi mizhvidomchih zv yazkiv Zasidannya peredbachalosya sklikati razom z Derzhavnoyu radoyu Odnak vidbuvalisya voni ne regulyarno a spilni zasidannya vzagali ne praktikuvalisya Na pershih porah Komitet ministriv ocholyuvav imperator vin zhe brav uchast u jogo roboti uprodovzh 1802 05 vidviduvav naradi ale ce ne stalo pravilom Za vidsutnosti imperatora komitet samostijno virishuvav nevidkladni spravi Ministri golovuvali po cherzi za starshinstvom chiniv zminyuyuchis kozhnogo chetvertogo zasidannya a z 1810 funkciyu golovi vikonuvav derzhavnij sekretar graf M Rumyancev Komitet ministriv Rosijskoyi imperiyiros Komitet ministrov Rossijskoj imperiiZagalna informaciyaKrayina Rosijska imperiyaData stvorennya 8 veresnya 1802Poperedni vidomstva Neodminna radaData skasuvannya 23 kvitnya 1906Zamineno na Rada Ministriv Rosijskoyi imperiyi K t ministriv skladavsya z prisutstviya chlenami yakogo buli ministri vijsk mor zakordonnih sprav komerciyi yusticiyi vnutr sprav finansiv i narodnoyi osviti z tovarishami zast z 1808 iz prisutstviya ta kancelyariyi yaku ocholyuvav za priznachennyam imperatora upravlyayuchij spravami Zasidannya k tu vzimku vesnoyu ta voseni vidbuvalisya dvichi na tizhden vlitku raz na dva misyaci Spravi shvalyuvalisya bilshistyu golosiv i oformlyalisya protokolami voni nazivalisya zhurnalami yaki potim stverdzhuvav imperator Shvaleni imperatorom i oprilyudneni Pravitelstvuyuchim Senatom vityagi iz zhurnaliv K tu ministriv nabuvali chinnosti zakonu Na kolegialnij rozglyad K tu ministriv vinosilisya spravi dlya uhvalennya yakih brakuvalo zakonodavchoyi bazi a takozh ti yaki zachipali interesi kilkoh riznih vidomstv Rozglyadalisya takozh pitannya pidboru kadriv dlya vishih derzh posad zdijsnyuvavsya naglyad za diyalnistyu misc derzh aparatu vivchalisya proekti novih ukaziv Postanovi k tu vikonuvalisya ministrami pislya shvalennya yih imperatorom Do kompetencij K tu ministriv pochinayuchi z 1808 nalezhali policejski spravi shodo inozemciv yaki pribuvali do Rosiyi a takozh rosiyan kotri perebuvali za kordonom Yak samostijnij organ K t ministriv pochav diyati pislya togo yak jogo funkciyi buli viznacheni normativnim aktom Uchrezhdenie Komiteta ministrov vid 20 berez 1812 U svoyij diyalnosti vin keruvavsya rozporyadzhennyami imperatora specialno ukladenimi pravilami ta Uchrezhdeniyami Na posadu golovi K tu ministriv imperator shorichno priznachav najbilsh dosvidchenogo sanovnika yakij zajmav ministersku chi in vishu posadu 1812 65 golovi K tu ministriv odnochasno zajmali j posadu golovi Derzh radi Do skladu K tu ministriv okrim ministriv vhodili upravlyayuchi z pravami ministriv derzh sekretar derzh skarbnik 1802 11 z 1812 golovi departamentiv Derzh radi okremi sanovniki za priznachennyam imperatora vijsk gubernator stolici a takozh spadkoyemci prestolu i deyaki veliki knyazi Protyagom 1812 14 k t rozglyadav spravi pov yazani perevazhno z komplektuvannyam i postachannyam armiyi zokrema pro formuvannya maloros kozac polkiv i narodnogo opolchennya div Vijna 1812 1815 naglyad za diyalnistyu K tu ministriv bulo dorucheno O Arakcheyevu Na zasidannya k tu zaproshuvalisya ober prokurori Najsvyatishogo Sinodu z nih pravom chlena k tu z 1880 koristuvavsya lishe K Pobyedonoscev Pislya smerti imp OleksandraI K t ministriv zasluhavshi na svoyemu zasidanni rezultati analizu paperiv pomerlogo imperatora konstatuvav sho ministri ne raz proponuvali polipshiti