Термін «екотон» введений у наукову літературу в першій половині XIX ст. для означення перехідних територій (зон) між біомами (тундра — хвойні ліси), а також для верхньої межі лісу в горах. Згодом, з розвитком екології і фітоценології, поняття екотону звузилось до територій стику або зон різкого переходу між двома і більше різними екологічними виділами.
"Екологічне" визначення екотону (Одум, 1975)
"... Екотон являє собою перехід між двома і більше різними угрупованнями (фізіономічно помітними), наприклад між лісом і лугом або між м'яким і твердим ґрунтом морських біоценозів. Це прикордонна зона, або зона «напруги», яка може мати значну лінійну протяжність, але завжди буває вужчою від територій самих сусідніх угруповань ".
Роль екотонних ділянок у збереженні біорізноманіття постійно зростає у міру зростання антропогенного впливу на природні екосистеми. Так, добре відомо, що щільність населення співочих птахів вище на територіях хуторів, садиб та інших подібних місць, які складаються з мозаїчних місцеперебувань, що істотно збільшує протяжність "кордонів" у порівнянні з більш гомогенними ділянками лісу або луки.
"Ландшафтне" визначення екотону (Коломыц, 1987, с. 12.)
"... Ландшафт-екотон є «угруповання» природно-територіальних комплексів як відносно однорідних на даному ієрархічному рівні географічних утворень, функціонально взаємопов'язаних і просторово впорядкованих відповідними геопотоками".
Як екотон може розглядатися й урочище (як сполучена система ландшафтних фацій, підпорядкованих чергуванню форм мікрорельєфу), і велика континентальна зона, що має ранг ландшафтного сектора материка (переважно біокліматичні природно територіальні утворення, безпосередньо пов'язані з зональністю як універсальним проявом просторової організації біосфери). В останньому випадку як приклад можна вказати на трансконтинентальний бореальний екотон (Коломыц, 1994) - систему зональних кордонів, що розділяють бореальний пояс (переважно тайгово-лісовий) і суббореальний (лісостеповій та степовій). Цей екотон зумовлений найважливішим кліматичним кордоном - "переходом співвідношення тепла і вологи через 1". Докладний аналіз структури екосистем цього об'єкта і прогноз зміни ландшафтних меж бореального екотону Волзького басейну при глобальних змінах клімату виконаний в спеціальній роботі «Екологія ландшафтів Волзького басейну в системі глобальних змін клімату (прогнозний Атлас-монографія)», виданий в Інституті екології Волзького басейну РАН в 1995 р.
Як "екотон в часі" можна розглядати й сукцесійні стадії, коли одночасно функціонують старий (зміняється) і новий (виникає) набори видів, з цих позицій знаходить пояснення ефект зниження біологічного різноманіття в клімаксових угрупованнях в порівнянні з більш ранніми сукцесійними стадіями.
Ю. Одум (1975) підкреслює, що збільшення щільності населення організмів в екотоні — явище не універсальне ("байдужість" до екотонів демонструють деякі види мисливсько-промислових тварин. Лані й куріпки зменшують щільність дерев на узліссях, "ефект Ремане" та ін.).
Властивості екотонів
Екотони, як реальні дискретні структурні одиниці рослинного покриву, мають специфічні властивості — в їхніх межах можуть формуватись особливі, часто зі складною мозаїчною екологічною структурою, типи оселищ. Ці особливості зумовлюють формування відповідних таким умовам видових комплексів і угруповань, які складаються з екологічно відмінних популяцій різних видів, що походять здебільшого (але не обов'язково) з суміжних фітоценозів.
В екотоні може проходити екологічна межа популяції, зміни параметрів яких за цих умов, зокрема розміщення, щільність тощо, можна використовувати під час визначення обсягів популяцій.