robotu k tu azh do jogo likvidaciyi j stvorennya na jogo bazi novoyi instituciyi Odnak propoziciyu zasnuvati novij organ z povnovazhennyami k tu ne shvaliv imp Mikola I Navpaki kompetenciyi K tu ministriv zrosli oskilki reskriptom vid 30 sich 1826 na nogo pokladavsya rozglyad shorichnih zvitiv min v yaki ranishe nadsilalisya do Derzh radi 1826 ukladeno shtatnij rozpis kancelyariyi K tu ministriv z fiksovanim skladom sluzhbovciv zgidno z cim rozpisom u kancelyariyi sluzhili 4 dilovodi 2 ekspeditori z pomichnikami arhiv ohoronec Vid 1831 stvoryuvalisya 4 vid nya nachalnikami yakih priznachalisya chinovniki zgidno iz visochajshimi ukazami Pochinayuchi z 1827 i do 1857 do k tu regulyarno napravlyalisya zviti ministriv Vid 1827 vin rozglyadav i podavav imperatorovi zapiski general gubernatoriv i raporti gubernatoriv pro stan upravlinnya guberniyami Do k tu nadhodila velika kilkist drugoryadnih sprav a tomu bulo peredbacheno chitke kolo problem sho yih ministri mogli virishuvati samostijno Zavdyaki operativnosti pri virishenni vazhlivih derzh pitan k t perebirav na sebe nizku sprav yaki nalezhali do kompetenciyi Pravitelstvuyuchogo Senatu i Derzh radi Vin pochav poyednuvati zakonodoradchi i sud funkciyi Primenshennya roli Pravitelstvuyuchogo Senatu privelo do togo sho K t ministriv pochav shvalyuvati viroki vijsk sudiv a z 1838 i viroki palat karnogo sudu u spravah pro zaboronu nepravosl konfesiyam propaguvati svoyi virovchennya vidpadinnya vid hristiyanstva Sprobi usunuti K t ministriv vid sud i zakonodoradchih funkcij mali pevnij rezultat lishe v roki caryuvannya Mikoli I povnistyu zh sud povnovazhen vin buv pozbavlenij lishe vnaslidok nabuttya chinnosti sud statutiv 1864 div Sudova reforma 1864 U rizni roki cherez K t ministriv buli ogolosheni visochajshi povelinnya manifesti ta polozhennya z najvazhlivishih pitan derzh zhittya zokrema pro poshirennya ros zakoniv u povnomu obsyazi na Livoberezhnu Ukrayinu Pravoberezhnu Ukrayinu ta Pd Ukrayinu i Krim z povnim pidporyadkuvannyam centr organam vladi i upravlinnya Shorichno cherez nogo prohodilo vid 2 do 3 tis sprav Cherez nogo viznachalisya dohodi i vidatki derzh koshtorisu vstanovlyuvalisya zbori j akcizi viznachalisya umovi utrimannya vinnih vidkupiv ta yih postupove poshirennya na ukr guberniyi nakladennya opik na pomishicki mayetki za zhorstoke povodzhennya z selyanami K t proponuvav zahodi dlya rozvitku torgivli z yakih najvazhlivishim bulo nadannya statusu porto franko m Odesa div Porto franko v portah Ukrayini zvilnennya yevrejs poselenciv vid splati derzh podatkiv 1825 1826 K t zajmavsya vvedennyam podatkovih pilg regulyuvav cini na osn tovari nar spozhivannya obgovoryuvav pitannya blagoustroyu mist zokremapro pilgi novoros mistam 1824 prokladannya shlyahiv vidkrittya posht shvalyuvav koshtorisi bud v novih derzh primishen Same za shvalenimi nim polozhennyami vidbuvalosya pereselennya selyan i kolish zaporoz kozakiv u Bessarabiyu 1827 Rozglyadalisya pitannya utochnennya socialnoyi strukturi nabutih zemel zokrema pro pripinennyakooptaciyi v ros dvoryanstvo shlyahti 1855 U jogo kompetenciyi perebuvali pitannya normativnoyi bazi prijomu zvilnennya i prohodzhennya sluzhbi chinovnikami shvalennya pensijnogo statutu rozpisiv shtativ departamentiv upravlin min v kancelyarij vijsk gubernatoriv i general gubernatoriv kilkisnogo skladu chinovnikiv dlya osoblivih doruchen pri ministrah i golovah kazennih palat tosho Vin rozglyadav materiali senatskih revizij vinosiv dogani misc administratoram a takozh shvalyuvav diplomi pro prinalezhnist do dvoryanskogo stanu otrimannya grafskogo i knyazivskogo tituliv Zi stvorennyam 1861 Radi ministriv funkciyi K tu ministriv desho skorotilisya ale nenadovgo lishe pevnij chas jogo diyalnist obmezhuvalasya sferoyu s gosp va i prom sti zokrema shvalennyam statutiv akcionernih tovaristv akcionernih kompanij bankiv polozhen pro birzhi bud va zaliznic Sprobi ministra yusticiyi D Zamyatnina zvuziti kolo diyalnosti K tu ministriv viluchivshi z jogo vidannya adm pravovi pitannya ne otrimali shvalennya ministerskogo korpusu Nezabarom K tu ministriv buli peredani spravi 2 go Sibirskogo k tu 1852 64 ta Gol k tu iz oblashtuvannya yevreyiv 1840 65 a 1867 chleni K tu ministriv napracyuvali proekt organizaciyi upravlinnya Turkestanskim krayem U 1860 h rr cherez zasidannya K tu ministriv projshli proekti zahodiv shodo posilennya vladi gubernatoriv a v 1870 h policiyi vvedennya posad timchasovih general gubernatoriv Pochinayuchi vid 1872 k t vistupav yak visha cenzurna instanciya za podannyam ministra vnutr sprav vin postanovlyav yaki knigi ta periodichni vid pidlyagayut zaboroni U period caryuvannya Oleksandra III K t ministriv bulo pozbavleno zakonodoradchih prav sho odnak ne poshiryuvalosya na ohoronu derzh poryadku i gromad spokoyu polozhennya vid 14 serp 1881 Sered nih taki yak timchasovi pravila druku pro yevreyiv pro policejskij naglyad a takozh pro poshirennya polozhennya vid 14 serp 1881 na okremi ter imperiyi Bilshist zakonodavchih polozhen kotri upovilnyuvali reformi obgovoryuvalisya v K ti ministriv a ne v Derzh radi 1892 k t buv pozbavlenij prava nadavati zvannya osobistogo ta spadkovogo dvoryanstva zmenshilasya takozh kilkist sprav unaslidok vidannya pravil pro zaboronu poyednuvati derzh sluzhbu z komercijnoyu diyalnistyu Pid tiskom revolyuc podij 1905 07 div Revolyuciya 1905 1907 j zokrema vnaslidok poyavi Manifestu vid 17 zhovt 1905 ta stvorennya predstavnickoyi vladi v osobi Derzhavnoyi dumi Rosijskoyi imperiyi K t ministriv buv likvidovanij ukazom vid 23 kvit 1906 z peredacheyu sprav Radi ministriv i Derzh radi Za chas svogo isnuvannya vin postijno perebuvav u Sankt Peterburzi Golovami K tu ministriv buli 1810 12 derzh sekretar graf M Rumyancev 1812 16 graf M Saltikov 1816 27 P Lopuhin 1827 34 kn V Kochubej 1834 38 graf M Novosilcev 1838 47 kn I V Vasilchikov 1847 48 graf V Levashov 1848 56 graf O Chernishov 1856 61 kn O Orlov 1861 64 graf D Bludov 1864 72 kn P Gagarin 1872 79 graf P Ignatyev 1879 81 graf P Valuyev 1881 87 graf M Rejtern 1887 95 M Bunge 1895 1903 I Durnovo 1903 06 graf S Vitte Diyalnist K tu ministriv uprodovzh bilsh yak storichchya prodemonstruvala zdatnist verhovnoyi vladi zdijsnyuvati centralizovane upravlinnya Ros imperiyeyu z tendenciyeyu do poyednannya v odnomu organi riznih gilok vladi Kilkarazovi namiri nadati k tu znachennya kabinetu yakij bi spryamovuvav ta ob yednuvav diyalnist ministriv zakinchilisya provalom cherez nebazhannya imperatoriv obmezhuvati samoderzhavnij princip upravlinnya Dzherela ta literaturaShandra V S Komitet ministriv Rosijskoyi imperiyi 10 bereznya 2016 u Wayback Machine Enciklopediya istoriyi Ukrayini u 10 t redkol V A Smolij golova ta in Institut istoriyi Ukrayini NAN Ukrayini K Naukova dumka 2007 T 4 Ka Kom 528 s il ISBN 978 966 00 0692 8