Характеристики екотону
Екотонам властивий високий рівень біологічної різноманітності, особливо коли вони займають значні площі і є достатньо стабільними протягом тривалих проміжків часу, що пояснюють так званим явищем екотонного ефекту — підвищенням видової насиченості внаслідок перекривання видів різних екологічних і систематичних груп. Найвиразніше екотонний ефект виявляється між екологічно контрастними оселищами — що більш відмінні умови оселищ фітоценозів, то відмінніші композиції видів екотону.
Література
- Рослинність екотонів природних та антропогеннозмінених територій// А. Малиновський, В. Білонога; Вісник Львів. університету Серія біологічна. 2003. Вип. 33. С. 73 — 79
- Griggs R. F. Timberlibes in the northern Rocky Mountains. // Ecology. Vol. 19. P. 548-
- Livingston B. E. The distribution of the upland of Kent Country, Michigan. Bot. Gaz. 1903. Vol. 35. P. 36-55. 64.
Примітки
- Одум Ю. Основы экологии. - М.: Мир, 1975. - 740 с.
- Коломыц Э.Г. Региональная модель глобальных изменений природной среды. - М.: Наука, 2003. - 371 с.
Вікіпедія, Українська, Україна, книга, книги, бібліотека, стаття, читати, завантажити, безкоштовно, безкоштовно завантажити, mp3, відео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, малюнок, музика, пісня, фільм, книга, гра, ігри, мобільний, телефон, android, ios, apple, мобільний телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ПК, web, Інтернет
Termin ekoton vvedenij u naukovu literaturu v pershij polovini XIX st dlya oznachennya perehidnih teritorij zon mizh biomami tundra hvojni lisi a takozh dlya verhnoyi mezhi lisu v gorah Zgodom z rozvitkom ekologiyi i fitocenologiyi ponyattya ekotonu zvuzilos do teritorij stiku abo zon rizkogo perehodu mizh dvoma i bilshe riznimi ekologichnimi vidilami Na ris 1 i 2 pokazano prosti ekotoni z rivnimi gomogennimi poverhnyami v oboh vipadkah Ris 3 pokazuye vtorgnennya odnih biocenoziv do inshih sho stvoryuye bagato ekotoniv uskladnenij priklad pokazano na ris 4 Ris 5 i 6 pokazuyut okrajok lisu abo banki variant rozglyadayetsya takim chinom shob znachno podovzhiti ekoton bez nadmirnoyi zmini navkolishnogo seredovisha Ris 7 pokazuye vzayemne masovane proniknennya dvoh biocenoziv yak priklad te sho vidbuvayetsya na uzlissi Na ris 8 pokazano ekoton yakij mozhe buti stvorenij tvarinami yaki modifikuyut dovkillya Ekologichne viznachennya ekotonu Odum 1975 Ekoton yavlyaye soboyu perehid mizh dvoma i bilshe riznimi ugrupovannyami fizionomichno pomitnimi napriklad mizh lisom i lugom abo mizh m yakim i tverdim gruntom morskih biocenoziv Ce prikordonna zona abo zona naprugi yaka mozhe mati znachnu linijnu protyazhnist ale zavzhdi buvaye vuzhchoyu vid teritorij samih susidnih ugrupovan Rol ekotonnih dilyanok u zberezhenni bioriznomanittya postijno zrostaye u miru zrostannya antropogennogo vplivu na prirodni ekosistemi Tak dobre vidomo sho shilnist naselennya spivochih ptahiv vishe na teritoriyah hutoriv sadib ta inshih podibnih misc yaki skladayutsya z mozayichnih misceperebuvan sho istotno zbilshuye protyazhnist kordoniv u porivnyanni z bilsh gomogennimi dilyankami lisu abo luki Landshaftne viznachennya ekotonu Kolomyc 1987 s 12 Landshaft ekoton ye ugrupovannya prirodno teritorialnih kompleksiv yak vidnosno odnoridnih na danomu iyerarhichnomu rivni geografichnih utvoren funkcionalno vzayemopov yazanih i prostorovo vporyadkovanih vidpovidnimi geopotokami Yak ekoton mozhe rozglyadatisya j urochishe yak spoluchena sistema landshaftnih facij pidporyadkovanih cherguvannyu form mikrorelyefu i velika kontinentalna zona sho maye rang landshaftnogo sektora materika perevazhno bioklimatichni prirodno teritorialni utvorennya bezposeredno pov yazani z zonalnistyu yak universalnim proyavom prostorovoyi organizaciyi biosferi V ostannomu vipadku yak priklad mozhna vkazati na transkontinentalnij borealnij ekoton Kolomyc 1994 sistemu zonalnih kordoniv sho rozdilyayut borealnij poyas perevazhno tajgovo lisovij i subborealnij lisostepovij ta stepovij Cej ekoton zumovlenij najvazhlivishim klimatichnim kordonom perehodom spivvidnoshennya tepla i vologi cherez 1 Dokladnij analiz strukturi ekosistem cogo ob yekta i prognoz zmini landshaftnih mezh borealnogo ekotonu Volzkogo basejnu pri globalnih zminah klimatu vikonanij v specialnij roboti Ekologiya landshaftiv Volzkogo basejnu v sistemi globalnih zmin klimatu prognoznij Atlas monografiya vidanij v Instituti ekologiyi Volzkogo basejnu RAN v 1995 r Yak ekoton v chasi mozhna rozglyadati j sukcesijni stadiyi koli odnochasno funkcionuyut starij zminyayetsya i novij vinikaye nabori vidiv z cih pozicij znahodit poyasnennya efekt znizhennya biologichnogo riznomanittya v klimaksovih ugrupovannyah v porivnyanni z bilsh rannimi sukcesijnimi stadiyami Yu Odum 1975 pidkreslyuye sho zbilshennya shilnosti naselennya organizmiv v ekotoni yavishe ne universalne bajduzhist do ekotoniv demonstruyut deyaki vidi mislivsko promislovih tvarin Lani j kuripki zmenshuyut shilnist derev na uzlissyah efekt Remane ta in Vlastivosti ekotonivEkotoni yak realni diskretni strukturni odinici roslinnogo pokrivu mayut specifichni vlastivosti v yihnih mezhah mozhut formuvatis osoblivi chasto zi skladnoyu mozayichnoyu ekologichnoyu strukturoyu tipi oselish Ci osoblivosti zumovlyuyut formuvannya vidpovidnih takim umovam vidovih kompleksiv i ugrupovan yaki skladayutsya z ekologichno vidminnih populyacij riznih vidiv sho pohodyat zdebilshogo ale ne obov yazkovo z sumizhnih fitocenoziv V ekotoni mozhe prohoditi ekologichna mezha populyaciyi zmini parametriv yakih za cih umov zokrema rozmishennya shilnist tosho mozhna vikoristovuvati pid chas viznachennya obsyagiv populyacij Harakteristiki ekotonuEkotonam vlastivij visokij riven biologichnoyi riznomanitnosti osoblivo koli voni zajmayut znachni ploshi i ye dostatno stabilnimi protyagom trivalih promizhkiv chasu sho poyasnyuyut tak zvanim yavishem ekotonnogo efektu pidvishennyam vidovoyi nasichenosti vnaslidok perekrivannya vidiv riznih ekologichnih i sistematichnih grup Najviraznishe ekotonnij efekt viyavlyayetsya mizh ekologichno kontrastnimi oselishami sho bilsh vidminni umovi oselish fitocenoziv to vidminnishi kompoziciyi vidiv ekotonu LiteraturaRoslinnist ekotoniv prirodnih ta antropogennozminenih teritorij A Malinovskij V Bilonoga Visnik Lviv universitetu Seriya biologichna 2003 Vip 33 S 73 79 Griggs R F Timberlibes in the northern Rocky Mountains Ecology Vol 19 P 548 Livingston B E The distribution of the upland of Kent Country Michigan Bot Gaz 1903 Vol 35 P 36 55 64 PrimitkiOdum Yu Osnovy ekologii M Mir 1975 740 s Kolomyc E G Regionalnaya model globalnyh izmenenij prirodnoj sredy M Nauka 2003 371 s